Karluklar

Karluklar, (Çince: ??? veya ???; Géluólù, alışılmış sesçil Gelolu, Gelu, Khololo, Khorlo, Harluut) 766 - 1215 yılları arasında, Orta Asya'da varlığını sürdüren Türk boylarıdır "Karluk" adı Arap kaynaklarında "?????? Harluk", Farsça eserlerde "?????? Halluh", Çin yıllıklarında ise "Géluólù" biçimlerinde kullanılmıştır Kadim Türk çağlarında Karluklara "Üç Oğuz" yani "Üçboy" da denilmiştir

Onoklar soyundan gelen Karluklar Türgiş Devletini bertaraf ederek Batı Türkistanda devlet kurdular Karluklar Talas Savaşına kadar Karluk Devleti olarak devam etti Daha sonra Karahanlılara dönüştüİslamiyeti kabul eden ilk Türk topluluğudur Divân-ı Lügati't-Türk'te; "???? Karluk" "Göçebe Türklerden bir bölük adıdır Oğuzlardan ayrıdırlar Oğuzlar gibi Türkmendirler"

Karluk boylarının bilinen Tarihi

• 665-681 bağımsız yaşama;
• 682 Göktürklere katılma;
• 745 Uygurlara katılma;
• 766- 840 bağımsız;
• 840 Karahanlılara katılma
• 1212-1300 beylik düzeyinde yaşama

İlk olarak, Çin yıllığı T’ang-shu’da (7 asır) zikredilen (Ko-lo-lu) ve adları karlık (kar yığını) manasına gelen Karluklar’ın, Türk soyundan geldikleri ve Göktürkler’in bir boyunu teşkil ettikleri, aynı Çin kaynağında belirtilmiş ve oturdukları saha olarak da, Altaylar’ın batısındaki Kara-İrtiş ve Tarbagatay havalisi gösterilmiştir On-oklar’ın bir kısmını meydana getirdikleri anlaşılan Karluklar, bu arada üç kabileden kurulu bir birlik halinde bulunuyorlardı (Üç-Karluk) Daha, İstemi Kağan zamanında, Türk hakimiyetinin Hazar'ın kuzeyi ve Maveraünnehir’e doğru genişlemesinde, şüphesiz büyük rolleri olmuştur 630-680 yılları arasında, diğer Türk boyları, gibi, bunların da zaman zaman Çin’e başkaldırdıkları görülmektedir

640 sıralarında, Çinliler tarafından mağlup edilerek (650), P’ei-ting eyaletine (Tanrı Dağları’nın kuzey sahası) bağlandılar Fakat, boya bağlı her kabile, kendi reisleri tarafından idare ediliyordu Bu haberi veren Çin kaynaklarının, 665’e doğru Karlukların, Çin nüfuzundaki ne Batı ne Doğu Göktürk kanadına bağlı olmaksızın yaşadıklarını kaydetmesi dikkate değer Evvelce Kül-Erkin unvanını taşıyan Üç-Karluk beyi, bu tarihlerde “Yabgu” unvanını almıştı ve kuvvetli bir orduya sahip idi

Daha sonra, Kapagan Kağan tarafından II Göktürk Hakanlığı'na bağlandığını gördüğümüz Karluklar, Çin’in de teşvik ve tahriki ile Göktürkler'e karşı ayarlanarak şiddetli mücadelelerde bulunmuşlardı Bilge Kağan’ın ölümünden sonra, tekrar faaliyete geçerek Uygurlar ve Basmıllar’la birlikte, Göktürk Hakanlığı'nın yıkılmasında müessir oldular Basmıllar hakim duruma geldikleri sırada (742) “Sağ yabgu” mevkiini alan Karluk başbuğu, Uygur hakanlığının kurucusu Kutlug Kül Bilge zamanında daha üstün sayılan “Sol Yabgu”luğa yükseltildi Fakat bu Karlukların tamamını temsil etmiyordu Beş-balık havalisinde oturan Karlukların, kendi seçtikleri ayrı bir yabguları vardı: Ton-Bilge Ancak Ötüken’de yeni kurulan Uygur hakanlığı, bütün Karluklar tarafından üst tanınıyor ve yabgular, hakana bağlı bulunuyorlardı
Batıda, Emevi-Arap ilerlemesini durdurmuş olan Türgiş Hakanlığı'nın çöküntüye doğru gittiği tarihlerde, Orta Asya Türk ülkelerinin korunması gibi tarihi bir vazife, bu defa, Karluklar’a düşmüştü Gerçi Maveraünnehir yine Arapların nüfuzu altına girmiş ve Seyhun ötesinde bazı Arap ilerleme teşebbüsleri görülmüştü, fakat bunda artık eski devir Emevi istilacılığını müşahede etmek müşküldü Zira, gittikçe hızını artıran Abbasi propagandası, Emevîlerin, imtiyazlı “Arap milleti adına fetih” düsturu yerine, bütün Müslümanlar arasında farklılığın kaldırılması ve eşitlik düşüncesini yayıyordu

