Marifetnâme 8.Bölüm

8 BÖLÜM



DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Cisimlerin miktarlarını, boyutlarını beyan eden geometrinin, astronomi için önemli ve lüzumlu olan şekillerini kolay bir yöntem üzere dört madde ile beyan eder



Birinci Madde
Nokta, çizgi, yüzey ve cismin tariflerini; çizgi ve yüzeyin kısımlarını ve özelliklerini özet olarak bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Arazın kısımlarından her nesne ki, ancak duyularla işareti kabul olup, hiçbir cihetle bölünme kabul etmese, ona: Nokta derler ki, hakikatte yer tutup, cüzü olmayan nesnedir Bu nesne, çizginin son iki ucudur Arazların kısımlarından bir nesne ki, ancak duyularla işaretlenip ancak bir cihetle bölünme kabul etse, ona: Çizgi derler ki, noktayla biten, uzunluğu, genişliği ve derinliği olmayan bir nesnedir arazların kısımlarından her nesne ki, duyularla işareti kabil olup, iki cihetle bölünme kabul etse, yani uzunluk ve genişlik yönünden bölünme kabul etse, ona: Yüzey derler ki, o nesne uzunluk ve genişlikle olup, çizgiyle biter Arazlardan bir nesne ki, üç cihete göre bölünme kabul etse, yani uzunluk, genişlik ve derinlik bakımından bölünmesi kabul olsa, ona: Cisim derler ki, matematikte bahsolunan cisim bilgisidir Çizgi, doğru ile eğriye ayrılır Doğru çizgi odur ki uzunluğu, mesafesi üzere farz olunan noktalar toplamı birbirinin hizasında ola, yani bazı cüzleri yüksek, bazı cüzleri alçak olmayıp, bir tarafı göze mukabil oldukta; öteki tarafıyle ortasının ve diğer tarafının görünmesine bir engel olmaya Eğri çizgi, bunun tersi olup, uzunluk mesafesinin cüzleri eğrilik üzere olup, bir tarafı göze mukabil oldukta; öteki tarafıyle ortasının görünüşüne eğri parçalar engel ola Doğru çizgiler dahi ya paraleldir ya paralel değildir Paralel çizgiler, düz olan iki ya fazla çizgilerdir ki, birbirlerinden uzaklıkları, bütün cüzleri eşit oyup, iki yanlarından doğruluk üzere sonsuza dek uzatılsalar, birbirlerine kavuşmaları mümkün olmaz Paralel olmayan çizgiler, doğru çizgilerin tersidir Yüzey ise, ya düzdür, ya değildir Düz yüzey odur ki, bir ucundan bir ucuna varıncaya dek o yüzey üzerinde farzolunan cüzlerinin çizgileri birbirine karşılıklı ve paralel ola Düz olmayan yüzey, bunun tersidir ki, düz olmayan yüzeylerin bazısına değirmi deler Kürenin dış yüzeyinin yumruluğu gibi Bunların yarımlarına: Yarım değirmi yumru ve yarım değirmi bükey derler Yüzeylerin paralelleri ve paralel olmayanları; çizgilerin paralelleri ve paralel olmayanlarıyla kıyaslanırsa, bilinir



