Turhal Kalesi

Turhal Kalesi (Dengiboz Kalesi)

İlçe merkezindeki tepede yer alan kaleden, günümüze pek az şey kalmıştır İki burç harabesi ve kapatılmış yeraltı geçitleri dışındaki yapı malzemeleri, kale eteğinde kurulan kent için sökülerek taşınmıştır
Üzerindeki iki Sümer kitabeden, tarihini Sümerlere kadar yani MÖ 3000 yıllarına kadar götürebilmekteyiz Bu kitabelerin birincisi mağara girişinde kuzey dış kısımda, diğeri ise Ramazan aylarında İftar ve sahurda top atılıp (İftar ve sahur vakitleri için), davul çalınan yerde, küçük tepenin doğu yönündedir
1931 yılına kadar kale üzerinde, tarihi surlardan, üç tane burç kalmıştır Güneydoğu,güneybatı ve kuzeybatı doğrultusunda yer alan bu burçlardan ( gözetleme yeri veya kulesi) günümüzde iki tanesi kalmıştır Genelde bu burçlar ve surlardaki taşlar sökülerek mağaraya atılmıştır Sadece bu taşların mağarada çıkardığı yankıdan zevk alınmıştır Bu bilinçsizce davranışta mağaranın dolmasına sebep olmuştur Yoksa mağarayı doldurmak amacı ile atılmamıştır
Kale muhasaralarında yeraltından ırmağa inerek su almayı amaçlayan veya kuşatmaları etkisiz hale getirmek için kullanılan bir mağara bulunmaktadır Çoğu insan bunun kral hazinelerini korumak amacı ile yapıldığını zannetmiş Mağara bitiminde birde demir kapı olduğu rivayet edilmiştir 360 merdivenle inilen mağaranın çıkışı bugün Amasya yolu kenarında bulunan Kız Kuran kursu binası arkasındaki boş arsadadır Mağara çıkışındaki tünele girildiğinde çok güzel tuğla ile örülmüş üç-dört kişinin rahatlıkla girebileceği dehlizle karşılaşılır Dehliz Amasya yoluna paralel güneye doğru uzanır daha sonra da Doğ taşların evin yanından doğuya doğru kaleye yönelmektedir: Günümüzde mağara taşlardan temizlenmiştir Fakat demir kapı bulunamamıştır Çıkartılan sur taşları da bir kenara yığılmış, surlarla tekrar buluşacakları günü beklemektedirler Mağaranın dış kısmında, su deposuna bakan cephesinde kaleye oyulmuş Traversten şeklinde üç-dört oturma yeri mevcuttur Yine su deposunun yanından kaleye çıkmak için yapılmış-bugün bozulmuş vaziyette kayadan oyma merdivenler mevcuttur
Amasya müzesinde eski yazı ile yazılı tarih kitabında Turhal kalesinde hükümdarlık yapan kişilerin adları mevcuttur
Eski çağların coğrafyacısı Amasyalı Strabon (MÖ63-MS19) eserinde Turhal'la ilgili şu ifadelere yer verir Yeşilırmak vadisinden bahsedilirken, ‘eski devirlerde kralların oturduğu Gayyura-Gayyola şehrinden kuzeye doğru dönmektedir’ ifadesine yer verir Burası Turhal’dır Hem Turhal kalesi hem de asri mezarlık yöresindeki tarihi kalıntılar ile eski Turhal yerleşim yerindeki tarihi doku bu tezimizi güçlendirmektedir
Charles Mike burada bir şato ve yeraltı yollarından bahsetmektedir Bazı araştırmacılar da bu kale de Tiraller- Tirgal - Turgal isminde bir kavmin yaşadığından bahsetmektedir
Kapodakya ve Pontusların büyük savaşlarına sahne olmuş, bu Stratejik bölge aralarında sık sık el değiştirmiştir Son olarak Romalıların eline geçince, Romalı general Ponpeis tarafından kale ve etrafı yıktırılmıştır
Fransız âlimlerinden Vital Cuinet'in 1892 yılında Paris'te basılan 3 ciltlik eserinde; 'Bu eski kalede, dağın içine doğru inen kayalardan oyulmuş bir yeraltı galerisi vardır Hazinelerini emin bir yere saklamak isteyen Pontus krallarından Mithridates tarafından yaptırıldığı söylenmektedir
