İran

İran (Farsça: ????? (yardım·bilgi)), resmî adı İran İslam Cumhuriyeti (Farsça: ?????? ?????? ????? (yardım·bilgi)) / Cumhuriye İslamiye İran, Güneybatı Asya'da ülke Güneyde Basra ve Umman Körfezi, kuzeyde ise Hazar Denizi ile çevrilidir Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Irak, Pakistan, Afganistan ve Türkmenistan ile kara sınırına sahiptir Başkenti Tahran'dır Şiilik ülkenin resmî dini mezhebi ve Farsça resmî dilidir

İran, MÖ 4000'lere dayanan tarihi ve var olan yerleşmeleriyle dünyadaki en eski sürekli uygarlıklardan birine ev sahipliği yapmaktadır Tarih boyunca İran Avrasya'daki merkezi konumu nedeniyle jeostratejik öneme sahip olmuştur ve bir bölgesel güçtür

İran BM, Bağlantısızlar Hareketi, İslam Konferansı Örgütü ve OPEC kurucu üyesidir İran siyasal sistemi 1979'da kabul edilen anayasaya göre oluşturulan birkaç karmaşık yönetim yapısına göre işlemektedir En yüksek devlet makamı şimdiki Ayetullah Ali Hamaney'in üstlendiği İran dini liderliğidir (Vilayet-i Fakih)

İran, uluslararası enerji güvenliği ve dünya ekonomisinde geniş petrol ve doğal gaz kaynakları sonucu önemli bir konuma sahiptir

an sözcüğünün kökeni, Sanskritçe Aryan sözcüğünden gelir

İran (?????) sözcüğü modern Farsça'ya, Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta'da yer alan bir Proto-İrani terim olan Ary?n?m'dan girmiştir[15]Ariya- ve Airiia- kelimeleri aynı zamanda Ahameniş İmparatorluğu yazıtlarında etnik bir atıf olarak yer almıştır Orta Farsça'dan gelen ?r?n terimi, Pehlevi dili'nde ?yr?n, Nakş-ı Rüstem'deki IArdeşir'in taç giyme törenini gösteren kabartmanın yanındaki yazıtta bulunmuştur[16] Bu kabartmaya eşlik eden Partça dilindeki yazıtta İran,ary?n olarak ifade edilirken, bu yazıtta, kralın sanı Orta Farsça ?r?n kelimesini (Pehlevi dilinde,?ry?n) içermektedir I Ardeşir'in zamanında ?r?n ifadesi devletten çok insanları kastederek bu anlamını korudu

Bu yazıtta İran halklarına atfen kullanılan ?r?n kelimesine rağmen, ?r?n ifadesinin imparatorluk coğrafyasını ifade etmek için kullanılması Sasani hanedanlığının ilk döneminde de görülmüştür IŞapur'un -Ardeşir'in oğlu ve halefi- bir yazıtında açıkça ?r?n bölgelerinin içine İranlıların yerleşmediği Ermenistan ve Kafkasya'yı da dahil etmiştir[17]Kartir kitabelerinde yüksek rahip, An?r?n'ın egemenliği altındaki bölgeleri gösteren listede aynı bölgeleri saymıştır[17]?r?n and ary?n kelimelerinin ikisi birden, (İranlı) Aryanların ülkesi anlamına gelen Proto-İran dilindeki Ary?n?m teriminden gelmektedir Airyanem Vaejah kelimesi ve kavramı aslında İran'ın ülke isminde (Edebi olarak Aryanlar'ın ülkesi anlamında), aynen Ary?n? kelimesinin modern Farsça karşılığı olan Iran (?r?n) gibi korunmuştur

Ülkenin adı MÖ 6 yüzyıldan 1935'e kadar Pers İmparatorluğu, Acemistan gibi isimlerle bilinirken, o yıl Rıza Şah uluslararası topluluktan "İran" adını kullanmalarını istemiştir Bir kaç yıl sonra bu isim değişikliğinin ülkenin geçmişi ile arasında bağı kopardığını iddia eden bilimadamları protesto gösterileri yapmış, 1959'da Muhammed Rıza Pehlevi her iki ifadenin resmî olarak birlikte ve birbirinin yerine kullanılabileceğini açıklamıştır

