Babaannem İçin: Bitlis Halk Oyunları Kültürü

*anneannemi anıp babaannemi anmamak olur mu sen de nur içinde yat babaannecim iyiki sizlerin torunu oldum da ülkenin neredeyse bütün mozaiğini taşıyorum kanımda

Bitlis'in halk oyunlari

Bitlis yöresi halk oyunları çok zengin ve çeşitlidir Oyunlar genellikle halay yada bar şeklindedir Halay Bitlis'te "Berite" Adını alır Alkuşya, Süzme oyunu Tringo halay türü oyunlardır Bitlis barı , Aşürme bar özelliği taşır

Oyunlar kareografik düzenleri yönünden çeşitlilik gösterir Halay ve bar özelliklerine göre oyunların el tutuşları farklıdır

Örneğin Nare, Temirağa'da oyuncular birbirlerinin parmaklarını tutar Hımhimi'de kolkola girer Barlarda eller kenetlenir Düz halaylarda oyuncular birbirlerine sarılırlar

Güvenk:
Bu oyunun asıl adı ağır güvenk'tir Bitlis'te gelinle damat düğüne, hatta gerdek gecesine kadar birbirlerini görmezler Eskiden motorlu taşıtlar olmadığı icin gelin damat evine atla veya yaya olarak getirilirdi Bunun icin gelin yorgun olurdu Bu arada gelinin yorgunluğu ve yabancı oluşu nedeniyle oyun cok ağır oynanır Yani ağır güvenk'de ağır kelimesi cok ağır oynanmasından, güvenk ise gelinin güveye tanıştırılmasından meydana gelir Son zamanlarda bu oyun sadece güvenk olarak söylenmektedir Oyun gelin ile güveyi ailesini tanıştırmayı amaçlar Kadınlar karşılama biçiminde oynadığı gibi, karma olarak da oynanmaktadır Halay türü bir oyundur

Nare:
Halay türündedir Kadın erkek bağlı dizilişte oynanan ağır ve yalın bir oyundur

Çarşıda Atlas:
Sözlü, bağlı ve kadınlar arasında oynanan bir halay türüdür Tutuşmalar omuzdandır Sert ve evinimli figürleri vardır Def eşliğinde oynanır Bu oyun, erkekler arasında daha sert figürlerle oynanır

Memoş:
Kadınların tek mendil ve def eşliğinde bireysel olarak oynadığı, bir oyundur Bu oyunda, erkekler arasında sert ve hızlı figürlerle oynanır

Bolağ (Balık)Attım Havaya:
Def eşliğinde oynanan kadın halaylarındandır Omuzlar birbirine değecek biçimde parmaklarının kenetlenmesiyle oluşur Ağırlama bölümü bitirilip ikinci bölüme geçilirken, bağ çözülür, önde ve yanlarda el çırparak oynamaya devam edilir

Tiringo:
Ellerde kırmızı ve ak mendiller vardır Mendiller sallanarak sağa sola, ayaklar çapraz atılarak oynanır yalnız kadınılar yada yalnız erkekler arasında oynandığı, gibi karma oılarakta oynanmaktadır

Temirağa:
Halay türünde çok yavaş başlayıp giderek hızlanan bir oyundur Parmaklardan tutuıarak kızlar ve erkekler ayrı olarak oynanır Karma olarak da oynandığı görülür

Dello:
Birbirine karşı iyi geçimli olan köylerin birinde arasıra bütün köylüler toplanıp birlikte oyunlar oynarlardı Bu oyunlara genellikle herkes katlırdı Katılamayan kişiler zorla getirilirdi Günlerden bir gün oyun yerine gelemeyen DELLO isimli birinin evine gidilir O rahatsız olduğu nedeniyle gelemediğini söyleyip onlara evinde bir oyun oynamayı teklif eder Dello'nun teklifini kabul ederler Oyun başlayınca hiç bilmedikleri, görmedikleri oyunla karşılaşınca bu oyuna ismine hitaben Dello oyunu adını verirler Erkekler oynar, kızlar da oynayabilir

Botane:
Bu oyunu Bitlis'te daha ziyade Siirt tarafına yakın köylerden geldiği tahmin edilmektedir İsmi Siirt'e yakın botan çayınandan gelip, oyundaki hızlı ve aniden yavaşlıyan figürlerin bu çayın akışını adeta canlandırmaktadır
Çayın düz akması, sular kabarınca çoşması ve etrafına taşması gibiKızlar ve erkekler beraber oynar

Adley:
Bu oyun erkek ve kızların birlikte oynadığı halaylardandır Erkek ve kızların ayrı ayrı oynadrkları halay türü oyunlar yanı sıra bu oyunda ayrım yapılmaksızın beraber oynama genel bir kaidedir

Gezal:
Genellikle Bitlis'te eğlenceye yavaş oyunla başlanır Sonra daha hızlı oyunlara geçilir Ayrıca hızlı oyunlardan sonra yine dinlenmek amacıyla yavaş oyunlar tercih edilir Bu tür oyunlar gruplar halinde ve karşılıklı maniler söylenerek oynanır Bu oyunlara genellikle Berite ismi verilir Gezal oyunu da karşılıklı türküler maniler söyleyerek oynanan oyunlardan birisidir Erkekler ve kızlar beraber oynarlar