Böylece, Arap bakısının iyice hafiflemesi, Çinlileri Orta Asya’da bir iktidar boşluğu husule geldiği zehabına götürmüş, bundan dolayı Çinliler, eski Orta Asya siyasetlerini canlandırarak, Karluklar’ın dahil bulunduğu bölgeye yeniden el koymak istemişlerdi Bu suretle, neticede meşhur Talas Savaşı meydana geldi (751 Temmuz) Müslümanlarla Çinliler arasında cereyan eden bu savaşa kadar, Karluklar, T’ang’lar tarafını tutmakta idiler Fakat onların gittikçe açığa çıkan siyaseti karşısında, son anda, Araplarla işbirliği yaparak, Çinlilerin ağır mağlubiyete uğramasını sağladılar Tarım havzasından itibaren batı, Karluklar’a; doğu bölgesi, Uygurlar’a ait olmak üzere Orta Asya’nın yeniden Türk hakimiyetinde kalmasını temin eden bu savaşta uğradığı hezimet yüzünden, Çin, ağır iç buhranlara sahne olmuş ve artık bir daha batı ile ilgilenememiştir

Karluklar, kısa bir müddet, Uygurlar’la Orta Asya’da iktidar yarışına giriştiler ise de, Uygur Kağanı Mo-Yen Çur karşısında tutunamayarak (756), Tarım bölgesinden ayrıldılar, daha batıya çekildiler ve 7-8 yıl içinde Tarbagatay ve Cungarya’ya 766’da da çöken Türgiş hakimiyetinin yerine, Talas sahasına yerleşmek suretiyle, eski Batı Göktürk Hakanlığı sahasında hakimiyet tesis ettiler Başkentleri Balasagun idi Ötüken’in üstünlüğünü tanımakta devam ediyorlar, aynı zamanda, siyasi bir isim olarak “Türkmen” adını da taşıyorlardı

Kendi soylarını Göktürk hakan ailesi Aşına sülalesine bağlayan Karluk yabguları, hakimiyetin “Kutlu Ötüken” ülkesi ile sıkı alâkası olduğu inancını muhafaza ediyorlardı Fakat Uygur Hakanlığı orada yıkılınca (840), Kırgızlar’ı dikkate almayan Karluk yabgusu, Türk hakanlarının “meşru halefi” sıfatı ile kendini “Bozkırların kanunî hükümdarı” ilan ederek Kara Han unvanını aldı ve merkez olarak da eski Türgiş başkenti Balasagun yanındaki Kara-ordu (veya Kuz-ordu)’yu seçti Böylece, gelecekteki büyük Karahanlı Devleti’nin temelini atmak gibi ikinci bir tarihi rol oynayan Karluklar o sırada İslam dünyasının en yakın komşuları olduklarından, Arapça-Farsça eserlerde kendilerinden çok bahsedilmiş (Karluh, Halluh) ve Hududü’l-Alem’de (10 asrın son çeyreği) verilen bilgiye göre Karluk ülkesi; doğuda Tanrı Dağları, Yağmalar ve Oğuzlar, kuzeyde Tohsılar, Çiğiller ve Dokuz-Oğuzlar, güneyde Yağmalar’ın bir kısmı ve Maveraünnehir ile sınırlanmış çok bakımlı bir memleket olup “Türk ülkelerinin en güzeli” idi Eserde, burada mevcut olan 15 şehir ve kasabanın adları sayılmakta ve Türk kabileleri zikredilmektedir

Karahanlı Devleti’nin esas kütlesini meydana getiren Karluklar, bu hanedan üyeleri arasında mücadeleler baş gösterdiği tarihlerde devlete karşı cephe alarak huzursuzluk çıkarmağa başladılar ki, bu tutumlar Kara-Hitay hakimiyetinin Orta Asya’da çabucak gelişmesinde tesirli olmuş görünmektedir Kara-Hitay hükümdarı Yel-lu Ta-şih (Kür-Han) 1137’de Semerkant Karahanlı hanı Mahmud’u mağlup ettiği zaman, bu han tarafından dayısı olan Büyük Şelçuklu Sultanı Sencer’e yapılan şikayet, uğranılan mağlubiyette Karluklar’ın dahli olduğunu göstermektedir

Sultan Sencer de Karluklar’ı takip etmek için çıktığı seferde karşısında Kür Han’ı bulmuştu Sencer’in bu savaşta mağlubiyeti (1141 Katvan Savaşı) çok mühim bir hadise olarak, “put-perest” Kara-hitaylar’ın ta Horasan sınırlarına kadar sokulmalarına yol açmıştı Harezmşahlar (İl Arslan zamanı) ile Kara-hitaylar arasında da bir çok anlaşmazlıklara sebep olan Karluklar’ın, bu arada Başbuğları Yabgu Han öldürüldü (1157), diğer bir Karluk başbuğu Ayyar Bey, Kara-hitaylar tarafından esir edildi (1172)

Maveraünnehir sahasındaki bu karışıklıklara sebep oldukları görülen Karluklar’a karşı Harezmşah Alaüddin Tekiş (1172-1200) bozkırlar bölgesine el atarak Kanglı ve Kıpçak gibi diğer Türk boyları ile kendini takviye ihtiyacını duydu Bununla beraber, az sayıda da olsa, Harezmşahlar ordusunda hizmet gören Karluklar’ın, Türkistan’da ve Karahanlı tabiiyetinde olmak üzere bir beyliğe sahip bulundukları anlaşılıyor Moğol istilası başladığı sıralarda (1215) merkezi Kayalıg (İli Nehri’nin doğusunda) olarak, devam eden bu beyliğin başında II Arslan Han vardı Arslan Han, Uygur İdi-kut’u Barçuk ile birlikte bütün Asya ülkelerini baştan başa çiğneyen Moğollar’ın hükmü altına girmiştir Cengiz'e itaat eden ilk Müslüman hükümdar olup, 1221’de ölen bu Karluk “hanı”nın oğluna da, Özkent şehri verilmişti Cengiz zamanı Moğol devleti idaresinde vazife almış Karluklar görülmektedir

Kaynak