1979'daki İran İslam Devrimi'nden itibaren ülkenin resmî adı "İran İslam Cumhuriyeti" olmuştur
Coğrafya ve iklim

Demavent Dağı İran'ın en yüksek noktasıdır

İran, 1 648 000 km²’lik yüzölçümü ile Türkiye’nin komşuları arasında yüzölçümü Türkiye’den büyük olan tek ülke, aynı zamanda yüzölçümü açısından, Libya'dan sonra ve Moğolistan'dan önce gelen dünyanın 18 büyük ülkesidir[18] Ülkenin yüzölçümü kabaca İngiltere, Fransa,İspanya ve Almanya yüzölçümü toplamlarına eşit ya da Alaska'nın yüzölçümünden çok az küçüktür[19][20] Kuzey-batıda Azerbaycan ile (432 km/268 mi)ve Ermenistan ile (35 km/22 mi)uzunluğunda; Kuzeyde Hazar Denizi;Kuzey-doğuda Türkmenistan ile (992 km/616 mi)uzunluğunda; Doğuda Pakistan (909 km/565 mi) ve Afganistan ile (936 km/582 mi) uzunluğunda ve Batıda Türkiye ile (499 km/310 mi)uzunluğunda ve Irak ile (1,458 km/906 mi) uzunluğunda ve son olarak Güneyde Basra Körfezi ve Umman Körfezi ile sınırlara sahiptir İran'ın yüzölçümü 1,648,000 km²dir (yaklaşık olarak 636,300 kare mil)

İran'da Hazar Denizi ile Huzistan kıyıları arasında İran platosu bulunmaktadır Dünyadaki en dağlık ülkelerden biridir, coğrafyası çeşitli havza ve platoları biririnden ayıran halı gibi serilmiş sıradağlar ile biçimlendirilmiştir Kafkas,Zagros ve Elburz sıradağları ile nüfusun yoğun olarak bulunduğu Batı bölgesi en dağlık kesimdir;en son belirtilen sıradağlar içinde yer alan Demavent Dağı 5,604 m yüksekliği ile yalnız İran'ın değil Hindukuş Dağlarının batısındaki Avrasya topraklarının en yüksek dağıdır[22] Yükseklikleri yer yer 5000 metreye yaklaşan bu dağ sıraları iç bölgelerde çok sert bir kara ikliminin yaşanmasına neden olur Hatta bu bölgelerde geniş çöl alanları bulunur

Ülkenin doğusunun büyük kısmında, kuzey orta bölgesinde ülkenin en büyük çölü olan Kebir Çölü (Deşt-i Kebir) ve güneyinde ise Lut Çölü (Deşt-i Lut) gibi çöl havzaları olmak üzere bazı tuz gölleri bulunmaktadır Bunun nedeni dağ sıralarının bu bölgelere yağmur bulutlarının ulaşmasını engelleyecek kadar yüksek olmasıdır Büyük ovalar yalnızca Hazar Denizi kıyısında ve Basra Körfezi'nin kuzey ucunda İran'ın Şatt-ül-Arap (Arvand R?d) nehri deltasındaki sınırları boyunca bulunmaktadır Küçük, düzensiz ovalar ise Basra Körfezi'nin Hürmüz Boğazı ve Umman Körfezine bakan kıyılarındadır
Bayağı vaşak
İran bitki örtüsü : * Koyu yeşil: Orman * Fosforlu yeşil: Düzensiz orman * Açık yeşil: Step * Krem: Çöl * Pembe: Yarı çöl * Beyaz: Alüvyonlu toprak

