Çağdaş Bilimsel Düşünce Nedir?

BİLİMSEL DÜŞÜNMENİN YAPISI

Ruhsal Olaylar:

Ruhsal olaylar üç kısımda görülür Bunlar :

1 — Düşünsel,
2 — Duygusal,
3 — Eylemsel

1 — Düşünsel Olaylar:

Düşünsel olaylar, bizim fikirlerimizi, bilgilerimizi oluştururlar Bilgileri, duyular yoluyla dış çevreden alırız Örneğin : Karın beyaz, soğuk ve yumuşak olduğunu biliriz Bunun böyle olduğunu daha önceden gözümüzle görmüş ve elimizle denemişizdir Kar hakkında bizde bir düşünce (fikir) meydana gelmiştir Şu anda karşımızda kar olmasa bile karlı bir manzarayı gözümüzün önüne getirebiliriz Hattâ daha ileri giderek, karın soğukluğunu, yumuşaklığını duyar gibi oluruz Bu olaylar, hep düşünsel olaylar sınıfına girerler

2 — Duygusal Olaylar:

Duygular, haz ve elem (üzüntü) ile beraber olan duygulardır Bunlar düşüncelerden farklı ve ayrıdır Yine kar örneğini ele alacak olursak : Bir kış sabahı yatağımızdan kalkınca çatıları, ağaçlan, sokakları kaim bir kar tabakasıyla örtülmüş olduğunu görürüz Bazı kimseler, bu manzarayı o kadar güzel ve çekici bulurlar, bundan o kadar hoşlanırlar ki, bu durumu saatlerce seyretseler, doyamazlar Öte yandan fakir bir kimse ise, odunsuzluğu, kömürsüzlüğü, parasızlığı düşünerek karlı manzarayı görür görmez üzülür Fakir adamın haline acımak da bir duygusal olaydır îşte, haz ve elem ile beraber olan bu gibi durumlar duygularımızı gösterir

3 — Eylemsel Olaylar:

Eylemsel olaylar iradî olaylardır insan canlı ve hareket halinde bir varlıktır O, yalnız dıştan gelen etkileri almakla kalmaz, dışa da etki yapmak gücüne sahiptir İnsan, kendisine yararlı olan şeyleri ister Kendisini yağmurdan ve soğuktan korumak için giysi, konut yapar, kendisine gerekli olan besinleri arar, bulur Kendini düşmanlardan korumak için türlü araçlar kullanır İşte bunlar, hep birer eylem, yani irade ile ortaya çıkan fiil ve harekettir Bunların nedeni iradedir

İrade Nedir?

İrade, kişinin bilerek bazı hareket ve eylemleri yapmasını ya da yapmamasını emreder Oysaki kişinin bilmeyerek ya da istemeyerek yaptığı bazı hareket ve eylemlerde vardır, Bunun için de iradeli olaylar yerine eylemsel hayat olayları demek daha yerinde olur

Görülüyor ki, iradî bir olayda «fiil ve hareket ya da eylem» vardır Fakat insanın yaptığı herhangi bir işte, bir işlemde, düşünce ve duygu elemanları da bulunur Örneğin : Bir kimse rastladığı ve kendisi için zararlı gördüğü bir hayvanı öldürür Bu bir eylemdir ki, bu eylem o kimsenin iradesinin bir ürünüdür O kimseyi bu işe yönelten şey, korkudur Korku ise bir duygudur Onda bu duyguyu uyandıran bir düşüncedir (fikirdir) yani o hayvanın kendisi için zararlı olduğunu bilmesidir Burada anlaşılması gereken husus, bir eylemde, hem bir düşünce ve hem de bir duygunun yani her ikisinin bir arada bulunmasıdır Hayat olaylarımda eylemler bazen düşünce ve duyguların bir arada olduğu görülür Düşünce ve duyguların bir arada eylemlere yönelmesi hayatımızın en önemli noktalarından biridir

Bilinç Nedir?

Bilinç, kendimizde meydana gelen ruhî (psikolojik) hallerin ve olayların, yine kendimiz tarafından bilinmesi demektir Kısacası bilinç, bir insanın kendi varlığını, benliğini, kendisini, diğer varlıklardan ayırt etmesi demektir Örneğin; Şu anda ben, kardeşime bir mektup yazıyorum Biliyorum ki, mektubu yazan benim, mektupta neler yazdığımı yine ben biliyorum Aynı zamanda kardeşimin özlemiyle elem duyuyorum Biliyorum ki, bu elemi yani manevî acıyı duyan da benim, bu benim bilincimdir Şu halde bendeki bilinçle, bilinç olayı aynı zamanda olmaktadır Kısacası bilinç, kişinin bir nevi kendisini aynada görmesidir

Düşünme :

