Eylemde Çatı

Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı denir
Çatı, eylem kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleri dediğimiz eylemden eylem yapıp eklerine bağlı olarak oluşur
UYARI : Çatı, yalnızca eylem cümleleri üzerinde yapılan bir incelemedir Ad cümlelerinin çatısı olmaz
üOnda paranın yanında akılda vardı ( Ad cümlesi çatısı olmaz)
üKaranlık çökmeden evine vardı (Eylem cümlesidir)
Çatı İki Bölümde İncelenir :
Nesne – Yüklem İlişkisi :
Nesne – Yüklem İlişkisi Yönünden Eylemler Dört Grupta İncelenir :
Geçişli Eylemler : Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen, nesne alan eylemler geçişlidir
Örnek : Çocuk, yazılı kağıdını dikkatlice inceledi
Belirtili Nesne
Ona doğum günü için yün kazak aldık
Belirtisiz Nesne
Geçişli eylemler, “Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?” sorunlarına yanıt veren eylemlerdir
Örnek : Adam, elindeki ekmeği bir yabancıyla paylaştı (Neyi paylaştı?)
Ahmet’in en küçük kardeşini yolda gördüm (Kimi gördüm?)
Yemeğe tuz attım (Ne attım?)
UYARI : Geçişli eylem, nesne alabilen eylemdir Ama kimi durumlarda da cümlede nesne olmasa bile, o eylem geçişlilik özelliği gösterebilir Örnek :
üSaatlerce durakta bekledim (Neyi bekledim? Otobüsü; Kimi bekledim? Seni)
üTelevizyonda Müzeyyen Senar söylüyordu (Neyi söylüyordu? Şarkıyı…)
üTekrar tekrar okudum (Neyi okudum? Romanı, öyküyü, şiiri…)
Geçişsiz Eylemler : Nesne almayan eylemler, geçişsizdir
Örnek : Bütün gün tembel tembel oturduk (Neyi, kimi oturduk? Nesne almaz)
Yüklem
Yağmur bütün gece durmadan yağdı (Neyi yağdı? Nesne almaz)
Yüklem
Soğuktan hepimiz üşümüştük (Neyi üşümüştük? Nesne almaz)
Yüklem
UYARI : Kimi eylemler, cümledeki kullanıma göre geçişlilik veya geçişsizlik özelliği gösterir
üBütün gün, çarşıda gezdik (geçişsiz)
üTuristler, şehirdeki müzeleri gezdiler (geçişli)
Oldurgan Eylemler : Geçişsiz bir eyleme “-t, -r, -dır” eklerinden biri getirilerek geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir Örnek :
Geçişsiz Oldurgan
Uyu Uyu-t Çocuğu ben uyuttum
Belirtili Nesne
Yat yat-ır Çocuğu erkenden yatırdım
Belirtili Nesne
Gül gül-dür Çocuğu güldürdüm
Belirtili Nesne
Ettirgen Eylemler : Geçişli bir eyleme “-t,-r, -dır” eklerinden biri getirilerek eylemin yeniden geçişli yapılmasına ettirgen eylem denir
Ettirgen eylemde özne işi yapmaz, bir başkasına yaptırır Örnek :
Geçişli Ettirgen
Yıka Yıka-t Arabayı yıkattım
Belirtili Nesne
İç İç-ir Çocuklara süt içirdim
Belirtisiz Nesne
Yaz Yaz-dır Askerdeki oğluna mektup yazdırdı
Belirtisiz Nesne
UYARI : Oldurgan eylemler, ettirgen eylem durumuna getirilebilir Ancak bu geçişli bir eylemin yeniden geçişli olması, birinci dereceden ettirgenlik meydana getirir
Geçişsiz Oldurgan Ettirgen
Öl(mek) öl-dür(mek) öl-dür-t(mek)
Yat(mak) yat-ır(mak) yat-ır-t(mak)
Geçişli bir eyleme birden çok ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artmış, katmerli ettirgenlik meydana gelmiş olur
Geçişli Ettirgen Katmerli Ettirgen
Kır(mak) kır-dır(mak) kır-dır-t(mak)
Oku(mak) oku-t(mak) oku-t-tur(mak)
Bazı eylem köklerine oldurganlık ya da ettirgenlik eki getirildiğinde, kökte ses değişmesi meydana gelir
Gel-ir ® getir (l sesi, t’ye dönüşmüş)
Git-ir ® götür (i sesi, ö’ye dönüşmüş)
Özne – Yüklem İlişkisi :
Eylemler özneyle ilişkisi yönünden dört grupta incelenir :
Etken Eylemler : Yüklemin bildirdiği eylemi yapan, yerine getiren belliyse (gerçek özne varsa), o cümlenin eylemi etken çatılıdır Örnek :
Yaşlı adam bir hamlede merdiveni tırmandı
Gerçek Özne Etken
Kaymakam gelecek diye köy halkı yollara döküldü
Gerçek Özne Etken
Vücudum, kaskatı olmuştu, kulaklarım duymuyordu
Gerçek Özne Etken Gerçek Özne Etken
