Halk Oyunlarımızın Tarihçesi...

İlkel insanlarda hayat, (yaşam) düşüncelerle değil devinimlerle başlamıştır” GTHOMSON'a göre”(1) yaşam etkinliğinin bilincinde olmak, insanı hayvanlardan ayıran en başta gelen özelliğidir Buna rağmen ilk insanlarda teori ile pratiğin birbirinden ayrılamadığını ve zihinsel soyutlamanın yeterince hayatlarına girmediğini görmekteyiz

“Ne var ki bu aşamada henüz teoriden söz etmek mümkün değildir, sadece ilkel tapınma törenleri söz konusudur İlkel tapınma töreni henüz pratiktir, ama emekten bilinçli olarak ayrılmış bir pratiktir”(2) Bu törenlerde yapılan tapınmanın en önemli bölümünü yansılama (öykünme) dansları oluştururdu Böylece de bilinçli öykünme bize ilkel atalarımızdan miras kalan bir özellik olmuştur Bu insanlar bir işi yapabilme yeteneğini geliştirmek için, o işi yapmadan temsili olarak ortaya koymakta idiler Öykülenme (taklit) böylece nesnel bir işlevi yerine getirmek amacıyla doğmuş oluyordu

Bazen doğayı evcilleştirme, bazen avına karşı bir üstünlük, bazen de totemin doğa üstü güçlerinden yararlanmayı atalarımız törenlerinde amaç edinmekteydiler Diğer taraftan ölülere tapma, bereket ve verimliliğe tapma vb unsurları da amaçladıkları görülür

Bir çok işleri danslarla yerine getirip yaşamlarını daha az sorunsuz kılmak istiyorlardı ”Kılan, yüksek bir varlığın kutsal koruyuculuğu altında olduğuna inanır Bu varlık insanların ve malların mutlak efendisidir Bu hayvanın tanrısal gücü, o hayvanı kılanın alameti totemi yapar Bu totem, bütün hayat kaynaklarını elinde bulundurur, bunları istediği gibi kullanır Bu totemin doğa üstü güçlerin, büyücü, dansla ve şarkılarla anlatıp över” ( 3 )

İlkel toplumlarda dinsel törenler, bireyleri toplu yaşama zorluyor ve koyduğu katı kurallarla ilişkilerin, uyumlu ve dengeli, yaşamın ise daha az sorunlu olmasının sağlanmasına yardımcı oluyordu” Oyun bir ritüel, ya da tören olduğu zamandır ki bir görev, bir ödev kavramıyla birleşir”(4) Törende oynanan oyun bir görevi üstlenip bir ödevi yerine getirmektir Bundan da törende oynanan oyunun bireyleri bağlayıcı nitelikte ve belli amaçlara yönelik olduğu sonucu çıkartılabilir Bu amaçla törenlerde yapıla gelen danslar zamanla belirli kural ve kalıplara bağlanarak yaşatılıp daha sonraki kuşaklara aktarıldı

“Belli bir toplumun üyesi olarak insan, kendi kültürel mirasını öğrenip onu savunur, yaşatır ve kendisinden sonraki kuşaklara aktarır” (5)

Türklerde halk oyunları (Dans): Asya'da Türkleri; birlikte yaşama önemli ölçüde değer veren, törelerine bağlı ve yaratıcı insanlar olarak görüyoruz Tarihte ilk Türk uygarlıklarından; Hunluların, Oğuzların günümüze uzanan belgelerinden, geleneklerine bağlı yapılan törenlerin en önemli yerini halk oyunlarının oluşturduğunu anlamaktayız Orta Asya'daki atalarımızın oyunları ile ilgili ilginç belge şöyledir”Davulun halay gibi sıra oyunlarında coşturuculuğuna dair yazı Asya'dan Hunlular için yazılmıştır Çinli bir şair hanım, Hun beyine gelin gelmiş ve memleketine gönderdiği mektupta Hunluların adetlerinden manzum şekilde şöyle söz etmiştir;

DAVULU HER GECE DURMAZ DÖVERLER TA GÜNEŞ DOĞANA DEK DÖNERLER”(6)

