Francis Bacon’Un İdol Öğretisi

Toplumsal bir varlık olan insan, toplumsal yaşamın içinde kimi zaman bilinçli bir şekilde, çoğu zaman ise bilinçsiz bir şekilde ideolojilerin içinde yer alır İdeoloji terimini tarihte bize 18 yüzyılda Destutt de Tracy tarafından sunulurken, onun kökenleri tarihin daha eski dönemlerinde kendini duyurur İdeoloji kavramının anlaşılması için onun zeminin hazırlayan önemli isimlerden bir tanesi Francis Bacon’ dur Bu bakış açısıyla burada Bacon’ un idol öğretisi ele alınmaya çalışılacaktır

Bacon felsefesine yöneldiğimizde, yaşadığı dönemde yeni bilimin ilerlemesinde oldukça önemli bir yere sahip olan Bacon için bilgi ancak doğaya yönelmekle mümkün olabilecek bir şeydir

Bacon, buradaki yönelişin gelişigüzel bir yöneliş değil, tam tersine yöntemli bir yöneliş olması gerektiği üzerinde durur Kendinden önceki döneme eleştiri getiren Bacon’ ın bu eleştirilerinin odak noktasında duran ismi Skolâstik düşüncenin de dayanağı olan Aristoteles mantığıdır

Bacon’ a göre Aristoteles mantığı nedenleri ortaya koyarak bilimde ilerleyişi sağlayabilecek bir mantık değildir Ayrıca Bacon, Aristoteles felsefesinde yer alan ve bilginin kaynağı olarak ele alınan tümdengelim yöntemini kabul etmez Bacon felsefesinde buradan sonra atılan adım, Aristoteles’ in “Organon” u yerine “Novum Organum” u ve tümdengelim yönteminin yerine de tümevarım yöntemini koymak olur
Novum Organum bilgiye ulaşmamızı bize olanaklı kılacak yeni bir anlayış getirir Bacon burada bu yöntemin uygulanabilmesi için öncelikli olarak gereksinimi olarak insan zihninin bir çözümlemesinin yapılması gerektiğinin altını çizer İnsanı doğanın çözümleyicisi ve hâkimi olarak gören Bacon, bunun için insanın doğayı tanıması gerektiğini belirtir Ancak Bacon, insanın doğayı tanıması için önce kendi zihnini incelemesi gerektiği üzerinde durur

Doğaya ilişkin bilgilerimiz algılarımızla elde ettiğimizi belirten Bacon, diğer yandan bu algıların bize gelirken bozulmaya uğradığını söyler Bu bozulmanın nedeni de zihnimizde yer alan önyargılardır Bacon için, bilimde ilerlemek ve gerçeğin bilgisine ulaşabilmek için kurtulmamız gereken şey, zihindeki bu önyargılardır

İdoller adını verdiği bu önyargıları dört başlık altında toplayan Bacon onları bize şu şekilde sunar;


1- İdola tribus ( soy putu ya da cins putu)

2- İdola specus ( mağara putu)

3- İdeola fori ( Pazar putu)

4- İdola theatri (tiyatro putu)

Soy idolleri (İdola tribus): “İnsanın doğasında ve bizzat insanın soy veya ırkının doğasında vardır” Bacon felsefesinde insanın kendinden getirdiği bu idoller, bütün insanlar için ortaktır Bunun nedeni Bacon’ a göre, insanın kendisini ‘şey’ lerin ölçüsü olarak görmesidir Aynı zamanda insan duyguların ve zihnin bütün algılarının kaynağı olarak da kendini görür Ruh yapısının birliğinde önyargıları, tutkuları ya da duyuların yetersizliğine sahip olan insan, bilgiye giden yolda evreni değil de kendini merkez olarak gördüğünde soy idolleri ortaya çıkar