İkinci Madde
Üçgenlerin kısımlarını, dörtgenlerin çeşitlerini, çokgenlerin açı kısımlarını, dairenin merkez ve çevresini, çap, kiriş, yay, pay ve sintüsü özet olarak bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Her yüzey ki, onu bir çizgi veya ziyade çizgi kuşatır, ona: Yüzey şekli derler Eğer yüzeyi, üç çizgi kuşatırsa, ona: Üçgen derler Bu dahi üç kısımdır Birisine: Eşkenar üçgen denir ki, her üç kenarı birbirine eşittir Birine: İkizkenar üçgen derler ki, ancak iki kenarı beraberdir Birine: Çeşitkenar üçgen derler ki, kenarlarının üçü dahi birbirinden farklıdır Eğer yüzeyi, dört çizgi kuşatırsa, dörtgen derler Eğer beş çizgi kuşatırsa, beşgen derler Bu minval üzere on kenara varıncaya kadar ongen derler Eğer kenarları eşit olursa: Kare, beşgen, altıgen, yedigen, sekizgen, dokuzgen, ongen derler Ama üçgen ve dörtgen dahi kısımlara ayrılırlar Üçgende, dik açı bulundukta; dik üçgen, derler Geniş açı bulunduğu takdirde; geniş üçgen adı verirler Geniş ve dar açıların bulunduğu üçgen, dar açılı üçgendir Aynen bunun gibi, dört kenarı olan şeklin, dört kenarı eşit olursa ve dört dik açısı olursa, ona: kare derler Açıları dik olup, kenarları eşit olmayana: Dikdörtgen Bunun aksine ki, kenarları eşit olup, açıları dik olmayana: Eşkenar dörtgen derler Kenarları eşit olmayıp, açıları dahi dik olmasa, lakin kenar ve açılarından karşılıklı ikisi eşit olsa, ona eşkenar dörtgen derler Bunların dışındakilere yamuk derler Kenarları dörtten fazla olan şekile: Çokgen dahi derlerAçı, iki çizgiyle kuşatılmış bir yüzeydir ki, kenarları bir noktada birleşir ki o iki çizgi bitişik olmaya Açı iki kısım olup; birine: Doğu açı derler ki, bir noktada bitişmeksizin uzayan iki çizginin arasında yumrusudur Birine geometrik cisim derler ki, bir veya daha faza yüzeyin kuşatmasından bir cisimde meydana gelir Mesela koninin üst açısı gibi Doğru açı dahi üç kısımdır Birine: Dik açı derler ki, doğru bir çizginin üzerinde, kendi benzeri dik bir çizgi olup, iki tarafında oluşan iki eşit açıların biridir Dik olan doğru çizgiye: Dikey derler bir kısmına: Dar açı tabir ederler ki dik açıdan küçüktür Bir kısmına dahi geniş açı derler ki, dik açıdan büyüktür Bu iki kısmın kenarları doğru olmak lazım gelmezŞekil bir uzamdır ki, bir eğri çizgi, düz bir yüzeyi bir yönüyle kuşatır ki, yüzeyin içinde bir nokta farz olunsa, o noktadan çevreye çekilen çizgilerin cümlesi eşit olur Şimdi o çevrelenen yüzeye daire derler Onu çevreleyen eğri çizgiye, daire çizgisi ve değirmi çizgi derler o ortada var sayılan noktaya, dairenin merkezi derler Merkezden çevreye uzanan çizgilerin her birine, dairenin yarıçapı derler Merkezi geçip, her iki uca ulaşan doğru çizgiye -ki belirtilen yarıçaplardan her ikisinin tamamıdır dairenin çapı derler Bu çap ki, o daireyi iki eşit parçaya bölüp, çapın tamamıyle çevrenin bir yarısını kuşatır ve o daireyi iki parça edip, merkezi geçmeyen doğru çizgiye: Veter (kiriş) denir ki, daireyi iki eşit parçaya bölmeyip, biri büyük ve biri küçük olmak üzere iki kısma böler Bu iki kısmın her birine: Parça adını verirler ve çevrenin her parçasına kavs (yay) adı verirler Kirişin yarısına: Düz sinüs derler Kirişin yarısından çıkıp, yayın yarısına ulaşan dikeye: Sinüs eğrisi derler Dairenin çapının yarısına: mutlak sinüs derler, gaflet olunmaya