Bu mektup sıra oyunlarının ( MÖ 200 ) yıllarında ateş çevresinde davul eşliğinde oynandığı ve güneş batışını, doğuşunu ve çevredeki doğal olayları öyküleyen halk oyunlarının sabahlara dek dönerek sürdürüldüğünü kanıtlayan bir belgedir

Anadolu'da yaşayan Türk uygarlıklarında ise Asya'dan getir-dikleri geniş kültür birikimleri ile eski Anadolu uygarlıklarının kültür ürünlerinin özümsemesini görmekteyiz Bunun sonucu uygarlıkların beşiği Anadolu'da atalarımız, yaratıcı gücü, sanat anlayışı, beğeni ve becerilerinin de katkısıyla halk oyunlarımızı oluşturdular

Türklerde danslar; kılıçla, mumlarla, kutsal sayılan araçlarla yapılırdı Uğur getirmesi için yapılan halk oyunlarına (danslara) sıkça rastlayabiliriz Bu dansların kutsal amaçlarının zamanla ortadan kalkarak eğlence için yapıldığını görüyoruz Anadolu'da ölüm dansına ( ölen kişi için yapılan) rastlamaktayız(6)

Anadolu'da yaşayanlar dil, din, tarih, yerleşik alan ve ekonomik ilişkiler bakımından çeşitli kültürlere bağlıydılar Türkler Orta Asya'dan getirdiklerini Hitit, Frigya, İyon, Bizans kültür birikimleri üzerinde; Selçuklular ve Osmanlılarla sürdürerek yücelttiler Bu yüceltme sonucunda ortaya çıkan paha biçilmez halk oyunlarımız gelenekler içinde törelerimizde yaşayarak bütün çeşitleri ile günümüze kadar gelmiştir

Günümüzde ise halk oyunları ile ilgili çalışma, araştırma, derleme ve gösteriler çeşitli kuruluşlar tarafından yürütülmektedir

Cumhuriyet döneminde halkevleriyle başlayan ve giderek büyük kentlerde okul, dernek, kulüp ve topluluklarca sürdürülen halk oyunları çalışmalarına; ilgili bakanlıklar ve bağlı kuruluşlar da katılmıştır 1966 yılında Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde “MİLLİ FOLKLOR ENSTİTÜSÜ” kurulmuş olup, daha sonra Kültür Bakan-lığına bağlı “Milli Folklor Araştırma Dairesi”ne (MFAD) dönüştü-rülmüş, son olarak Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (HAGEM) olarak faaliyetini sürdürmektedir

(1) George Thomson, İnsanın Özü, çeviren;Celal Üster, İstanbul Payel Yayınevi 1979,S,57 Agk S,57

(2) Andre Ribard,İnsanlığın Tarihi,Türkçesi; Erdoğan Başar Şiar Yalçın, İstanbul May Yayınları, 1974 S9

(3) Metin And, Oyun ve Büyü, İstanbul İş Bankası Kültür Yayınları, 1974, S, 14

(4) Bozkurt Güvenç, İnsan ve Kültür, İstanbul Remzi Kitabevi , 1979, S, 46

(5) Mahmut R Gazimihal, Türk Vurmalı Çalgıları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975, S, 135

HALK OYUNLARI

Türk Dili'nin tarihsel gelişimi takip edilerek konuyla ilgili kaynaklar ve çeşitli ağızlar incelendiğinde halk oyunu kavramının özdeşi olan pek çok terimin varlığı da ortaya çıkmaktadır

"Oyun" kelimesi üzerinde durulduğunda, kelimeyi morfolojik olarak incelediğimizde oy-(u)n diye analiz edebiliriz Fiil kökü olan "oy-" zıplamak anl***** gelmektedir Yakutça'da "oy -oynamak" anlamıyla genel Türkçe'de yine "oynamak-yüksek" kelimesinde saklı olarak yükselme anlamıyla Tuba (Urenha) Türkleri'nde kullanılmaktadır Uygurca'da "oy: kamış, saz" anl***** gelirken, onun türevleri olan "oymag: oynamak" ve"oyuğ: oyun, çalgı, çalma, raks, müzik" anl***** gelmektedir

