Kaşgarlı Mahmudun Hayatı

**Prof. Dr. Sinsi** · 06-25-2012

Ünlü türk büyüğü kaşgarlı mahmut u yeteri kadar tanıyormuyuz?

Kaşgarlı Mahmud’un hayatı hakkındaki bilgilerimiz eserinin önsözünde belirttiklerinden öteye geçemiyor Babası ve dedesi Barsganlı olmasına rağmen Mahmud Kaşgar’da doğmuştur Babasının buraya daha sonraları göç ettiği anlaşılıyor
Onun ne zaman doğup, ne zaman öldüğü ise kesin olarak belli değildir Bununla beraber bazı varsayımlar yaparak; mesela eserin yazılış ve halifeye sunuluş tarihini esas alarak (464-466/1072-1074) onun 11 yüzyılın birinci yarısında dünyaya gelip, ikinci yarısında vefat ettiğini söyleyebiliriz Ama bu bir varsayım olmaktan öteye geçemez

Eserinin önsözünde belirttiğine göre adının Mahmud, babasının adının Hüseyin, dedesinin adının ise Mehmed olduğunu anlıyoruzYine eserinde belirttiğine göre soylu bir aileden gelmekte, iyi silah kullanmakta ve dilin gramerini iyi bilmektedir
Sözlerinden öyle anlaşılıyor ki, eserini yazmak için iyi bir hazırlık devresi geçirmiş ondan sonra eserini yazmaya başlamıştır

Onun böyle bir eser yazdığına bakılırsa; iyi bir eğitim aldığı, Arapça’yı ve Türkçe’yi en ince detaylarına kadar -bir sözlük yazabilecek kadar- bildiği söylenebilir

Kaşgarlı Mahmud’un ne zaman ve nerede öldüğü kesin olarak bilinmemektedir

ESERLERİ
Kaşgarlının günümüze kadar ulaşan eserinin adı Divânü Lügâti’t-Türk’tür O, bir eseri daha olduğunu divanında söylemekle beraber bu eser henüz bulunamamıştır Bulunamayan bu eserin adı Kitâbı Cevâhir el-Nahvi fî Lügâti’t-Türk’tür Kaşgarlı Divânü Lügâti’t-Türk’ü yazış amacını eserinin önsözünde şöyle belirtiyor: “Türk dili ile Arap dilinin at başı beraber yürüdükleri bilinsin diye…” yani o eserini yabancılara, özellikle de Araplar’a Türkçe’nin üstün bir dil olduğunu ve diğer dillerle yarışabilecek seviyede olduğunu belirtmek için yazmıştır
Eserini yazmak için Türklerin bir çok şehrini gezmiş, dolaşmış ve birçok not aldıktan sonra eserini yazmaya koyulmuştur İyi bir hazırlanma ve çalışma neticesinde ortaya çıkan bu eser bize XI yüzyıldaki Türklerin tarihi, coğrafyası, kültürü, folkloru, yaşayışı, edebiyatı, belli başlı yerleri, belli başlı kişileri, günlük hayatta sık sık kullanılan kelimeleri vb birçok özelliğini yansıtmaktadır
Bu yönüyle eser, Türk tarihinde bir “hazine” sayılmaktadır Yazar, yukarıda saydığımız özellikleri lügatine seçmiş olduğu kelimeleri örneklerken kullanmıştır ve bunda da çok başarılı olmuştur Normalde eser bir sözlük olmasına rağmen seçtiği örneklere baktığımızda gerek savlar (atasözleri), sagular (ağıt), beyitler, çeşitli şiir parçaları, deyimler ve gerekse de çeşitli yer adlarına ve kişi adlarına rastlamaktayız
Bizim konumuz divanda geçen savlar, halk edebiyatı unsurları, beyitler ve çeşitli şiirlerdir

Kaşgarlı lügatine almış olduğu sözcükleri açıkladıktan sonra onları daha anlaşılır kılabilmek için sözcükleri cümle içerisinde örnekleme yoluna gitmiştir

Bu yola başvurduğunda ise örnek olarak da sıradan cümleler değil, o zaman halk arasında kullanılmakta olan savlar (atasözü), sagular (ağıt), destanlar, beyitler, dörtlükler, koşuklar, deyimler veya çeşitli edebî cümleleri almıştır

Bu yolla sözcüklerin daha kolay anlaşılmasını ve aynı zamanda akılda daha çok kalmasını sağlamıştır