Yazar Raynak dan naklen, Amasya tarihinde, hicretten (622), 954 yıl önce (MÖ332)yılında Turanlı evtan neslinden Aryarat isminde bir hükümdar, Durgal kalesinde oturmuştur Aryarat lDara'nın komutanlarından Turanlı (Asya ve Türk kökenli) evtan neslinden olması sebebiyle eski Togayıtların askeri planını uyguladığından, yönetim alanlarına güneyde Elbistan, Konya,Kayseri ve Maraş illeri ile Karadeniz sahilinden Sinop'ta dahildi Aryarat çok zeki ve tedbirli bir kimse olduğu için Turhal kalesinde uzunca süre-asırlarca- hükümdarlık etmiştir Bu gücünü de 15000 süvari ile 30000 piyadeden oluşan ordusundan almakta idi Hicretten 945 yıl evvel (MÖ323) yılında Sabıktay isimli bir general komutasındaki birlikler Turhal kalesini kuşatarak, Kale komutanı Aryarat'ı ailesiyle birlikte öldürmüştür Bir süre 2 Aryarat Turhal'da hükümdarlık yaptıktan sonra 3 Mihridat ile Turhal'da yapılan savaşta yenilmiştir 3 Mihridat Yeşilırmağın doğu bölgesi ile şehri tamamen eline alarak Amasya'yı kuşatmıştır Şehri almasına rağmen Turhal'da ikamet'e (oturmaya) devam etmiş, ancak Turanilerin sevgisini kazanınca, Turhal'ı terk edip Amasya'yı başkent yapmıştır ve Turanilerin birçok oymağı bulunmaktadır: Tiraller, Tirgal ve Turgallar Turhal bölgesini anayurtları gibi benimsemişlerdi Yıllarca Turhal kalesinde kalıp, çevreye hakim olmak için birçok savaş yapmışlardır MÖ 200 yıllarında Turhal'da hükümet yapmışlardır
Hicretten 752 yıl önce (MÖ130 yıllarında) Kapadokya hükümdarı olan 7 Aryarat babasının intikamını almak için Turhal'a hücum edip, şehri ele geçirmiş burasını kendine başşehir yapmıştır Romalıların teşviki ile Pon bölgesine akınlar düzenlemiştir 6 Mihridatı'ı yenerek babasının ( 2Aryarat'ın ) intikamını almıştır Fakat Amasya'yı kuşatmasına rağmen almayı başaramamıştır Hicretten 714 yıl önce (MÖ92 yıllarında) 7 Mihrıdat (Amasya kıralı), Kapadokya hükümdarı 7 Aryarat ile Turhal yöresinde yaptığı savaşı kazanarak, 7 Aryarat ve ailesini ortadan kaldırmıştır Tekrar nüfuz bölgesini genişleterek; Kapadokya ve Pon bölgelerini üçüncü defa birleştirmiştir 7 Mihridat için tarihi kaynaklar övgüler yağdırmıştır: Cesur, savaşçı ve eşi bulunmaz hükümdar diye bahsederler
Kale ile ilgili menkibe: Battal Gazi Turhal kalesini almak istediği halde alamaz Sonrada muhakkak bu kalenin ırmakla bağlantısı var diye karşı bağlardaki söğütlerin altına pusuya yatar (Salkım söğütler yol yapmak için ve çevre düzenlemesi için kaldırılmıştır) Bir zaman sonra ellerinde kovalar ile üç kadın belirir Sularını doldurup dehlize doğru yönelirler (Bugün bu mağara çıkışı kız Kur'an kursunun arkasındaki boş arsadadır) Battal Gazide peşlerinden gider En sondaki bayan Battal Gaziyi fark ettiği halde, bozuntuya vermez Fakat kaleye varır varmaz, kale muhafızlarına ihbarda bulunur Arkamızda yabancı bir şahıs var diye Battal Gazi yakalanıp zindana atılır Burada başlar sesli sesli Kur' an okumaya Kale muhafızının kızı Varvara bu Kur'an ziyafetinden etkilenir ve Müslüman olur Sonra da babasına kilise yaptıracağım diye Ulu camiyi yaptırır Bu kısımlar ulucami ve varvara suyu bahsinde detaylı olarak açıklanmaktadır