Orhun Yazıtları

Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları, Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarını Yolluğ Tigin yazmıştır Yolluğ Tigin aynı zamanda Bilge Kağan'ın yeğenidir Yazıtlarda bu abidelerin sonsuzluğa kadar kalması temennisi ile "Bengü Taşlar" denmiştir
Yazıtlar, 1889 yılında Moğolistan’da Orhun Vadisi'nde bulunmuşlardır Bu yazıtlar II Göktürk Kağanlığı'na aittir Yazılış tarihleri MS 8 yüzyılın başlarına dayanmaktadır Yazıtlardan Kül Tigin Yazıtı 732 yılında, Bilge Kağan Yazıtı 735 yılında yazılmışlardır
1893 yılında Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafından, Rus Türkolog Vasili Radlof’un da yardımıyla çözülmüş ve aynı yılın 15 Aralık günü Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisi'nde bilim dünyasına açıklanmıştır



Yazıtlar

Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları Moğolistan'daki Orhun Irmağı'nın eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam gölünün civarındadır Yazıtlar arasındaki uzaklık 1 kilometre kadardır Matematik koordinatları 47o enlemi ve 102o boylamıdır
Orhun Yazıtları bir hitap metni özelliğindedir "Hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu yazıtlar birer abidedirler(…) Kül Tigin abidesi, kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeşine karşı Bilge Kağan’ın duyduğu minnet duygularının ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coşkunluğun içine atan müthiş teessürün edebî bir ifadesidir"
Metinlerin dili olan Türkçe kısımların dışında, Çince çevirisi de vardır Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan'ın ölümünden bir yıl sonra oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılmıştır Yazıtta Bilge Kağan ve yeğeni Yolluğ Tigin'in sözleri yer almaktadır Bilge Kağan yazıtı hem devrilmiş, hem de parçalanmıştır O yüzden tahribat ve silinti Bilge Kağan yazıtında çok fazladır Bu yazıtın etrafında yine türbe enkazı ve heykeller bulunmaktadır

Kül Tigin Yazıtı

Kül Tigin yazıtı düşük nitelikli kireç taşı ya da mermerden yapılmış dört yüzlü tek parça büyük bir taştır Taşın yüksekliği 375 metredir Taşın doğu ve batı yüzleri dipte 132 metre, üstte ise 122 metre genişliğindedir yazıtın kuzey ve güney yüzlerinin eni de 46 ile 44 santimetredir
Kül Tigin yazıtının bütün yüzleri 275 metre boyunda yazıtlarla kaplıdır Batı yüzünde uzun bir Çince yazıt vardır yazıtın diğer tüzleri baştan başa Türkçe yazıtlarla doludur Yazıtın doğu yüzünde 40 satır, güney ve kuzey yüzlerinde de 13'er satır vardır Ayrıca, yazıtın kuzey ve doğu, güney ve doğu yüzleri ile güney ve batı yüzleri arasındaki kenar kısımlarında da küçük yazıtlar bulunmaktadır Türkçe küçük bir yazıt da yazıtın batı yüzüne kazınmıştır
Altın kaplumbağa heykeli biçimindeki mermer kaidesi üzerine de 8 satırlık, fakat ancak 7-8 kelimesi okunabilen küçük bir yazıt yontulmuştur
Bu yazıt, ko? yılka yiti yigirmike yani "koyun yılının onyedisine" denk gelen 27 Şubat 731 tarihinde ölen Kül Tigin'in anısına dikilmiştir Kül Tigin'in cenaze töreni tokuzunç ay yeti otuzka yani "dokuzuncu ayın yirmiyedisine" denk gelen 1 Kasım 731'de yapılmıştır Batı yüzündeki Çince yazıt 1 Ağustos 732 tarihinde, Türkçe yazıtlar ise bundan yirmi gün sonra yani 21 Ağustos 732 tarihinde tamamlanmıştır Buna göre yazıtın dikiliş tarihi de 21 Ağustos 732'dir

