Marifetname

İslam dünyasında gerek birçok bilim dalları, gerekse çeşitli araştırma usulleri Hint, Çin, Mısır, Iran ve Yunan'dan esinlenmiş, daha değişik şekillerde ortaya çıkmıştır Bu alandaki çalışmalar bazen İslam'a aykırı olan usullerle (örneğin, kehanet), bazen de meşru usullerle yürütülmüştür Bu çalışmaların meşruluğunu savunmada en temel dayanak ise islam büyüklerinin (örneğin, Ali bin Ebu Talip, Cafer Sadık) bu gizli ilimlere vakıf oldukları yönündeki söylemler olmuştur

Fizyognomi de gizli ilimler içinde yer almıştır Değişik adlar (îlrn-i Firaset, llm-i Sima) altında toplanmış çeşitli metodlar ve tezler, o dönemde aşağı yukarı bugünkü fızyognominin işlevini yerine getiriyordu Bilim adamları bu ilimlerin (veya uygulamaların) kaynağını müminin manevi gelişiminde aramışlardır, örneğin, Firaset; ilham, keşf, sezgi, keskin idrak, kalp gözüyle görmek gibi anlamları içeren bir kavram olmuştur

Firasetin temelinde, takvanın kalpleri nurlandıran bir nimet olduğu ve göğse inşirah (genişlik, huzur) verdiği, bu vesile ile de müminin Allah'ın nuru ile bakabildiği düşüncesi yatmaktadır Allah kulunu sevdiği zaman "onun gören gözü, işiten kulağı, tutan eli, yürüyen ayağı" olduğu için tüm bu marifetleri Allah'ın bir nimeti olarak görmüşlerdir

Müslüman bilim adamlarının başlıca özelliği ansiklopedik bilgiye sahip olmaları idi Onlar, uğraştıkları çeşitli bilim dallarının verdiği avantajı kullanarak fizyognomiyle ilgili olarak birtakım görüşler ortaya atmış ve geliştirmişlerdir Bu konudaki geleneksel görüşler değişik eserlerde geçmektedir

Örneğin, kalın dudaklı insanların zevkine düşkün, ince ve normalde sıkça kapalı duran dudaklara sahip olanların sıkı ağızlı oldukları belirtilmiştir, insanlarda küçük baş, aklın azlığına ve sır sakla-mamaya, büyük baş akla ve zekaya, yassı tepe baş lakaytlık ve gamsızlığa, yanlardan basık baş huyu ve tabiatı dar ve hiddetli olmaya işarettir

Gaga burunlu insanlarda egemenlik ruhunun, kalkık burunlularda ise asiliğin olduğu ifade edilmiştir Yüzün belirgin organları olan gözler, burun, ağız, çene, kulakların yanı sıra kaşlar, kirpikler, göz kapakları, gözleri rengi, derinin rengi, kırışıklar vs ele alınan özellikler arasındadır

18 yüzyılda yaşamış ünlü bilim adamı ve mutasavvıf Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın (1705-1771) Marifetname'si ansiklopedik bir kitap olması İtibariyle, fizyognomiye de büyük yer vermiştir Olgun bir mutasavvıf olan İbrahim Hakkı, çok sayıda (bazı araştırmalarda bu sayı 15, 30, 50 ve hatta 70 olarak geçmektedir) eser yazmıştır Bu eserler arasında en meşhur olanı ise Marifetname olmuştur

Bu eser, kapsamlı ve olgun düzeyde bilgi edinmiş, çağındaki bilgi ve keşiflere yabancı kalmayan İbrahim Hakkı'nın eski ile yeniyi kaynaştırmaya çalıştığı bir kitaptır Ona göre de yaşadığı dönemin bütün bilgilerini kapsayan ansiklopedik özellikte bir çalışmadır, İbrahim Hakkı bu kitabında kendinden önce yaşamış İslam düşünürlerinin eserlerinden yararlandığı için, eserin fizyognomiyle ilgili bölümünü de okurken önceki dönemlerde fizyognomi ile ilgili görüşlerin neden ibaret olduğu konusunda da bilgi edinebiliriz