SONUÇ
Elimizdeki bu eser yabancılara özellikle de Araplar’a Türkçeyi öğretmek için yazılmıştır Kimi dilcilerimize göre de bu eser şuurlu bir milliyetçi olan ve Türk dilinin zenginliğini bilen Kaşgarlı’nın onun bu özelliğini başkalarına da anlatmak istemesidir
Her ne amaçla yazılmış olursa olsun bu eser Türk dil ve kültür tarihimizin bir “hazinesi” konumundadır

Görünüşte bir gramer kitabı olan Divânü Lügâti’t-Türk içerik olarak çok zengindir

Divanda o zamanki Türk dünyasının dili, kültürü, folkloru, tarihi, coğrafyası, vb

özelliklerin verilmiş olması onu daha da önemli kılmaktadır

Eseri asıl önemli kılan da budur zaten

Bu eser aynı zamanda Türk dilinin ilk Türkçe sözlüğü olmasıyla da önemlidir

Eserin tanıtımı daha iyi yapılmalı ilköğretimde, ortaöğretimde ve yükseköğretimde öğrencilerin kapasitelerine göre yavaş yavaş verilmeli, bu kültür hazinemiz herkese öğretilmelidir
Yukarıda belirttiğimiz türleri örneklendirerek konumuzu sonlandırmak istiyoruz

Eserde geçen sav, sagu, koşuk, destan parçalarından ve deyimlerden bazıları şunlardır

Her dörtlüğün altında kalın yazılarla türkçesi verilmiştir

SAGU (Alp Er Tonga Mersiyesi)
Alp Er Tonga öldi mü
Issız ajun kaldı mu
Ödlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur
Yiğit Er Tonga öldü mü?
Fâni dünya kaldı mı?
Zaman öcünü aldı mı?
Şimdi yürek yırtılır

Uluşıp eren börleyü
Yırtın yaka ırlayu
Sıkrıp üni yurlayı
Sığtap közi örtilür
Erenler tıpkı kurt gibi uluşuyorlar
Yaka yırtarcasına bağrışıyorlar
Seslerinin tüm kuvvetleriyle haykırarak
Gözleri örtülünceye kadar ağlıyorlar
Bardı közüm yarukı
Aldı özüm konukı
Kandı erinç kanıkı
Emdi udın udgarur
Gözümün feri söndü
Onunla birlikte ruhum da gitti
Şimdi o kim bilsin nerelerdedir
Şimdi o, uykudan uyandırıyor

DESTAN (Uygurlara Karşı Bir Savaş destanından)
Kemi içre olturup
Ila suvın keçtimiz
Uygur tapa başlanup
Mınglak ilin açtımız
Gemi içerisinde oturarak
Ila suyunu geçtik
Uygurlara karşı durmakla
Mınglak ilini fethettik
Ağdı kızıl bayrak
Toğdı kara toprak
Yetişü kelip oğrak
Tokışıp anın geçtimiz
Kızıl bayrak yükseldi
Kara toprak canlandı
Oğrak binicileri de yetişip
Savaşa tutuşarak geciktik
KOŞUK
Keldü esin esneyü
Kadka tükel osnayu
Kirdi bodun kasnayu
Kar bulut kükreşür
Kara buz kamu erüşdi
Taglar suvı akışdı
Kökşin bulıt örüşdi
Kayguk bolıp ögrişür
Tümen çiçek tizildi
Bükünden ol yazıldı
Üküş atıp özeldi
Yirde kopa adrışur
Günümüz Türkçesiyle:
Rüzgar eserek geldi
Kar tipisine benziyordu
Halk titreyerek (evlere)girdi
Kara bulutlar gürlüyor
Karlar ve buzlar hep eridi
Dağların suyu (seller halinde) aktı
Mavimtırak bulutlar belirdi
(Bunlar, deniz üstündeki) kayıklar gibi (Havada sallanıp duruyor)
SAVLAR
1