Bilge Kağan Yazıtı

Bilge Kağan yazıtı Kül Tigin yazıtından birkaç santimetre daha yüksektir Ancak, bu yazıt Kül Tigin yazıtına göre daha kötü durumdadır Yazıtın doğu yüzünde 41 satırlık, çok daha dar olab kuzey ve güney yüzlerinde ise 15'er satırlık Türkçe yazıt bulunmaktadır Bilge Kağan yazıtının batı yüzünde de Kül Tigin yazıtında olduğu gibi, Çince bir yazıt vardır Ancak bu yazıt büyük ölçüde tahribata uğradığından çok az kısmı okunabilmiştir
Bilge Kağan yazıtının kuzey yüzündeki yazıt son 7 satırı dışında Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki ile birebir aynıdır Yazıtın doğu yüzündeki 2 ve 24 satırlar da ufak farklarla Kül Tigin yazıtının doğu yüzündeki 1 ve 30 satırlarla aynıdır
Bu yazıt, ıt yıl onunç ay altı otuzka yani "köpek yılının onuncu ayının yirmialtısında" ölen hükümdar Bilge Kağan anısına dikilmiştir Bilge Kağan'ın ölüm tarihi Bazin'in hesaplamalarına göre 25 Kasım 734'tür Bilge Kağan'ın cenaze töreni yine yazıta göre la?zin yıl bişinç ay yiti otuzka yani "domuz yılının beşinci aynın yirmiyedisine" denk gelen 22 Haziran 735'te yapılmıştır Bazin, yazıtın batı yüzündeki Çince yazıtın 19 Ağustos 735 tarihinde yazıldığından ve Türkçe yazıtların otuzdört günde tamamlandığından hareketle Bilge Kağan yazıtının 20 Eylül 735 tarihinde dikilmiş olduğunu tespit etmiştir
Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan'ın küçük oğlu Tenri Kağan tarafından diktirilmiştir

Bilge Kağan yazıtında yer alan ve yazıtların en ünlü kısmı:

« Türk Oğuz Beyleri, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer denizi delinmedikçe, ilini töreni kim bozabilir?Ey Türk ulusu! Kendine dön Seni yükseltmiş Bilge Kağanı'na, özgür ve bağımsız ülkene karşı hata ettin, kötü duruma düşürdün
Ulusun adı, sanı yok olmasın diye, Türk ulusu için gece uyumadım, gündüz oturmadım Kardeşim Kül Tigin ve iki Şad ile ölesiye, bitesiye çalıştım »
(Bilge Kağan yazıtından)

Tonyukuk Yazıtı

Tonyukuk yazıtı 731 yılında yazılıp dikilmiş olan Orhun Yazıtları'nın ilkidir Bilge Kağan yazıtı ile Kül Tigin yazıtının doğusunda yer alır
Dört yönlü iki taş üzerinde yazılmıştır Birinci taş üzerinde batı ve doğu yüzlerinde 7'şer, güney yüzünde 10, kuzey yüzünde ise 11 satır olmak üzere toplam 35 satır yer almaktadır İkinci taşın ise batı yüzünde 9, doğu yüzünde 8, güney yüzünde 6 ve kuzey yüzünde 4 olmak üzere toplam 27 satır vardır İki taşın toplam satır sayısı 62'yi bulmaktadır Yazıtı, Bilge Kağan dönemine kadar başkomutanlık ve vezirlik yapmış olan Tonyukuk dikmiştir Metnin yazarı da yine Tonyukuk'tur



Tonyukuk yazıtının sanal ortama geçirilmiş hali

Yazıtların Yazıcısı

Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının yazıcısı Kül Tigin'in yeğeni Yolluğ Tigin'dir Eski Türkçe'de yeğenin karşılığı olan atı bugün yalnızca Sarı Uyguca'da ati, hati şekillerinde yaşamakta olup "çocuk, torun" anlamlarına gelmektedir
Kül Tigin yazıtının güneydoğu ve güneybatı kenarlarındaki yazıtlarla Bilge Kağan yazıtının güneybatı kenarındaki kısa yazıt Yolluğ Tigin'in sözleridir Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki son cümle de yine Yolluğ Tigin'e aittir
Kül Tigin yazıtının doğu, güney, kuzey yüzleri ile kuzeydoğu kenarındaki yazıtlar ve Çince yazıtının bulunduğu batı yüzündeki iki satırlık Türkçe yazıt Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır Bilge Kağan yazıtının büyük kısmı da onun ağzından olmakla birlikte, yazıtın güney yüzündeki 10 satırın altıncı kelimesinde sonra yazıtı diktiren Tenri Kağan konuşmaktadır Yazıtın Çince yazıtının bulunduğu batı yüzünün üst kısmındaki lirik yazıt da yine Tenri Kağan'ın ağzındandır
Yolluğ Tigin, Kül Tigin yazıtını yirmi günde, Bilge Kağan yazıtını da otuz günde yazmıştır