Oyun terimini şöyle özetleyebiliriz: "Oyun kelime olarak müzik ve hareketi birlikte kapsayan bir terim olup, doğuş kaynağı Şamanizm dinidir Zaman içinde anlam genişlemesine uğrayarak Şamanizm ile ilgili tören adaplarını ve ayinlerini de kapsar hale gelmiştir Böylece bugün oyun kelimesiyle tiyatro, dans ve türlü seyirlik oyunların ortak bir anlamla karşılanmış olması kolaylıkla açıklanmış olabilir Çünkü Şaman ayinleri danslarla çeşitlendirilmiş olmaktan öteye, ayrıca iyilik melekleri ve kötülük melekleri çatışması, akla karanın mücadelesi vb gibi soyut kavramların çeşitli maskeler giymiş kişilerce canlandırılması şeklinde tiyatro ve seyirlik oyun özeliği taşıyan oyunları da kapsıyordu Bilahare, çocuk oyunları vb gibi çeşitli konuları da ifade eder oldu

Ancak, önemli olan doğuş kaynağında kelimenin müzik ve hareketi kapsamasıdır Genel Türk Dili'nde yaygın bulunmasıdır Yine hep halkın malı olarak varlığını sürdürmesi, diğer terimlere göre daha tutarlı bir görünüm sergilemekte olmasından dolayı biz terimimize "halk oyunları" adını veriyoruz

HALK OYUNU KAVRAMI

Halk oyunu hareket ve müzik olmak üzere iki ayrı öğeden oluşmuş bir bütündür Düzgün ve birbirine benzeyen ritmik hareketlerin uyumlu bir biçimde ortaya konulmasından oluşan oyun, nadiren müzik eşliği olmaksızın belli bir ritme bağlı olarak da meydana gelebilir Hareket bütün olarak temelini ayaktan başlatmak üzere vücut ve kollara kadar uzanır Vücut bölümlerinin uyumlu hareketleri kadar, grubun uyumlu hareketleri de estetiği yaratır Hatta bazen bir bakış bir duruş bile estetik bir ifadedir

Kavram olarak halk oyunu göze ve kulağa hoş gelecek tarzda düzenlenmiş, ölçülü ve dengeli hareket yoluyla, estetik bir etki ve heyecan yaratan, çoğunlukla, ses birimlerinden meydana gelen anonim halk müziği ile desteklenmiş, hareket ve müzik bütünleşmesidir

HALK OYUNLARININ KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİ

Halk oyunlarının geleneksel yapı kurgusu içerisinde, fiziksel aktivite niteliğinde hareket ve müzik, bir bütünlüğü oluşturmaktadır Halk oyunlarının hareket dizileri, fiziksel aktivite açısından geleneğe bağlı belli bir yapıya sahip vücut devinimlerini ve ayak hareketlerini içermektedir Kişisel bazda ayak sayısı üzerine kurulan ve vücut devinimleriyle de desteklenen bu temel kurgulara figür ve adım adı verilir Adım ve figürlerden oyun kompleksine yükselen hareket serileri, geleneksel sahne kurgularıyla da tabii olarak şekillendirilince, görsel anlamda bir sahne sanatı ortaya çıkar Hareket serilerinin şekillenmesinde elbette ki sahne kurguları ya da kurgusal çizgiler adı verilen biçim örgülerinin büyük bir önemi vardır Halk oyunlarının karakteristik özelliklerini ele alırken konuya adım, sahne kurguları ve anonim karakterli halk müziği açısından yaklaşılmalıdır

KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİN ÜÇ BOYUTU

Halk oyunlarımıza, gerek oyuncu açısından, kişisel bazda bakıldığında, gerekse grup açısından bakıldığında ve yine, tip, yöre ve tür olarak ele alındığında oyunları karakterize eden, vurgulayan, tanımlamasını sağlayan ve tanımlayan belli niteliklerin var olduğu görülmektedir En küçük biriminden en geniş yapılanmalara kadar sınıflayarak belirlemeler yapılmasını sağlayan bu unsurları şöyle sıralaya biliriz:

1-Tavır

2-Üslup( stil )

3-Tarz

1-TAVIR: Oyuncu açısından,kişisel bazda, anlam taşımakta olup; geleneğin göze çarpan küçük parçasının vurgularıdır Oyun kurgusu içinde ele alındığında tavır, motifle ve onun uygulamadaki özellikleriyle ilgilidir