Dokuz Ayak:
Bu oyunun esas orjinal ismi NEHPİ'dir Oyunda ayagın dokuz defa sallanması, yani dokuz sayılı bir oyun olması nedeniyle bu ismi almıştır Omuzlardan tutularak oynanan bu oyunda genellikle ayak figurleri ve ayaklardaki haraketlilik, canlılık önem taşır Erkek oyunudur

Harkuşta:
Dugun demek başladığı zaman bütün köy halkı ve civar köyler oraya taşınır Burada durup dinlenmeden, bıkıp usanmadan saatlerce oyunlar oynanırBu arada koyün delikanlıları ve: pala bıyıklı cengaverleri civardan gelen ve kendi köylerinde bulunan yetişkin kızlara kur yapmak isterler Oyunlar içinde sertlik hakimdir iki tarafa ayrılan genç1er sanki bir savaş meydanındaymış gibi karşısındakine düşman gibi bakarak, müziğin ritmine uyarak kıran kırana bir gösteri yaparlar Sert vurma ve vurulan ellerden ses çıkarma kızlar arasında çok rağbet görür Oyunda tamamen sertlik ve ciddiyet hakimdir Halk bu ayuna vuruş ve darbe anlamına gelen Harkuşta adını vermiştir Bir halk sözcüğü alan harkuşta aynı şekliyle günümüze kadar gelmiştir

Meyroki :
Oyun benzetmeden başka bir şey degildir Oyun figürlerine bakılarak ismini almıştırMeyroki oyununda, ileriye gidişlerde düz bir gidiş yerine önce saga dogru bir yürüyüş sonra sola doğru bir yürüyüşle yay çizilir Bu sarhoşların fazla içtikten sonra yolda yürümelerini andırır Bunun için oyuna mey: içki, ro: yol ve -ki tamlama eki ile içki yolu anlamını taşıyan bir isim konulmuştur Meyroki oyunu için ikinci bir rivayet vardır Meyroki oyununa konu olan Meyro adı cins isim bozmasından meydana geımiş bir kahramandır Meyronun asıl adı Meyrem'dir Ama halk kolayıık olsun diye Meyrem'i Meyro diye çevirir Meyro meydanda davul zurna çalınca köy delikanlıları ile birlikte kendinden geçer, kendinden degişik figürler katarak oyunlar oynar Bu halkın çok hoşuna gider herkesin dilinde Meyro'nun oyunları vardır Halk her seferinde Meyro'nun oynadıgı oyunlar manasında meyroki deyip geçer Bu isim böylece günümüze kadar gelir Hem kız hem erkekler arasında oynanır Sertlik gostermez Daha ziyade titreme ve gosteriş oyunudur

Sepe:
Bu oyunun asıl ismi Se- pi'dir Se üç, Pi: ayak demektir Bu üç ayak anlamındadır Bu üç ayakta sag ayağın one doğru sallanmasından sonra bir es yapıp sol ayakla bir duraklama yapılır Sonra yine sag ayağın üçlemesine geçilir Bundan dolayı halk arasında üç ayak anlamını taşıyan ve halay bö1gesi oyunlarının bariz karakteristiğini taşıyan bu oyuna Sepe denilmiştir Erkek oyunudur

Garzane:
Halay bolgesi karakteristik ayunlarından alan halaya Bitlis'te Garzane denir Bu oyun Bitlis'in batı kesiminde çok yayılmıştır Burasıda Garzan denilen bolgeye yakın oldugu için orada yaygın bir oyun olduğu için bolgenin ismine hitaben Garzane adı verilmiştir Erkek oyunudur

Pappori:
Pappori genellikle ayak figürleriyle oynanan bir oyun oldugu için pappo: ayak, -i: ismin "i hali ve r kaynaştırma harfidir Bütün figürler ayakta toplandıgı için bu ismi almıştır Kisaca ayak oyunu anlamında kullanılır Erkek oyunudur

Yörede oyunlar oynanınış şekillerine göre:

Kişisel oyunlar:
Bu oyunlar bir veye iki kişinin oynadığı oyunlardır Kişisel kabiliyetlerin ortaya konduğu oyun türleridir Teşi, Tringo, Harkuşta

Grup halinde oynanan oyunlar:
İkiden çok kişinin birlikte oynadığı oyunlardır Kendi aralarındasıralanırlar:
Kadın oyunları: Lorke, Memyane, Düğme, Teşi, Meyroki
Omuzda oynananlar: Gezal, Dokuz ayak, Pori
Avuçlardan tutarak oynananlar: Ağır gövenk, Gerzane

Küçük parmak tutarak oynananlar:
Değermenci, Dolape, Berican, Şilore, Aşırma

Araçlı oyunlar:
Bıçak kullanarak oynanan oyunlardır Bitlis'te Zeyno, Arvadın Öldü veya Bıçak oyunu adı ile oynanırlar Bu oyunlarda sertlik ve savaş anlatılır

Diğer oyun örnekleri:
Dello, Botane, Adley, Gezal, Meyroki, Motgane, Süleymane, Pappori, Sepe, Melefani, Kavaşe, Kız Halayı, Nare, Çarşıda Atlas, Bolağ, Attım Havaya, Temirağa, Alkuşta, Çarşıbaşı, Süzme Oyunu