İnsanda anımsama ve hayal kurma yeteneği olduğu gibi bir de, hayvanlardan farklı olarak, düşünme yeteneği vardır Düşünme, eşyayı ve olayları birbiriyle karşılaştırmak, bunların birbirine uyan ve uymayan yönlerini bulmak ve aralarındaki benzerliklere veya farklara göre onları sınıflandırmak demektir Duyu organlarımız aracılığıyla aldığımız sayısız algıları, karmakarışık bir durumdan kurtarıp onlardan benzer niteliklere sahip olanları birer, bağ ile bağlıyarak demetler haline koymak, düşünme sayesinde mümkün olur

İnsan eski çağlardan beri ilkel yaşamından vaz geçmiş, düşünme sayesinde ateşi bulmuş, giysi, konut, ulaştırma ve savaş araçları yapmış daha sonra, buhar gücünü, elektriği keşfetmiş, bunlardan kendisi için en büyük yararlar sağlamıştır, İnsanın tüm bu ilerlemeleri, onun düşünme yeteneğinden doğmuştur

Hayal ile düşünme arasında daima bir bağlantı vardır Örneğin : Bir nehrin üstüne bir köprü kurulacağı zaman, önce hayal edilir İmgelem, o köprüyü bir kıyıdan diğer kıyıya uzatarak yapılmasına olanak olup olmadığını kestirebilmesi için düşünmenin yardımına gereksinim duyar

Düşünmede Ayırım ve Genelleme :

Düşünme olayı, zihnin en karmaşık işlemlerinden biridir Kuramsal olarak düşünülecek olursa, bunun için ilk önce kavramları toplamak gerekir Bu da ayrım ve genelleme sayesinde olur Daha önce, algıların zihinde bırakmış olduğu izlere tasarım demiştik Tasarımlar ise, somut ve soyut olmak üzere ikiye ayrılır Örneğin : Elimize bir elma alıp, bunun rengi, biçimi, kokusu, tadı ve sıcaklığı hakkında bir algı oluşturduktan ve bu elmayı gözümüzün önünden kaldırdıktan sonra, aynı elmayı rengiyle, biçimiyle, (kokusu ve tadı ile tasarlayabiliriz Bu tasarım bir tek elmaya ait olduğundan tekil bir tasarımdır Yine bu elmayı, kendisine özgü olan tüm nitelikleriyle tasarladığımızda, bu tasarım aynı zamanda somut bir tasarımdır İkinci, üçüncü kez başka birer elma aldığımızda, bunların her biri hakkında, somut birer tasarım elde etmiş oluruz Bundan sonra zihin bu tasarımlan işlemeğe başlar Önce her bir elmaya ait olan nitelikler analiz edilir Bu sayede renk, biçim, koku, tat gibi nitelikler birbirinden ayrılır Bu ayırma İşlemi ilk ayrım işlemidir

Bumdan sonra ikinci bir işlem başlar ki, o da karşılaştırma işlemidir Çeşitli elmaların renkleri, biçimleri, kokuları, birbiriyle karşılaştırılır Bu karşılaştırma sonucunda bazı niteliklerin tüm elmalarda bulunduğu, bazı niteliklerin de her elmada bulunmadığı anlaşılır Bütün elmalarda bulunan niteliklere, ortak nitelikler denir Bazı elmalarda bulunmayan niteliklere ise, ortak olmayan nitelikler veya özel nitelikler denir

Bundan sonra asıl ayrım ve genelleme işlemi başlar Yani ortak olmayan nitelikler ayrılır ve atılır Ortak olan nitelikler ise birleştirilir Bu suretle daha genel bir elma tasarımı elde edilir İşte ortak olmayan nitelikleri ayırtıp atmağa ayrım ve ortak olan nitelikleri birleştirmeğe de genelleme denir

Kavram ve Fikir :

Ayrım ve genelleme sonucunda elde edilen elma tasarımı dün veya bugün tetkik ettiğimiz filân veya falan elmaya ait değildir Her elmada bulunan temel ve üstün nitelikleri içeren bir tasarımdır Böylece genel tasarımlara kavram veya fikir denir İşte bizim elma hakkındaki genel tasarımız bir kavramdır, bir fikirdir Fakat insanda daha başka birçok kavramlar vardır Örneğin : Elma, armut, kiraz, erik, kavramları gibi Bu kavramlar da, birbiriyle karşılaştırma yapılınca aralarında bazı ortak ve bazı ortak olmayan nitelikler bulunur Burada ortak olmayan niteliklerin atılması ve ortak niteliklerim birleştirilmesi sayesinde yeni bir kavram elde edilmiş olur Bu kavram, meyve kavramıdır Meyve (kavramının anlamı, elma kavramının anlamından daha geniştir Elma bir meyvedir Fakat meyve (kavramının içkide elmadan başka armut, vişne, kiraz, erik gibi diğerleri de vardır

Kavramlarda Kaplama ve İçlem :

Kaplam, bir kavramın içine aldığı teklerin çokluğuna veya azlığına; yani genişliğine o kavramın kaplamı adı verilir Örneğin: Çiçek dediğimiz zaman bütün çiçekler bu kavramın içine girer Hayvan kavramıyla da tüm hayvanları kastetmiş oluruz Bazı kavramların kaplamı daha geniş, bazılarının da daha dardır