Üçüncü Madde
Mücessem şekillerden, küp, silindir, koni, küre şekillerini; merkez ve çevresini, kuşağını, kutbunu; eksen ve hareketini, dairelerle dönencelerini, yavaş ve hızlı hareketlerini özet olarak bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Her cisim ki, ou bir veya daha fazla yüzey kuşatır, ona: Mücessem şekil derler Eğer bir cismi, altı eşit kare kuşatırsa, ona: Küp derer Eğer iki eşit paralel daire çevreleri arasını birleştiren düz yüzey ile bir cismi kuşatırlarsa, o cisme: Silindir derler ki, o iki daire onun tabanlarıdır Merkezlerini birleştiren çizgi, o silindirin payıdır ki, eğer bu pay o tabanlar üzerine dikey olursa, o: Dik silindirdir Değilse: Eğik silindir derler Eğer bir daire, merkezden çam kozalağı yüzeyi gibi dar bir noktaya yükselip, bir cismi kuşatırsa, ona: Koni derler ki, o dairenin tabanıdır Merkezden o noktaya çıkan çizgi, o koninin payıdır Eğer o pay taban üzere dikey olsa, o: Dik konidir Değilse eğik konidir Bir şekil o şekilde olursa ki, onun ortasından bir nokta farz olunup, o noktadan o cismin yüzeyine çekilen çizgilerin cümlesi eşit olsa, o şekile: Küre ve o yüzeye: Kürenin çevresi ve değirmi yüzey derler O noktaya: Kürenin merkezi ve o çizgilere: Kürenin çaplarının yarıları derler Bu düz yüzey, bir küreyi iki parça eyledikte; bir daire ortaya çıkar Eğer o yüzey kürenin merkezini geçerse, o daireye, büyük; ötekilerine küçük daire adı verilir Kürenin çevresinde her nokta ki farz olunur, bir devrini tamam ettikte; bir daire çizer Ancak iki karşılıklı nokta ki, onlara küre kutbu, hareket kutbu dahi derler Bir çap ki, iki kutbun arasını birleştirir, ona: Eksen derler Anlatılan dairelerden o daire ki, onun kutbu, kürenin kutbunun aynısıdır Merkezi, kürenin merkezinin aynıdır Ona: Küre kuşağı derler O daire, iki kutbun arasını yarıya bölmekle, ona
paralellik eden bütün dairelerin en büyüğüdür O daireler birbirinden küçüktür ki, onlara: var sayılan devir noktaları denir İki tarafta bulunup, kuşağa oranla boyutları eşit olan her iki daire eşittir Kürenin iki kutbu, bu dairelerin dahi kutuplarıdır o halde şüphe yoktur ki bir küre, kendi yerinde hareketiyle merkezi üzere dönerse, onun kuşağı üzerinde bulunan hareketi, hızlı olup, kuşağa paralel olan küçük daireler üzerinde bulunan hareketi; kuşakta bulunan hareketine kıyasla yavaştır Kutuplarına yakın olan hareketi, kuşağına en yakın olan haraketinden çok daha yavaştır Kürenin tamamı kendi yerinde durup, hareketi bu minval üzere iken hareketinin sürat ve yavaşlıkta farklılık göstermesi tabii bir iştir
Bu işin bizzat kendisine bağlı olan farklılığı, feleklerin hareketinde sabit bir şekilde sürer Feleğin hareketi, ya basittir veya muhteliftir Basit olan haraketi ki, ona: Benzerli hareket derler Odur ki, feleğin yüzeyinde ya içinde var sayılan bir nokta ki, o haraketle hareket eylese; o feleğin çevresinde eşit zamanlarda eşit açılar oluştura Mesela dokuzuncu felek ki, en büyük felektir; âlemin merkezinin çevresinde doğudan batıya hareketle, bir gün bir geceye yakın bir sürede bir dönüşünü tamam eder O halde, bu feleğin yüzeyinde farzolunan nokta o hareketle eşit zamanlarda eşit mesafeler kateder Alemin merkezi çevresinde, eşit zamanlarda, eşit açılar oluşturur Yani bu feleğin çevresinde kuşak misilli farz olunan daire, üçyüzaltmış eşit dereceye bölünüp; bu kuşak üzerinde farz olunan o feleğin noktası, anlatılan şekilde hareket eyledikçe her
bir yıldız saatinde, onbeş derece mesafe kateder Önceki saatte kat eylediği onbeş derece kavse, ikinci saatte kat eylediği onbeş derece kavsi eşittir Bu minval üzere hareketle âlemin merkezi çevresinde, önceki saatte oluşturduğu açı, ikinci saatte oluşturduğu açıya eşittir Diğer saatleri dahi buna kıyas ile bilinir Bu harekete, merkez çevresinde benzerli hareket derle Eğer böyle olmasa benzerli demezler Muhtelif hareket odur ki, benzerlinin tersi ola Feleğin hareketi ya tektir ya bileşiktir Tek hareket odur ki, bir felekten çıka Bileşik hareket odur ki, birden fazla felekten çıka Her basit hareket, tektir Lâkin her tek hareket, basit değildir Her muhtelif hareket bileşiktir Lâkin her bileşik hareket, muhtelif değildir