Mağara idolleri (İdola specus): Bacon’ a göre yine her insan da bulunan bu idoller ortak değil, bireyseldir Bunun nedeni olarak Bacon her insanın “kendine özgü ve tek olan yaratılışını” gösterir Bununla birlikte, her insanın aldığı eğitim diğer insanlarla ilişkileri, yönelimleri farklılık gösterir Ve buna göre her insanın kendi zihninde saydığımız tüm bu farklılıklardan dolayı insan zihninde doğadan gelenleri bozan kendi bireysel mağarasına sahiptir Bacon, düşünme sürecinde alacağımız önlemlerle mağara idollerinin anlığımıza girmelerini önlememiz gerektiğini belirtir Bunun içinde, genel olarak doğayı gözlemlerken düşündüğümüzde, anlığa giren ve anlıkta duran her şeyden şüphe etmemiz gerektiğini belirtir Anlığı tarafsız kılmak için de çok fazla uyarıda bulunmamız gerekmektedir

Çarşı-Pazar İdolleri (İdeola fori): toplumsal yaşantı içinde olan insanın; birbirleriyle ve insan topluluklarıyla olan ve ticari ilişkilerde de yer alan idollerdir Bunun nedeni olarak Bacon, insanların dil aracılığıyla birbirleriyle iletişim kurmasını gösterir İnsanlar arasında iletişimi sağlayan dil, içinde bir tarihi barındırır Bireyin kullandığı dil de yer alan kelimeler bireyin değil, çoğunluğun istediği gibi biçimlenmiştir Bacon’ a göre bu durum zihnin uygunsuz yapılanmasını sağlarken, burada ortaya çıkan idoller, diğer idollere oranla en kaygı verici olanlarıdır Bacon, buradaki kaygısını şu sözlerle dile getirir;

“Bunlar kelimeler ve adların birliğinden dolayı, anlığın etrafını kuşatmış olan idollerdir Çünkü sözcükler, gerçekte anlık üzerine etki ettiği halde, insanlar kendi akıllarının sözcükleri yönlendirdiğini hayal ederler İnsanların böyle düşünmeleri felsefeyi ve bilimleri sofistike kıldığı gibi, işlemez bir duruma da getirmiştir”

Bacon bu Pazar idolleriyle ilgili yaptığı diğer bir belirlenimi ise; “sözcükler ile anlığı bozan idoller iki çeşittir” olur Buna göre, bu idoller ya varlığı olmayan ‘şey’leri, adları ya da gerçek edimli nesnelerin isimleridir Bacon birinci tür idollere örnek olarak, “gezegenlere ait yörüngeler ve ateş elementi” gibi kurguları gösterir Ona göre bu tür idoller sık sık yapılan çürütmelerle ortadan kaldırılabilir İkinci tür idollere gelince onların ortadan kaldırılması Bacon’a göre birinci türde yer alan idoller kadar kolay değildir Ona göre, kusurlu bir şekilde soyutlama ile oluşturulan bu idol türlerinin kökleri derindir Bu tür idollere örnek olarak ‘nem’ li sözcüğünü ele alan Bacon, bu tür idollerin nem sözcüğünde olduğu gibi, bir cinsi belirlenmemiş ve oturmamış farklı farklı eylemlerin karışık ifadesini oluşturur

Tiyatro İdolleri (İdola theatri); Bacon bu idolleri şöyle dile getirir, “İnsan zihni kendine özgü felsefe sistemlerinin çeşitli dogmalarından sarmış olan idoller olduğu gibi, kusurlu ispat kurallarından kaynaklanarak sarmış olan idoller de vardır İşte, bizim tiyatro idolleri olarak adlandırdıklarımız bunlardır”

Bunun nedeni Bacon’ a göre kendine kurgusal bir dünya oluşturan insanın, bu dünya sadece kendi yaşadığı dönemle sınırlı değildir Bu kurgu aynı zamanda o döneme kadar gelen ya da var olan felsefe sistemleri, gelenekleri, otoriteleri de içine alır Bacon’a göre bu idollere karşı zihni açık tutmak için, her bir idol türünü açıkça tartışmamız gerekmektedir

Ebru Erol