Motifin üç boyutu, yani adımın seriliği, yüksekliği, derinliği, yönü ile ritim ve tempo hareket ölçüsünde tavıra açıklık getirirken, bu hareket formlarıyla ilgili vücut devinimleri de tavrı tamamlayıcı, tanıtıcı ve vurgulayıcı simgelerdir Geleneksel yapıda, söz konusu hareket ve devinimlerin ulaştığı limit ölçülerle ilgili genel kabuller bulunmaktadır

Aynı yörede birden çok tavır olabilir Aynı taşıyıcı ve fonksiyonel adımı kullanan, aynı motiflere sahip aynı ritm ve tempoda sürdürülen, benzer ya da ortak devinimlere sahip oyunlar aynı tavrın kapsamı içindedir

2-ÜSLUP(stil): Üslup, aynı tür içerisinde yer alan yörelerin, yapısal ve biçimsel kurgu yönünden oynanılan oyunlarda birbirinden farklı olarak geliştirdikleri, grup ya da ekip bazında anlam taşıyan farklılaşmaları ifade eder Farklılaşmalar özellikle taşıyıcı ve fonksiyonel adım yönündedir Yine hareket yönü,figür periyodunun uzunluğu ve kısalığı, bölüm kullanılıp kullanılmaması, fonksiyonel parçaların farklı kullanılması, aynı tür içinde yer alan yörelerin üslup yönünden farklılaşmasına kaynaklık etmiştir

Yine üsluplaşma da vurgulanması gereken bir nokta da, aynı tür içinde yer alan yöre oyunlarından,farklı ayak özelliğine sahip olan oyunların folklorlaşma sürecinde çeşitlemelerini arttırırken, ortak özellik taşıyan oyunların aynı gelişimi göstermemesi,böylece farklı tavrın gelişip genişleyerek üsluplaşma noktasına ulaşmasıyla yöreye hakimiyeti farklılaşmayı temin etmesidir

3-TARZ: Türe hakim olan nitelik ve kurgulara tarz denirTarzı niteleyen en belirgin karakteristik özellik, oyunun bağlı ya da bağsız oynanması ile ilgilidir Oyunun biçimsel kurgusunda, hareketin yönünde, hareketin akışında, adımların işlekliğinde belirleyici rolü, bağlı yada bağsız olarak icra edilmesini sağlar Yine oyuncuların dizilişi ve aralarındaki mesafe tarzı belirleyicidir

OYUN (DANS)

Oyun, kurgusu yönünden çeşitli hareket formları ve bölümleriyle bir bütün ifade eder

Bir geleneğe bağlı olmak üzere motif,figür ve bölüm adı verilen hareket serileri üzerine kurulan, devinimlerle desteklenmiş, biçim kurgusuyla şekillenen ve bu görsel yapısı müzikle eşleşmek suretiyle derinlik kazanmış, estetiği hareketlerle yakalayabilen toplumsal ve anonim karakterli geleneksel dans kurgularına “Halk Oyunu “ denir

Ayaktan başlamak üzere başa kadar uzanan vücut parçalarının oyuna kattığı; omuz titretme, gerdan kırma, kalça hareketleri, diz ve bacak devinimleri, el çırpma, jest, mimik, öne ve arkaya eğilme, olduğu noktada farklı yönlere sallanma, değişik sabit duruş biçimleri gibi vücut hareketleri, plastik değer anlamında vücudun estetiğinin belirginleşmesini temin edici tema ve formlar oyunun karakteristiğini oluşturur

1Ritim :Eşit aralıklarla vurgu, uzunluk (adım cümlesi uzunluğu), kısalık, taşıyıcılık, işleklik özelliklerine sahip ve benzeri adımların ard arda getirilmesinden doğan form ve ifade bütünü hareket armonisi olarak tanımlanır Halk oyunlarının bir çok hareketinin kombinasyonu olduğuna göre,bu hareketlerin her birinin tek tek ritmik bir bağımlılık ilişkisi vardır