Aç ne yimes, tok ne times

2

Alın arslan tutar, küçin sıçgan tutmas

3

Bir karga birle kış kelmes

4

Böri koşnısın yimes

5

Ermegüke bulıt yük bolır

6

Efdeki buzagı öküz bolmas

7

İt ısırmaz, at tepmes time

8

Tag taga kavuşmas, kiş kişike kavuşur

9

Yılan kendi egrisin bilmes, tefi boynın eğri tir

10

Kanıg kan bile yumas

Günümüz Türkçesiyle:
1

Aç ne yemez, tok ne demez

2

Al (Hile) ile aslan tutulur, güç ile sıçan tutulmaz

3

Bir karga ile kış gelmez

4

Kurt komşusunu yemez

5

Tembele bulut yük olur

6

Evdeki buzağı öküz olmaz

7

İt ısırmaz, at tepmez deme

8

Dağ dağa kavuşmaz, kişi kişiye kavuşur

9

Yılan kendi eğrisini bilmez, deve boynun eğri der

10

Kanı kanla yıkamazlar

06-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Kaşgarlı Mahmudun Hayatı Ünlü türk büyüğü kaşgarlı mahmut u yeteri kadar tanıyormuyuz? Kaşgarlı Mahmud’un hayatı hakkındaki bilgilerimiz eserinin önsözünde belirttiklerinden öteye geçemiyor Babası ve dedesi Barsganlı olmasına rağmen Mahmud Kaşgar’da doğmuştur Babasının buraya daha sonraları göç ettiği anlaşılıyor Onun ne zaman doğup, ne zaman öldüğü ise kesin olarak belli değildir Bununla beraber bazı varsayımlar yaparak; mesela eserin yazılış ve halifeye sunuluş tarihini esas alarak (464-466/1072-1074) onun 11 yüzyılın birinci yarısında dünyaya gelip, ikinci yarısında vefat ettiğini söyleyebiliriz Ama bu bir varsayım olmaktan öteye geçemez Eserinin önsözünde belirttiğine göre adının Mahmud, babasının adının Hüseyin, dedesinin adının ise Mehmed olduğunu anlıyoruzYine eserinde belirttiğine göre soylu bir aileden gelmekte, iyi silah kullanmakta ve dilin gramerini iyi bilmektedir Sözlerinden öyle anlaşılıyor ki, eserini yazmak için iyi bir hazırlık devresi geçirmiş ondan sonra eserini yazmaya başlamıştır Onun böyle bir eser yazdığına bakılırsa; iyi bir eğitim aldığı, Arapça’yı ve Türkçe’yi en ince detaylarına kadar -bir sözlük yazabilecek kadar- bildiği söylenebilir Kaşgarlı Mahmud’un ne zaman ve nerede öldüğü kesin olarak bilinmemektedir ESERLERİ Kaşgarlının günümüze kadar ulaşan eserinin adı Divânü Lügâti’t-Türk’tür O, bir eseri daha olduğunu divanında söylemekle beraber bu eser henüz bulunamamıştır Bulunamayan bu eserin adı Kitâbı Cevâhir el-Nahvi fî Lügâti’t-Türk’tür Kaşgarlı Divânü Lügâti’t-Türk’ü yazış amacını eserinin önsözünde şöyle belirtiyor: “Türk dili ile Arap dilinin at başı beraber yürüdükleri bilinsin diye…” yani o eserini yabancılara, özellikle de Araplar’a Türkçe’nin üstün bir dil olduğunu ve diğer dillerle yarışabilecek seviyede olduğunu belirtmek için yazmıştır Eserini yazmak için Türklerin bir çok şehrini gezmiş, dolaşmış ve birçok not aldıktan sonra eserini yazmaya koyulmuştur İyi bir hazırlanma ve çalışma neticesinde ortaya çıkan bu eser bize XI yüzyıldaki Türklerin tarihi, coğrafyası, kültürü, folkloru, yaşayışı, edebiyatı, belli başlı yerleri, belli başlı kişileri, günlük hayatta sık sık kullanılan kelimeleri vb birçok özelliğini yansıtmaktadır Bu yönüyle eser, Türk tarihinde bir “hazine” sayılmaktadır Yazar, yukarıda saydığımız özellikleri lügatine seçmiş olduğu kelimeleri örneklerken kullanmıştır ve bunda da çok başarılı olmuştur Normalde eser bir sözlük olmasına rağmen seçtiği örneklere baktığımızda gerek savlar (atasözleri), sagular (ağıt), beyitler, çeşitli şiir parçaları, deyimler ve gerekse de çeşitli yer adlarına ve kişi adlarına rastlamaktayız Bizim konumuz divanda geçen savlar, halk edebiyatı unsurları, beyitler ve çeşitli şiirlerdir Kaşgarlı lügatine almış olduğu sözcükleri açıkladıktan sonra onları daha anlaşılır kılabilmek için sözcükleri cümle içerisinde örnekleme yoluna gitmiştir