Edilgen Eylemler : Eylemi, yapan ve gerçekleştirenin belli olmadığı (gerçek öznenin olmadığı) eylemler edilgen çatılıdır Bir eylemin edilgen çatılı olabilmesi için “-ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” eklerinden birini alması gerekir Örnek :
Buz olmasın diye yollara tuz döküldü (Döken belli değil)
Sınav sonuçları açıklandı (Açıklayan belli değil)
Anadolu’nun ücra bir kasabasına atanmış (Atayan belli değil)
Edilgen Eylemlerle İlgili Uyarılar
üNesne alabilen bir eylem edilgen yapıldığında nesne, sözde özne görevi yapar Sözde özne, yüklemde belirtilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden (nesne) etkilenendir Örnek : Belediye, kokmuş etleri imha etti (etken)
Gerçek Özne Belirtili Nesne Yüklem
Kokmuş etler imha edildi (edilgen)
Sözde özne Yüklem
Ona yeni bir kazak ördüm (ben) (etken)
Belirtisiz Nesne Yüklem Gerçek özne
Ona yeni bir kazak örüldü (edilgen)
Sözde Özne Yüklem
üNesne almayan (geçişsiz) bir eylem edilgen yapıldığında sözde özne de olmaz Örnek : Akşama kadar çarşıda gezildi (Gezen belli değil, gezilen de yok)
Evde bir süre oturuldu (Oturan belli değil, oturulan da yok)
üKimi durumlarda eylemi yapanın (gerçek özne) sonuna ya “tarafından, nedeniyle, etkisiyle” sözcükleri ya da “-ca, -ce, -dan, -den” ekleri getirilerek örtülü (mantıksal) özne meydana gelir Bu tür eylemler edilgen çatılıdır Örtülü özne, cümle içinde zarf tümleci veya edat tümleci görevi yapar Örnek :
Yağmur nedeniyle bahçenin duvarı yıkıldı (Edilgen)
Adam mahkemece suçlu bulundu (Edilgen çatılı)
Sözde Özne Zarf Tümleci
ü“-ıl,-il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” ekini alan her eylem edilgen olmaz Edilgenliği cümle içindeki kullanım belirler Örnek :
Mahalleye yeni bir market açıldı (edilgen)
Sözde Özne
Ateşi düşünce hasta açıldı (etken)
Gerçek Özne
Bayram nedeni ile sınıf süslendi (edilgen)
Sözde Özne
Düğüne gitmek için Ayşe süslendi (etken)
Gerçek Özne
Dönüşlü Eylemler : Bir eylemin dönüşlü çatılı olabilmesi için biçimsel olarak eylemden eylem yapan “-n” ekini alması; anlamsal olarak da eylemi yapanın da, eylemden etkilenenin de özne olması gerekir
Örnek :
Kadın, dizlerine vurarak dövündü
Gerçek Özne
( O ) Yorgunluğunu atmak için güzelce yıkandı
(Gizli) Gerçek Özne
Zavallı kuş, son bir defa çırpındı
Gerçek Özne
UYARI :”-n” ekinin edilgenlik anlamı da kattığına dikkat edilmeli bu etkin edilgenlik mi dönüşlülük mü yarattığını anlamak için cümleye bakılmalıdır Örnek :
Üşümemek için battaniyeye sımsıkı sarındı (dönüşlü çatılı)
Yerler iyice silinmiş (edilgen çatılı)
Dönüşlü eylemlerle kurulu cümlelerde cümle nesne almaz Çünkü nesne, öznenin yaptığı eylemden etkilenendir Bu nedenle dönüşlü eylemler geçişsizdir Çok az örnekte dönüşlü eylem geçişli olabilir Örnek :
Çocuk koskoca çuvalı sırtlandı (Dönüşlü – geçişli)
Ayşe küpeler, kolyeler takındı (Dönüşlü – geçişli)
Belirtisiz nesne
İşteş Eylemler : İşteş Eylem, eylem kök ya da gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır
İşteş eylemler iki ayrı anlamda kullanılır :
Örnek :
Kadınlar cenazede ağlaşıyordu (Ağlama eyleminin birlikte yapılması anlamı vardır)
Çocuklar bir süre sessizce bekleştiler (Bekleme eyleminin beraber yapılması anlamı vardır)
Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı yapılması anlamı :
Örnek :
Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak (Buluşma eylemi karşılıklı yapılmıştır)
Yolda eski bir arkadaşıyla selamlaştı (Selamlaşma karşılıklı yapılan bir eylemdir)
UYARI : “-an, -en” ekiyle türeyen sıfat-eylemler geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve geçmiş zaman anlamı da taşıyabilir
Çocuk giden arabaya el salladı (şimdiki zaman)
Kaçan balık büyük olur (geçmiş zaman)