2Hareket Akışı : Oyun içerisinde kullanılan hareket elementlerinin akıcı bir biçimde birbirini izlemeleri, uyumlu bir hareket akışı sağlar Ayrıca hareketin vücutla sağladığı uyum da hareketin görsel anlamda güzelliğini ve izlenirliğini temin eder

3Koordinasyon: Oyunda, vücuttaki tek tek tüm hareket elementleri, aynı anda anlamlı etkileşim içerisine girer Bu olay vücut parçalarının olduğu kadar hareket serilerinin de koordinasyonu anlamını taşır Bu nedenle hareketin akışı vücut ve hareketin koordinasyonu ile doğrudan ilişkilidir

FİGÜR

Bir oyunun, gelenek olarakta adlandırılan, kural ve kalıplar çerçevesinde birim zamanda en az iki veya daha çok adımın (motifin) birbiri ardı sıra, belli bir düzene göre dizilmesiyle meydana gelen hareket serisine figür adı verilir Başka bir deyişle, en az bir kök motifle bir ek motifin belli bir geleneğe bağlı olarak bir araya gelmesiyle karakterize edici ve taşıyıcı nitelikle oluşturdukları hareket birimine figür denilmektedir

Figürü adım cümlesi olarak ta adlandırmak mümkündür Bu açıdan bakıldığında, ayakların tek tek ve ard arda dizilerek, görsel ve estetik anlamda göze hoş gelen bir görünüm teşkil edecek biçimde adım cümlesi oluşturmasına figür denilmektedir

DEVİNİMLER

Devinimle hareket arasındaki fark, hareketin oyuncunun ayakları vasıtasıyla bir mekan üzerinde, belli bir zaman süresi içinde, düzenli bir yapı arz eden ritmik motiflere uyarak, belli bir mesafe alması anlamını taşırken, devinimin belli bir yönde alınan mesafeyle ilgili olmayıp, oyuncunun adım serilerine bağlı olarak düzenli bir ritme dayalı biçimde, vücudun belli bir bölümünün bir hareket eksenine göre titretilmesi, sallanılması, oynatılması, eğilmesi, bükülmesi gibi motifleri ifade etmesidir Bu anlamda hareketin imajını devinimler sağlamaktadır Bu nedenle de geleneksel oyun yapımızda sadece hareket anlamında adım serileri değil, aynı zamanda onlara imaj kazandıran devinimler de karakteristik özellikler bakımından vurgulayıcı bir nitelik taşımaktadır

Devinimler eksen hareketi olup, vücudun belli bir yerinde oluşur, ancak vücudu bir yerden diğer bir yere sürüklemez Bu hareketleri şöyle sıralayabiliriz:

1-Fleksiyon :Eğilmek (bel hareketleri)

2-Extansiyon :Yükselmek (duruş)

3-Rotation (Dönme):Bir eksene göre hareket etmek

4-Adduction (Yaklaştırma): Vücudun bir kısmını merkez eksene taşımak

5-Abduction (Kaçırma-Uzaklaştırma): Vücudun bir kısmını merkez eksenden uzaklaştırmak

6-Circumducation: Bütün vücudu veya bir kısmını çevirmek

7-Kalça Devinimleri: Çalkalama, yancık döğüştürme, göbek atma

8-Omuz Devinimleri:Titreme, omuzu yukarı aşağı indirip çıkarma, omuz döğüştürme

9-Gerdan Devinimleri: Gerdan kırma

10-Spinal(Dönüş): Sıçrayarak havada bir eksene göre dönüş

Devinimler hareketin estetiğine yön verici ve besleyici güce sahip,onu anlamlı kılan öğelerdir Adım cümlesine asıl anlamı kazandıran, görsel bir değer olarak yerini belirleyen, yörenin tanınmasını temin edici motif vurgularıdır Devinimler vücudun hareket noktaları olup, iki ayrı bölüm olarak vücudu hareketlendirir veya sabitlerler İlk bölüm olarak omuzlardan başlamak üzere bele kadar uzanır, ikinci bölüm ise vücudun ortası olan belden başlamak üzere ayaklara kadar ilerleyen bir hareket bölgesini içeri alır Devinim vücudun gövdesinden başlayarak ayaklara kadar inen yer çekimi güçlerine karşı vücudun geliştirdiği bir reaksiyon görünümündedir