Nitekim, eserde de beden yapısı, yüz biçimi ve bedenin ayrı ayrı azaları ile insan karakteri arasındaki ilişkinin "hikmet ehlinin" dilinden ayrıntılı bir şekilde sunulduğunu görmekteyiz

Marifetname, "Mukaddime" ile üç "Fen" ve bir "Hatime" olmak üzere beş ayrı bölümden oluşmaktadır Bu kısımlar da kendi içlerinde "Bab, Fasıl, Nevi" olarak ayrılmıştır (Bunların dışında başta ve sonda, birkaç sayfalık yazılar vardır) Marifetname'de, fizyognomi ile ilgili bilgiler 4 babın 5 faslının 3 ve 4 nevilerinde yer almaktadır

Marifetname'ye göre, Allah insan alemin en güzel şekilde süsleyip nurlandırmıştır Bunun yanı sıra, insanları şekil ve karakter olarak değişik yaratmıştır Sonra lütuf ve inayeti ile, şekli karakterin ve azayı da ahlakın belirtisi kılmıştır Böylece, insan önce kendi görünümünden kendi karakterini tanımlayarak ihtimam ile ahlakını güzelleştirir Daha sonra yakınları ve dostlarının dış görünümlerine fehm ve fırasetle bakarak, onların iç hallerine ve ahlaklarına vakıf olabilir:Onlara ya ahlaklarına göre rağbet ve muhabbetle muamele eder, veya aklınca güzel idare ile geçinip gider

İbrahim Hakkı, yüz yapısının (daha geniş anlamda vücut yapısı) karakter ile ilişkisini bir ilahi kural olduğunu ifade etmektedir Bu anlamda fizyognomiyi öğrenmek ve bu vesile İle çevredeki insanlarla karakterlerine göre muamele etme gibi iyi bir sosyal iletişim metodu sunmaktadır

Erzurumlu İbrahim Hakkı, yüz yapısı (kısmen vücut yapısı) ve insan karakteri ile görüşleri şiir şeklinde aşağıdaki gibi sunmaktadır: Burada, sadece yüz yapısı değil, vücut yapısı ve mimikler de ele alınmıştır

Baş Organlarının Şekillerinin Hikmetini Bildirir

Ey aziz! Hikmet ehli demişlerdir ki: Cenab-ı Hak insanın vücudunu en mükemmel ve güzel şekilde yaratmıştır Organların birbiriyle uyumu ve simetrisi, nezaketin ve güzelliğin örneği olmuştur Bedenin güzelliğini, vasıflarını dil, bildirmek ve anlatmaktan acizdir Yüzünün güzelliği, içinin temizliği ve kemali, huyunun yumuşaklığı, tabiatının iyiliği, konuşmasının pürüzsüzlüğü ile dünyada benzersiz bir yaratıktır Hoş yürüyüşü, tatlı söyleyişi, güzel hareketi ve sevimli sesiyle alemin aklını almıştır Güzelliğinin çekiciliği, canının tatlılığıyla dünyanın sevgilisi, irfan ehlinin beğendikleri olmuştur ve aşıklara ondan nice haller gelmiştir

Cenab-ı Hak, şekil ve biçim verdiği insan bedenindeki dört karışımın (kan, balgam, safra, sevda) dumanından kıymetli saç ihsan etmiş, iki yumurtanın dumanından da erkeklerin göğüs ve yüzlerinden kıl yeşertmiştir Ta ki saçla kadınlar süslü, bıyık ve sakalla erkekler belli ve kaşlarla herkes belirmiş ve tanınmış olsun

