Amber

Amber, genellikle parfüm yapımında kullanılan koku veren bir bileşiktir Amber, normalde koyu kahverengi veya siyah renktedir Hava, güneş ışığı veya deniz suyu ile temas ettikten sonra rengi giderek açılır ve açık kahverengi, sarımtırak bir hâl alır

Renk açılırken bir dizi kimyevî reaksiyon meydana gelir Reaksiyonlar sırasında amber içerisinde bulunan maddelerin en önemlisi olan ‘ambrein’ açığa çıkartılır Bu madde, amberin % 45-85 kadarını teşkil etmektedir Ambere has koku, bu maddenin yapı taşlarının dizilişindeki mu’cizevî özelliklerden meydana getirilir Amberin diğer kısımlarını, çeşitli yağ molekülleri oluşturmaktadır

Amber iki yolla elde edilir: Birincisi, kutuplara yakın bölgeler hariç bütün okyanuslarda yaşayabilen‘Physeter macrocephalus’ isimli dev balinanın, denize attığı salgı muhteviyatındaki amberin denizden veya yakalanan balinalardan toplanması yoluyla; ikincisi, doğrudan lâboratuvarda sentetik olarak sentezlenerek veya amber kokusu taşıyan bazı bitki özütleri, bir seri kimyevî işlemlerden geçirilerek Balina kaynaklı amberin azlığı sebebiyle, günümüzde tüketilen amberin çoğu, sentetik ve yarı sentetik yollardan üretilmektedir

Tabiî amberin sentez edildiği fabrika olan ‘Physeter macrocephalus’ isimli balina (kaşolot), Akdeniz’de zaman zaman görülmekle birlikte, genellikle yarı açık ve sığ denizlere girmez Bu balinalar; baş bölgesindeki salgı bezleri, yağlı ve mumsu bir madde salgıladığından ‘ispermeset balinası’ olarak da bilinirler Vücutlarının üçte biri büyüklüğünde olan baş kısımları, bu mumun depolandığı bölgedir Sadece alt çenelerinde elliye yakın diş bulunmaktadır

Erkekleri 15-20 metre uzunluğunda, 45-55 ton ağırlığında; dişileri, 11-13 metre uzunluğunda, 20 ton ağırlığındadır Ortalama ömürleri yetmiş senedir Günümüzde sayılarının altı yüz bin civarında olduğu tahmin edilmektedir Balina avcıları 18 ve 19 yüzyıl ile 20 yüzyılın ilk yarısında çok sayıda balina avladıklarından Milletlerarası Balina Komisyonu, 1984 yılında ticarî maksatlı balina avcılığını tamamen yasaklamıştır

Bu balinayı diğer balına türlerinden farklı kılan önemli bir özellik, sindirim sisteminden salgılanan salgıda, amber isimli kokulu kimyevî bileşiğin bulunmasıdır Bu güzel kokulu kimyevî bileşiğin, balinaya ne tür bir fayda sağladığı henüz cevaplanamamıştır Bazı araştırmacılar, balinanın istemeden yuttuğu sert ve kesici maddelerin sindirim sistemini tahriş etmesi neticesinde, amber salgılanmasının uyarıldığını ileri sürmüşlerdir Salgılanan amber, yirmi santimetreden daha küçük yumrular şeklinde vücut dışına atılır

Bir balinanın yılda 300 kilograma kadar amber sentez edebilme kapasitesinde olduğu tahmin edilmektedir Ölü balinaların karnı açıldığında, ortalama 45 kilogram amber elde edilebilir Günümüzde balina avı yasaklandığından balinaları öldürerek amber elde edilememektedir; ancak balinaların Bahama Adaları çevresinde denize bıraktıkları amber, insanlar tarafından toplanmaktadır
Hz Aişe (ra) annemiz, Efendimiz’in (sas) misk ve amber gibi renksiz kokular süründüğünü bildirmiştir Amber, Efendimiz’in (sas) de kullandığı güzel bir koku olması sebebiyle Müslümanlar tarafından sevilen ve kullanılan bir koku olmuştur

Amber, genellikle parfüm yapımında kullanılmakla birlikte zaman zaman geleneğe dayalı tıp uygulamalarında da kullanılmıştır Folklorik tıp uygulamalarında kullanılan maddelerden biri olan amber üzerinde de çeşitli araştırmalar yapılmıştır Bu araştırmaların özet bilgisi şöyledir:

Koku reseptörleri vasıtasıyla hissedilen amber, beyindeki hipofiz bezine tesir ederek çeşitli hormonların salınışı ve dengesi üzerinde değişikliklere vesile olabilir



Deney hayvanları üzerindeki bir çalışmada amberin kanın pıhtılaşmasını engelleyici yönde tesirleri olduğu gözlenmiştir Başka bir çalışmada, deney hayvanlarının değişik organlarından alınan düz kaslar -özellikle rahim düz kasları- üzerinde amberin kas gevşetici tesiri olduğu tespit edilmiştir Bu araştırma neticeleri, amberin bazı hastalıkların tedavisine vesile olabileceği ümidini artırmaktadır

Balinanın bağırsaklarında teşekkül eden ve bir sindirim artığı olan bu maddenin tabiî mi yoksa marazî mi olduğu henüz tespit edilememiştir Tarihte amber-i sâil (Liquidambar orientalis, sığla yağı) ve amber çiçeği (Abelmoschus moscatus) yağı gibi güzel kokan çeşitli maddelere de bu isim verildiği için, bilgiler zaman zaman birbirine karışmıştır Hattâ bazı ağaç reçinelerinin fosili olan kehribara da aynı isim verildiğinden, birbirine karıştırmamak için ambere ‘gri amber’ kehribara da ‘sarı amber’ denmektedir

Efendimiz’in de (sas) zaman zaman kullandığı kokulardan olan amber, çeşitli boyutlarıyla araştırılması gereken kimyevî bir maddedir Meselâ koku olarak kullanıldığında, amberin psikolojik ve nörolojik tesirlerinin neler olduğu henüz bilinmemektedir Hakkında bilinenler bu kadar az olunca, sağlık ve bilhassa aroma-terapi (kokuyla tedavi) açısından bu madde üzerinde daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir




Dr Musa SARAÇOĞLU