Nakibüleşraf (Nakîbüleşrâf, Nakîbü'l-Eşrâf)...

İslâm devletlerinde seyyidlerin ve şerîflerin doğum ve vefat kayıtlarını tutan ve işleriyle ilgilenen müessesenin idarecisi

Hazret-i Fâtımâ ile Hazret-i Ali’nin evlâdından Hazret-i Hüseyin’in soyundan gelenlere seyyid; Hazret-i Hasan’ın soyundan gelenlere şerîf denir Evlâd-ı Resûl olan bu kıymetli insanlara Abbâsîler, Memlûklar gibi İslâm devletlerinde hürmet gösterilirdi Osmanlı Devleti'nde de gösterilen hürmetin yanında, onlara ait işleri görmek için vazifeli memur tayin edilmiştir Nakîbüleşrâf adı verilen ve sâdâttan (seyyid ve şerîflerden) seçilen bu memur, Peygamber efendimizin torunlarının işlerine bakar, neseplerini kayd ve zapteder, doğumlarını ve vefatlarını deftere geçirir, onları adi işlere ve şanlarına uygun olmayan sanatlara girmekten men ederdi Fena hâllere düşmelerine mâni olur, haklarını korurdu Fey ve ganimetten onların hisselerini alıp aralarında dağıtırdı Bu sülâleden olan kadınların küfvü, dengi olmayanlarla evlenmelerini men eylerdi Nakîbüleşrâf bütün bu vazifeleriyle, Peygamber efendimizin torunlarının umumi bir vasisi durumunda idi

Osmanlı sultanları, Osmanlı topraklarına gelen seyyid ve şeriflere, başka memleketlerde misli görülmeyen bir sevgi ve saygı gösterirlerdi Onların rahat ve huzur içinde yaşamaları için gereken her türlü hizmeti yaparlardı Onları her çeşit vergiden muaf tutarak, bunları belgeleyen birer berat verirlerdi

Osmanlı Devletinde Nakîbüleşrâf olarak ilk tayin edilen zat, Emîr Sultan’ın talebelerinden olan Seyyid Ali Natta bin Muhammed’dir Seyyid Ali Natta, Yıldırım Bâyezîd Han zamanında, devlet dâhilindeki sâdâtın (seyyidlerin ve şerîflerin) Osmanlı Devletiyle münasebetlerini temine başlamıştır Tayin beratı ile birlikte bu zata Bursa’daki İshâkiye Zâviyesi vakfının idareciliği de verilmiş ve bu vazifenin evlâtlarına intikali şart olarak, beratta belirtilmiştir Seyyid Ali Natta’nın vefatından sonra yerine Seyyid Zeynelâbidîn tayin edildi

Nakîbüleşrâflık bir ara lağvedildiyse de, seyyid ve şerîf olmadıkları hâlde hürmet görmek için bu iddiada bulunan bazı sahtekârların ortaya çıkması üzerine, Sultan İkinci Bayezid Han devrinde 1494 yılında yeniden ihdas edildi Nakîbüleşrâf ismi de bu tarihte verildi Bu teşkilâtın başına Seyyid Mahmûd tayin edildi Zamanla nakîbüleşrâflar yeni tahta çıkan padişaha kılıç kuşattılar

Nakîbüleşrâflık müessesesi ilmiye sınıfından olmakla beraber, tayinler on yedinci asırda mutlaka yüksek dereceli ulemadan olmazdı Bu asırdan itibaren seyyid ve şerif olup da, İstanbul kadısı veya kazasker olanlardan emekliye ayrılan zatlar, nakîbüleşrâf tayin edilmeye başlandı Bu makamda kalmanın muayyen bir süresi olmadığından, tayin edilenler uzun müddet vazife yaparlardı Nakîbüleşrâflık vazifesine yeni tayin edilecek olan zat, Paşa Kapısına yani Bâb-ı Âlî'ye davet edilir, burada Sadrazam tarafından ayakta karşılanır, kahve, gülsuyu ve buhur ikram edildikten sonra, samur erkân kürkü giydirilerek, memuriyeti ilan edilir ve beratı kendisine takdim edilirdi

Nakîbüleşrâfın resmî kıyafetleri, kazaskerlerin kıyafetinin aynısı olup, sarıkları farklı idi Kazaskerler örf denilen sarığı, nakîbüleşrâflar ise küçük tepeli denilen sarığı sararlar, sâdât da yeşil renkli tülbentle sararlardı Seyyid ve şerîfler ise, halk arasında belli olmaları ve gerekli hürmetin gösterilmesi için, kıyafet olarak yeşil sarık sarar ve yeşil cübbe giyerlerdi Bu usul ilk defa Harun Reşid ve oğlu halife Me’mûn zamanında âdet olmuştu Zamanla unutulmuşsa da Türk-Memlûk Sultanlarından Melik Eşref Şâban, sâdâtın gerekli hürmeti görmesini temin için yeniden yeşil sarık sarmalarını istemiştir Yeşil sarık ve cübbe ananesi Osmanlı Devletinde de devam etti Osmanlılar seyyidlerin başlarına sardığı yeşil sarığa “emir sarığı” ismini vermişlerdir Osmanlı Devletinde sâdâttan biri şeyhülislâm olursa, ancak o zaman yeşil sarığını çıkarıp şeyhülislâmlık makamına mahsus beyaz sarık sararlardı

Nakîbüleşrâfların resmî daireleri, kendi konaklarında bulunur, maiyetinde çalışanlar da bu konaklarda hizmet ederlerdi Taşrada da yine sâdâttan olmak üzere, nakîbüleşrâf kaymakamları, seyyid ve şerîflerin isimlerini ihtiva eden defterler tutarlardı Merkezde ve taşrada tutulan bu defterlere Şecere-i Tayyibe defteri denilirdi Buraya bütün seyyidlerin ve şerîflerin isimleri Peygamber efendimize kadar silsileleri, evlâdı, ahfâdı, ikametgâhları kaydedilirdi

İstanbul’da nakîbüleşrâftan sonra en yüksek rütbe alemdarlık idi Vazifeleri, sefere çıkılacağı zaman, padişah tarafından nakîbüleşrâfa teslim edilen sancak-ı şerifin taşınması idi Padişah sefere gittiğine, nakib efendi, beraberinde seyyid ve şerifleri de götürürdü Sefer sırasında nakîbüleşrâf Sancak-ı şerîfin dibinde yürürdü Savaş sırasında seyyid ve şerîfler Sancak-ı şerîf altında tekbir ve salevât-ı şerîfe getirirlerdi

Nakîbüleşrâflar, yaptıkları kıymetli hizmet dolayısı ile iltifat görürlerdi Padişahlar tarafından kendilerine yazılan ferman ve beratlarda, makamlarına ve yaptıkları hizmetlerin üstünlüğüne uygun tâzim ifadeleri kullanılırdı Onlara sikâyet, yani zemzem dağıtma vazifesi ve dîvân-ı mezâlim, yani adalet divanı reisliği gibi yüksek memuriyetler verilirdi