Saçın siyahlığı fazlalığından, san oluşu balgamın çokluğundan, beyaz olması grizi, tabii hararetin zayıflamasındandır Hararetin zayıflığı da fazla nezleli olmaktan, çok cima (kadınla birleşme) yapmaktan ve fazla üzüntü ve acı duymaktan ileri gelir Fakat alnın nuru, gönüllerin başıdır, îki kaş, iki gözün gölgeliği ve nurlu yüzün hilali olmuştur

Gözlerin, burunla iki kaş arasında olmaları çarpmalardan korunmaları ve başın ön tarafında yaratılmış olmaları da vücudun bütün işlerinde ona yol gösterici olmaları içindir Göz kapakları, göz yuvarlağının örtüsü ve onun kötü nazardan koruyucusu olmuştur Göz kapakları, gözü türlü etkilerden koruduğu gibi, uyku zamanında da göz yuvarlaklarına örtü vazifesini görür ve gözü süsleyen kirpiklerle birlikte gözü, toz duman gibi zararlı şeylerden korur

Göz bebeğinin siyah, etrafının beyaz oluşu, süs ve güzellik içindir Göz nurunun siyah noktasında bulunması ona, organların en değerlisi sıfatım vermektedir Göz bebeğinin, yuvarlağın ortasında oluşu, tabakalarının gereklerindendir Göz yuvarlağının oval olmasının sebebi; göz nurunun etrafa yayılmasını kolaylaştırmak içindir, insan kafasının yuvarlak oluşu, çarpmalardan sakınılması ve beyin organlarına daha geniş bir yer olması içindir

Büyüklüğünün bu kadar olması, en uygun şekildir, insan yüzünün yuvarlak oluşu, güzelliğiyle güneş ve aya benzemesi içindir Dudakların kırmızı, dişlerin inci gibi olmaları süs ve güzellik içindir Burnun kıkırdak oluşu, hafif olması ve çarpmalardan zarar görmemesi içindir Burun deliklerinin geniş olması kokuyu fazlaca ve çabucak alması ve sümüğün kolayca akabilmesi içindir

Dişlerin keskinleri kesmek ve kırmak, enlileri öğütmek ve çiğnemek, dizilişlerinin düzenli oluşu, konuşma zamanlarında harflerin ve sesin düzgün çıkması içindir Dilin kemiksiz oluşu, lokmayı ağızda hareket ettirmek, harfleri söyleyebilmek ve kelimeleri kolayca ifade edip bildirmek içindir Dilin dudaklarda dişler tarafından hapsedilmiş olması az konuşması içindir Dil bir olduğu halde göz ve kulakların iki oluşu, fazla görmek ve kolayca işitmek içindir

Kulakların başın iki tarafında oluşu, hafif ve latif olmaları ve çarpmalardan zarar görmemeleri içindir Boynun enlilik ve uzunluğunun bu şekilde, bu büyüklük ve biçimde oluşu, baş ile kolayca münasebet ve bağlantı kurması ve onun ağırlığına dayanabilmesi içindir Başın bir tek kemik olmayıp yedi omurdan meydana gelmiş olması, vücudun her tarafıyla kolaylıkla bağlantı kurması içindir

insan başının, bütün organların üstünde ve yüksekte oluşu, şanının büyüklüğü ile ululuğunu duyurmak ve kendisinde bulunan akıl cevherinin kıymetini takdir ettirmek içindir Başın, on duyu organının başlangıç yeri olması, onun şeref ve değerini artırmaktadır Bu kadar organ ve kuvvetlerin böyle bir yerde (başta) toplanmış olması, Cenab-ı Hakk'ın kudretinin kemalini göstermek ve sanatının ululuğunu belirtmek içindir

İnsan organlarının şekil ve biçimlerinden sezip anmakla ve bakışın, gönül ve cana olan emniyet ve selametini, lütuf ve kerametini bildirir

Ey aziz, hikmet ehli demişlerdir ki:

Alemi bu şekil ve surette yaratan Cenab-ı Hak, eşi benzeri olan insan alemini en güzel şekilde ve en beğenilir surette tasvir edip şekil verdikten sonra ona üfürdüğü ruhu ile benzetmiş ve aydınlatmıştır ve hayvan cinsinden insan türünü, güzellik ve sevimlilikle benzetmiş, anlama ve konuşma yeteneğiyle üstün kılmıştır

Gerçi Cenab-ı Hak, insanların beden ve ruh bakımından bir yaratmıştır Fakat insanlar zeka ve kabiliyette, huyda değişiktir, birbirlerinden farklıdır Sonra Allah, lütuf ve ina-yetiyle, hikmetinin gereğini, sanatının inceliğini bu yaratıkta göstermiş, yüzünü, şekil ve yapısını içine, organlarının biçimini ahlak ve karakterine belirti yapmıştır ki, insan kendi şekil ve yapısından kendi vasıflarını bilip ona göre ahlak ve hareketlerindeki, huylarındaki eksik ve aksaklıkları düzeltsin

Sonra arkadaş ve dostlarının vücut yapısı ve şekillerine bakıp zeka ve karakterlerini, huy ve tabiatlarını ince seziş ve zekasıyla bilsin ve buna göre onlara muamele etsin, beğensin ve sevsin veya aklını kullanarak karakterlerine göre hareket ederek onlarla geçinip gitsin veya onlardan uzaklaşıp emniyeti, rahat ve selameti bulsun ve ne kimseden incinsin ne de kimseyi incitsin Gönül hoşluğu ile rahat oturup kalksın

Ey akıllı, insan ve cinlerce cihan bağında beğenilen budur: Ne kimse senden incinsin, ne de sen bir kimseden incin

"Güzel huylu insandan hayır isteyin" hadis-i şerifine göre, güzel ve sevimli insanlarda daima güleş, iyi huy ve tatlı sözlerin görüp işitildiği gerçeği duyurulmaktadır

Kur'an-ı Kerim'de "Herkesin iş ve ameli şekline uygundur" buyurulması da buna işarettir

Baş ve boyun şekil ve biçimleriyle, bunlara bağlı huy ve tabiatlarını bildirir

Ey aziz, hikmet ehli demişlerdir ki:

- Boyu uzun olanların kalbi saf ve temiz olur
- Kısa boylu olanların hileleri, aldatmaları çoktur
- Orta boylu olanlar akıllı ve hoş huylu olurlar
- Saçları sert olan kimse, akılla atılganlığı bulur
- Saçları yumuşak olan saf ve utanması az olur
- Saçı sarı olanın işi, kibirlenme ve kızgınlıktır
- Siyah saçlı olan sabırlıdır, onu ara
- Kumral saç güzeldir, sahibi bedelsizdir
- Saçı az olan lütufkar, anlayışlı ve nazik olur
- Başı küçük olanın aklı azdır, gizli şeyin varsa ona söyleme
- Başının tepesi yassı olan keder çekmez
- Başının derisi ince olan, hayır yapar, zarar vermez
- Kel adama yaklaşma, kötü huylu olur, ondan sakın
- Alnı dar olanın, İçi de dar, sıkıntılı olur
- Alnı yumru olan, çirkin ve kalın kafalı olur
- Alnı enli olan kötü huylu olur, çünkü hastadır
- Alnı normal olanı emin bil
- Alnı buruşuksuz olan, şüphesiz tembel olur
- Alnı uzun olan anlayışlı, az ise cömert olur
- Kaşlarının arası buruşuk olan, üzüntü yükünü taşır
- Kulağı çok büyük olan, bilgisiz ve tembel olur
- Küçük kulaklı eğri, orta (normal) kulaklı doğru olur
- Kaşının ucu ince olanın, işi gücü fitnedir
- Kaşının kılları çok olanın, üzüntüleri de çok olur
- Kaşı açık olan doğrudur, çatma olan eğridir
- înce kaşlı güzel olur, uzunu ise kibirli olmanın delilidir
- Kaşı yay gibi olan, her zaman güzel olur
- Göz çukuru az olursa, o kibirli olmaya delildir
- Siyah gözlüler itaatli, kızıl gözlüler cesur olurlar
- Gök gözlü olan zeki, ela gözlü olan edepli, terbiyeli olur
- Küçük gözlü hafif, büyük gözlü zarif, narin olur
- Gözü yumru olan kıskanç, orta olan dost olur
- Yarı kapalı göz ayıp, bakışı miskince olur
- Köre yakın olma, sık bakan, emniyetli olmaz
- Gözü şaşı adama bakma, çünkü o sana eğri bakar
- Güleç gözlü olan güzeldir, kirpiği sık olan bedelsizdir
- Büyük yüzlü olan illetlidir, küçük yüz kibirlenmeye delildir
- înce yüzlü sevimli, kalın yüzlü hor (sevimsiz) olur
- Uzun yüzlü olanlar yalancı olurlar
- Ekşi yüzlü, somurtkan olanların, sözlerinin çoğu acı olur
- Yuvarlak yüzlüler, ay'dan daha nurlu olur
- Böyleleri çok güleç olur, onu gören muradını alır
- Benzi kızıl olan terbiyeli, esmer olan da zeki olur
- Benzi sarı olan illetli, siyaha çalan da tevekkelli olur
- Burnu uzun olanın idraki (anlayışı) az olur
- Kısa burunlu olanlar fazla korkak olur
- Burun ucu top olan, neşeli olur
- Burun ucu ağzına yakın olan adamdan sakın
- Burun delikleri geniş olanın içi kibir ve kıskançlıkla doludur
- Burun kanatları dar olan kişide küsme ve inat çok olur
- Burnu enli olan kimse şehvete tutkundur
- Burnu eğri olan kimsenin düşüncesi, işi başarıya ulaştırmaktır
- Küçük ağızlı olan güzel ve fakat çok korkak olur
- Büyük ağızlı cesur, eğri ağızlı kötü olur
- Genizden söylenen sözler, kibirlenmeden olsa gerek
- ince sesli erkeklerin işi, kadına şehvet duymaktır
- Erkek sesli kadınların çoğu yalan söyler
- Çabuk konuşan, ince anlayışlıdır
- Kaba sesli olanın gayreti ve yardımseverliği fazladır
- Çatal sesli olan, halktan kötülük geleceğini sanır
- Yüzü güleç, sözü tatlı olan insan azizdir, sevilir
- ince ve kırmızı dudaklı kimse, söyleneni iyi anlar
- Bil ki kalın dudaklının kızgınlığı ağırdır
- iri dişliler, çok defa yaman işler yapar
- Normal dişi olanların, işi hoş ve doğrudur
- Kokusu hoş olanın, huyu da güzeldir, hoştur
- Çene kemiği ince olanın, aklı da hafif olur
- Enli çenenin sahibi kaba olur
- Çenesi normal olan, akıllı ve güzel olur
- Uzun sakallı kişi hünersiz olur
- Sık sakallı kişi kabadır, sohbetini de uzatır
- Siyah ve az sakallı olmak zekaya delildir
- Hiç kılı olmayan köse adamın hilesi çok olur
- Sakalı değirmi olanın kemali de çoktur
- Kafası enli olan ahmaklık illetine tutuktur
- Boynu çok uzun olanın olgunluğu az olur
- Boynu ince olan cahil olur
- Boynu kalın olan gece gündüz yiyici (obur) olur
- Boynu kısa olanın hilesi çok olur
- Boynu normal olanın işi iyilik yapmaktır
- Her uzvu normal olan, şüphesiz ki güzel olur

5 nevide ise bedenin diğer uzuvlarının (omuz, kol, parmak, tırnak, göğüs vs) insan karakteri ile ilişkisi ele alınmıştır Marifetnamenin bir çok konuları gibi, fizyognomiyle ilgili kısmı da ayrı bir araştırma gerektirmektedir