Bu yola başvurduğunda ise örnek olarak da sıradan cümleler değil, o zaman halk arasında kullanılmakta olan savlar (atasözü), sagular (ağıt), destanlar, beyitler, dörtlükler, koşuklar, deyimler veya çeşitli edebî cümleleri almıştır Bu yolla sözcüklerin daha kolay anlaşılmasını ve aynı zamanda akılda daha çok kalmasını sağlamıştır SONUÇ Elimizdeki bu eser yabancılara özellikle de Araplar’a Türkçeyi öğretmek için yazılmıştır Kimi dilcilerimize göre de bu eser şuurlu bir milliyetçi olan ve Türk dilinin zenginliğini bilen Kaşgarlı’nın onun bu özelliğini başkalarına da anlatmak istemesidir Her ne amaçla yazılmış olursa olsun bu eser Türk dil ve kültür tarihimizin bir “hazinesi” konumundadır Görünüşte bir gramer kitabı olan Divânü Lügâti’t-Türk içerik olarak çok zengindir Divanda o zamanki Türk dünyasının dili, kültürü, folkloru, tarihi, coğrafyası, vb özelliklerin verilmiş olması onu daha da önemli kılmaktadır Eseri asıl önemli kılan da budur zaten Bu eser aynı zamanda Türk dilinin ilk Türkçe sözlüğü olmasıyla da önemlidir Eserin tanıtımı daha iyi yapılmalı ilköğretimde, ortaöğretimde ve yükseköğretimde öğrencilerin kapasitelerine göre yavaş yavaş verilmeli, bu kültür hazinemiz herkese öğretilmelidir Yukarıda belirttiğimiz türleri örneklendirerek konumuzu sonlandırmak istiyoruz Eserde geçen sav, sagu, koşuk, destan parçalarından ve deyimlerden bazıları şunlardır Her dörtlüğün altında kalın yazılarla türkçesi verilmiştir SAGU (Alp Er Tonga Mersiyesi) Alp Er Tonga öldi mü Issız ajun kaldı mu Ödlek öçin aldı mu Emdi yürek yırtılur Yiğit Er Tonga öldü mü? Fâni dünya kaldı mı? Zaman öcünü aldı mı? Şimdi yürek yırtılır Uluşıp eren börleyü Yırtın yaka ırlayu Sıkrıp üni yurlayı Sığtap közi örtilür Erenler tıpkı kurt gibi uluşuyorlar Yaka yırtarcasına bağrışıyorlar Seslerinin tüm kuvvetleriyle haykırarak Gözleri örtülünceye kadar ağlıyorlar Bardı közüm yarukı Aldı özüm konukı Kandı erinç kanıkı Emdi udın udgarur Gözümün feri söndü Onunla birlikte ruhum da gitti Şimdi o kim bilsin nerelerdedir Şimdi o, uykudan uyandırıyor DESTAN (Uygurlara Karşı Bir Savaş destanından) Kemi içre olturup Ila suvın keçtimiz Uygur tapa başlanup Mınglak ilin açtımız Gemi içerisinde oturarak Ila suyunu geçtik Uygurlara karşı durmakla Mınglak ilini fethettik Ağdı kızıl bayrak Toğdı kara toprak Yetişü kelip oğrak Tokışıp anın geçtimiz Kızıl bayrak yükseldi Kara toprak canlandı Oğrak binicileri de yetişip Savaşa tutuşarak geciktik KOŞUK Keldü esin esneyü Kadka tükel osnayu Kirdi bodun kasnayu Kar bulut kükreşür Kara buz kamu erüşdi Taglar suvı akışdı Kökşin bulıt örüşdi Kayguk bolıp ögrişür Tümen çiçek tizildi Bükünden ol yazıldı Üküş atıp özeldi Yirde kopa adrışur Günümüz Türkçesiyle: Rüzgar eserek geldi Kar tipisine benziyordu Halk titreyerek (evlere)girdi Kara bulutlar gürlüyor Karlar ve buzlar hep eridi Dağların suyu (seller halinde) aktı Mavimtırak bulutlar belirdi (Bunlar, deniz üstündeki) kayıklar gibi (Havada sallanıp duruyor) SAVLAR 1 Aç ne yimes, tok ne times 2 Alın arslan tutar, küçin sıçgan tutmas 3 Bir karga birle kış kelmes 4 Böri koşnısın yimes 5 Ermegüke bulıt yük bolır 6 Efdeki buzagı öküz bolmas 7 İt ısırmaz, at tepmes time 8 Tag taga kavuşmas, kiş kişike kavuşur 9 Yılan kendi egrisin bilmes, tefi boynın eğri tir 10 Kanıg kan bile yumas Günümüz Türkçesiyle: 1 Aç ne yemez, tok ne demez 2 Al (Hile) ile aslan tutulur, güç ile sıçan tutulmaz 3 Bir karga ile kış gelmez 4 Kurt komşusunu yemez 5 Tembele bulut yük olur 6 Evdeki buzağı öküz olmaz 7 İt ısırmaz, at tepmez deme 8 Dağ dağa kavuşmaz, kişi kişiye kavuşur 9 Yılan kendi eğrisini bilmez, deve boynun eğri der 10 Kanı kanla yıkamazlar