İran'ın iklimi çoğunlukla kurak veya yarı kurak ve Hazar Denizi kıyısında subtropikaldir Ülkenin kuzey sınır bölgesinde kış aylarında sıcaklıklar neredeyse donma noktasının altına düşer ve iklim yıl boyu nemli kalır Yaz sıcaklıkları nadiren 29 °C'yi aşar (85 °F)

Toplum yapısı
Yapılan araştırmalara göre İran nüfusunun %40'ını Farslar, %37'ını Azeriler, 6%'ini Gilekler ve Mazandaranlılar, %7'sini Kürtler, %3'ünü Araplar, %2'sini Lurlar, %2'sini Beluciler, %2'sini Türkmenler ve %1'ini diğer etnik gruplar oluşturur[21]

İran nüfusunun dini yapısının %90'unu Şii Müslümanlar, %'8'ini Sünni Müslümanlar, kalan %2'sini ise diğer dinlere mensup insanlar (Bahailer, Sâbiîler, Hindular, Yezidiler, Ahli-Hak, Zerdüştçüler, Yahudiler ve Hıristiyanlar oluşturmaktadır[21] İran'da diğer önemli dini azınlıklar arasında özellikle Ortodoks Gürcüler ve Ermeniler (İsfahan), Zerdüştler (Yezd) ve Bahailer öne çıkmaktadır Ülkede az miktarda Hindu, Keldani ve Sâbiîlik inancına bağlı topluluklar bulunmaktadır İran'da dini azınlıkların inanç özgürlüğü güvence altına alınmış olup, azınlık temsilcilerine (Ortodoks Hıristiyanlık, Musevilik ve Zerdüştlük) Meclis'te koltuk ayrılmıştır İran hükümeti tarafından "sapkın bir inanç" olarak nitelendirilen Bahailik ise yasak olup, kimi zaman sert kovuşturmalara uğramaktadır[25][26]

Ülkenin resmî mezhebi olan Şiilik ve 12 İmam (İsna Aşeriye) inancı, ülkenin özellikle orta ve kuzey kısımlarında güçlüdür Sünnilik inancıysa ağırlıklı olarak ülkenin kuzey-batısındaki Kürtler ile Pakistan sınırındaki Belucilerde ve Horasan eyaletinde yerleşik Türkmen aşiretlerde yaygındır

71 milyon civarında tahmin edilen bir nüfusa sahip olan ülke, hem etnik hem de mezhepsel bakımdan büyük çeşitlilik göstermektedir Genel nüfusun % 50'si İrani denilen karakteristiğe sahiptir[kaynak belirtilmeli] Nüfusu 26,5 milyonu bulan ve ülkenin kuzeybatısında, "İran Azerbaycanı" olarak adlandırılan bölge ve etrafında, Doğu Azerbaycan Eyaletinin Tebriz, Sarab, Ahar, Merend, Bunab, Shabestar, Batı Azerbaycan Eyaletinin Urmiye,Hoy,Salmas, Maku, Takab, Miyandoab, Nakadeh, Erdebil Eyaletinin Erdebil, Parsabad, Meskinşehr, Zencan Eyaleti, Hamedan Eyaletinde yöresinde yaşayan Türkler en büyük etnik topluluktur

Azeriler dışında Kaşkaylar, Fars Eyaleti: Şiraz, Firuzabad, Faraşbend, Kazerun, Abadeh ve Semirom Türkmenler ise Gülistan Eyaletinde Günbed-i Kavus ve Bender-i Türkmen'de yaşamaktadır

Bunun dışında Beluçiler, Bahtiyariler gibi Fars kökenkilerden başka etnik topluluklar da ülke nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturur Çoğunluğu sunni olan ve Irak sınırına yakın bölgede yoğun olarak yaşayan Kürtler de 5 milyona yaklaşan nüfuslarıyla önemli bir etnik topluluktur Kürtler, resmî mezhebin Caferilik olması sebebiyle sistemle entegre olamamışlardır İran nüfusunun % 90’u Şiilerden, % 8'i sünni, % 2'i ise diğer dinlere mensuptur