İçlem ise, kavramı tanıtan, bildiren özelliklere, o kavramın içlemi adı verilir İçlem, bir kavramın sahip olduğu nitelikleri, özellikleridir Örneğin : Kuş kavramının içlemi; onun uçucu, yumurtlayıcı ve çift dolaşımlı olmasıdır İnsan kavramının içlemi ise; onun düşünen, konuşan, iki elli, iki ayaklı olması gibi

Kavramlarda, kaplamla içlem birbiriyle ters orantılıdır Bu kavramın kaplamı çoğaldığı zaman içlemi, içlemi çoğaldığı zaman da kaplamı azalır, böylece kaplam ve telemin birbirleriyle ters oldukları görülür

Yargı :

Kavramların ne biçimde oluştuklarını yukarıdaki konularda gördük Kavramlar oluştuktan sonra, oldukları gibi zihinde kalmazlar Zihin bunları işlemekle devam eder Kavramların ilk işlenmesi, bunların birbirlerine yaklaştırılmasıyla ya da uzaklaştırılmasıyla olur Örneğin : Altın madendir dediğimiz zaman, altın ve maden kavramlarını birbirine yaklaştırmış oluruz Altın canlı değildir dediğimiz zaman altın ve canlılık kavramlarımı birbirinden uzaklaştırmış oluruz

işte, iki kavram arasındaki bağlantıları araştırarak bunları birbirine yaklaştırmaya ya da birbirinden uzaklaştırmaya yargı (hüküm) dendir Başka bir deyişle yargı, bir maksadı tam olarak belirten kavram dizisidir

Yargıların sözle söylenmesine mantıkta «önerme» denir İnsan zihninde kavramlar ve fikirler oluştuktan sonra bunlar tek başlarına, birbirlerinden ayrı olarak kaldıkça hiçbir anlam ifade etmezler Zihnimizde bu kavramlar arasında bağlar kurmağa veya iki kavram arasındaki bağlantıyı tasdik veya reddetmeye psikolojide yargı (hüküm); yargıların sözle söylenmesine mantıkta önerme adı verilir

Bir önermenin üç elemanı vardır Bunlar :

1- Özne (süje), Kendisine sıfat yüklenen terime özne,
2- Sıfat (yüklem), Özneye verilen niteliğe sıfat,
3- Bağ, İki terim arasındaki bağıntıyı kuran kelimeye de bağ denir

Örneğin : «Papatya beyazdır» önermesinde, «papatya» özne; «beyaz» sıfat; «dır» eki de bağdır «Kedi sadık değildir» dediğimiz zaman bu önermede kedi «özne»; sadık, «sıfat»; «değildir» ise bağdır

Yalnız burada bir noktaya dikkat edilmesi gerekir Bütün önermeler «dir», «değildir» biçiminde «irmek» fiili ile sonuçlanmazlar, örneğin : Dünya dönüyor, öğrenci çalışmıyor, gibi Böyle durumlarda fiilin son bölümü bağ ödevini görmektedir

Akıl Yürütme :

İki ve daha çok yargı sıralanarak bunlardan yeni bir yargı elde etmeğe akıl yürütme denir Böyle yeni bir yargının elde edilebilmesi için bu yargılar arasında ortaklaşa bir kavramın bulunması gerekir Buna orta Terim denir Örneğin :

1 — Kar yağınca hava soğuk olur,
2 — Kışın kar yağar,
3 — Kışın hava soğuk olur

Bu örnekte kar terimi (kavramı) orta terimidir İşte böyle bir veya daha çok yargılardan yeni bir yargı çıkarmaya akıl yürütme ya da muhakeme denir Burada birinci ve ikinci yargının, aralarında «kar» ortak terimiyle ilişki kurması sonucu üçüncü ve yeni bir yargı ortaya çıkmıştır Böylece akıl yürütme yoluyla düşünme olayında yeni yargılar üretilir

Akıl yürütmenin bir başka biçimi de karşılaştırmadır Karşılaştırma, bilinen iki yargı yardımıyla üçüncü bir yargıyı çıkarmağa denir Örneğin :

— İnsan ölür,
— Ali insandır, Ali de ölür

mantık dilinde bu üç yargının ayrı ayrı adları vardır İnsan ölür, yargısı büyük yargı, kapsamını geniş ve çok insanı içeriğine almaktadır Ali insandır, yargısı ise, küçük yargıdır, tekildir, kapsamı azdır Bu nedenle de küçüktür Büyük yargı ile küçük yargının ikisine birden giriş denir Ali ölür yargısı ise sonucu oluşturur Büyük ve küçük yargılarda ya da önermelerde yer alan insan terimi (kavramı) orta terimdir

Sentez ve Analiz :

Akıl yürütme başlıca iki yolda yapılır

1 — Sentez
2 — Analiz


Kemal Ertürk