Dördüncü Madde
Yüzeysel şekillerin ölçülerini, mücessem şekillerin miktarlarını ve yüksekliği olan eşyanın yüksekliklerini bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Bir yüzeyin miktarı onun ölçümüdür Yani bir şeklin ölçüm bilimi, onun yüzeyinin miktarını bildirirDik açılı olan bir üçgenin ölçümü, dik açısını kuşatan iki kenarının birini, öteki kenarın yarısına çarpmakla elde edilir Geniş açılı olan üçgenin ölçümü, bu açısından kirişine çıkan dikeyi, kirişin yarısına çarpmakla veya aksiyle elde edilir Açıları eşit olan üçgen ölçümü, herhangi bir açısından kirişine çıkan dikeyi, kirişin yarısına çarpmakla veya aksiyle elde edilir Eşkenar olan üçgenin ölçümü, bir kenarının karesinin dörtte birinin iki katını üçe çarpmakla elde edilir Dikdörtgenin ölçümü, bir kenarını, kendi yarısına çarpmakla elde edilir Eşkenar dikdörtgenin ölçümü, kenarlarından birini, öteki kenarına çarpmakla elde edilir Çok kenarın ölçümü, iki çapından birinin yarısını, o çapının tamamına çarpmakla elde edilir Eşkenar olan çokgenlerin ölçümleri, çaplarının yarısını kenarlarını toplamının yarısına çarpmakla elde edilirDairenin ölçümü, çevresine bir ip tatbik edip, bunun yarısını, çapının yarısına çarpmakla elde edilir Eğer dairenin çapı, üçe ve yediye çarpılsa, çevresinin ölçümü elde edilip, ipe hacet kalmaz Eğer dairenin çevresi, üçe ve yediye bölünse, çapına gerek kalmaz Zira ki, her dairenin çevresi, çapının üç ve yedi katıdır Onun için bir dairenin çapı, yirmi ikiye çarpılıp, çarpım yediye bölünse, bölüm o dairenin çevresi olur Eğer dairenin çevresi, yediye çarpılıp, çarpım yirmiikiye bölünse, bölüm o dairenin çapı olur Küpün ölçümü, karenin ölçümünden bilinir (Karenin ölçümünün altıya çarpımı) Dik silindirin yüzölçümü, bir tabanını çevresine çarpmakla elde edilir Dik koninin yüzölçümü, tepesiyle tabanı çevresini birleştiren dikeyi, çevresinin yarısına çarpmakla elde edilir tabanlarnın yüzölçümleri ise, tıpkı dairede olduğu gibidir Kürenin yüzölçümü, çapını, en büyük dairesinin çevresine çarpmakla elde edilir Kürenin bütün miktarları, çapının yarısını, üçgeninin yüzeyine çarpmakla elde edilir Yahut çapı, küpünden yedisini ve yedisinin yarısını atıp, kalandan dahi aynı şekilde kalandan doksanı atmakla, bütün miktarı elde edilir Bunlara kıyasla bulutların miktarları, feleklerin cisimlerinin ve yıldızların ölçümleri ortaya çıkarYüksekteki şeylerin yüksekliklerinin ne miktar olduğunu bilmenin kolay yolu budur ki: düz bir yerde bulunan yüksek nesnenin taşının düşüş yerine ulaşmak mümkün ise; o düz yerde boyundan daha uzun bir mızrak dikip, ondan o kadar uzaklaşırsın ki, görüşün o mızrağın tepesinden geçip, o yüksek şeyin tepesine vara Bundan sonra durduğun yerden, o yüksek şeyin taşının düşüş yeri olan aslına varıncaya değin, ayak ile, ya başka eşya ile ölçüp, bulduğun toplamı, mızrağın senin boyundan fazla olan kısmına çarparsın Sonra elde ettiğin sayıyı, durduğun yerle o yüksek şeyin, mızrağın tamamının arasındaki mesafeye bölüp, bölüme kendi boyunu eklersin; ne miktara ulaştıysa, işte o yüksek şeyin yüksekliği odurÖteki çözüm yolu da budur ki: O yüksek şeyin yakınında olan düz yer üzerinde bir ayna koyup, ondan uzaklaşırsın O kadar gidersin ki, o aynada yüksek şeyin tepesini seyredesin Sonra ayna ile yüksek şeyin arasındaki mesafeyi boyuna çarparsın ve çarpımı, durduğun yerle aynanın arasındaki mesafeye bölersin ve işte bölüm o yüksek şeyin yükseklik mesafesidir Zira ki, boyunun, durduğun yerle aynanın arasındaki oranı; o yüksek şeyin ayna ile kendi aslı arasında olan oranı gibidir Şu halde bilinmeyen, ortalardan biridir Çünkü dörtlü orantıdan boyun yüksekliği ilktir ve ayna ile durulan yerin arası mesafesi ikincidir Yüksek şeyin yüksekliği ise üçüncüdür Ayna ile yüksek şeyin aslı dördüncüdür Burada bilinmeyen üçüncüdür Vakta ki, iki tarafın çarpımını bilinen ortaya bilersin; bilinmeyen bölüm olurBir yolu dahi budur ki: Bir asa dikip, gölgesinin sana olan oranını bilirsin Şu halde yüksek olan şeyin gölge vaktinden, yükse şeyin yüksekliğini bilirsin Güneş ufuktan kırkbeş derece yükseldikte; her nesnenin gölgesi, kendisi kadar olur Şimdi, geometriden bu miktarca yazıldıkta; Allah Taâlâ'nın: "Göklerin ve yerin melekûtuna bakmazlar mı?" (7/185) remzi, âlemin yapısından da bir miktarca yazmağa gerektiren sebep olmuştur Ta ki, en yüze istek olan Mevla'yı tanımaya yardımcı ola



Kaynak: sevdede/marifetname/Marifetnamehtm