Türkçenin ses özellikleri

TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ


Türk alfabesindeki harfler, gösterdikleri seslerin ağızdan çıkışına göre "ünlü" (sesli) ,"ünsüz" (sessiz) diye ikiye ayrılır


ÜNLÜ HARFLER


1 Türkçede 8 ünlü harf vardır: "a, e, ı, i, o, ö, u, ü"

Bunlar ağızdan çıkış durumlarına göre,


a) Kalın-ince ünlü: Ünlü,dil ağızda geriye doğru çekilerek çıkmışsa kalın ünlü adını alırBunlar "a, ı, o, u" ünlüleridir


Ünlü, dil ağızda öne doğru bir durum alarak çıkmışsa ince ünlü adını alır Bunlar "e, i, ö, ü" ünlüleridir


b) Düz-yuvarlak ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken dudaklar düz durumdaysa düz ünlü adını alır Bunlar "a, e, ı, i" ünlüleridir


Ünlü, ağızdan çıkarken yuvarlak bir durum alıyorsa yuvarlak ünlü adını alır Bunlar "o, ö,u, ü" ünlüleridir



c) Geniş-dar ünlü: Ünlü,ağızdan çıkarken çene açıksa ünlüler geniş ünlü adını alır Bunlar "a, e, o, ö" ünlüleridir


Ünlü ağızdan çıkarken çene daha az açılıyorsa ünlüler dar ünlü diye adlandırılır Bunlar "ı, i, u, ü" ünlüleridir


Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başında ses uyumları gelir Türkçede dört çeşit ses uyumu vardır:




1- BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-incelik, artlık-önlük uyumu)


Sözcükteki tüm ünlülerin kalınlık ve incelik bakımından gösterdiği uyumdur


* Bir sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa öteki ünlüleri kalın, ilk ünlüsü ince ise sonrakiler de ince olur

Anlayışınızdan, soyunuz; sevgisiyle, güzelliğinizden


* Büyük ünlü uyumu yalnızca Türkçe sözcükler için geçerlidir Kimi kuraldışı durumları da vardır

anne (ana) , kardeş (karındaş), elma (alma), helva (halva) sözcükleri Türkçedir Bu durum, bu sözcüklerin incelmesinden kaynaklanır


* Tek heceli sözcüklerde bu uyum aranmaz (tok,gel,bak )

* Yabancı sözcükler bu uyuma uymaz

çiroz, telefon, edebiyat, sosyoloji,televizyon,aferin ,meydan,kıyafet


*Bileşik sözcüklerde çoğunlukla bu uyum aranmaz

yapıvermek, gecekondu, ilkokul,açıkgöz,külbastı


Eklerde Büyük Ünlü Uyumu


Ekler eklendikleri sözcüklerin ünlülerine göre uyum sağlar

Eklerin inceliği ve kalınlığı köke göre değişir,incelir,kalınlaşır


Örn: defter-ler, kapı-lar, sıra-lar


NOT:

* Türkçe olmayan sözcüklere gelen ekler, son ünlüye göre uyum gösterirler

Örn: Kalem-ler, cüzdan-lar,kitap-lık,kalem-lik


* Kimi ekler,büyük ünlü uyumuna uymaz


-yor : isti-yor (iste-yor değil) Ulama eki alır

oturu-yor, arı-yor

-leyin: sabah-leyin (sabah-layın değil)

-ki: akşam-ki (akşam-kı değil)

bazı sözcüklerde yuvarlaklaşır dünkü,öbürkü

-gil: Hasangil (Hasan-gıl değil)

-ken: uyurken (uyur-kan değil)

-ımtrak: yeşilimtrak yeşil-ımtrak değil) Bu ekin yalnız i ünlüleri değişir Mor-umtrak

-deş: kardeş (kar-daş değil)




2- KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-yuvarlaklık uyumu)


Ünsüzlerin düzlük-yuvarlaklık,darlık-genişlik bakımından uyumudur


* Düz ünlülerden sonra düz ünlüler gelir

kapıcı,pencere,sıralamak

* Yuvarlak ünsüzlerden sonra düz-geniş,dar-yuvarlak gelir

övünç,borazan,çopur

* Türkçede o,ö sesleri sadece ilk hecelerde bulunur

* -yor eki,uyumu bozar,-yor' dan sonra gelen ekler bu eke uyar

duru-yor-du ,ötü-yor-du, geli-yor-du



3- ÜNSÜZ UYUMU


Türkçe kelimelerde tonlu (sedalı) ünsüzler (b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z) tonlu ünsüzlerle; tonsuz (sedasız) ünsüzler (ç, f, h, k, p, s, ş, t) tonsuz ünsüzlerle yan yana gelebilir Buna ünsüz uyumu veya ünsüz benzeşmesi denir Örnek: aş-çı, at-kı, iş-çi, taş-tan, Türk-çe



4- ÜNLÜ - ÜNSÜZ UYUMU


1- Türkçe kelimelerde kalın ünsüzlerinin kalın ünlülerle (a, ı, o, u); ince ünsüzlerinin ince ünlülerle (e, i, ö, ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyumdur Yani, a, ı, o, u ünlüleri g, k, ĺ ünsüzleriyle; e, i, ö, ü ünlüleri ġ, k, l ünsüzleriyle aynı hecede bulunmazlar Bozgun, kuzgun, kapı, kırağı, tatlı; görüntü, gezi, güneşlik kelimelerinin söylenişine dikkat edilirse g, ğ, k, l seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir


2- Türkçede o, ö ünlüleri (-yor eki dışında) sadece ilk hecede bulunur İlk hece dışında o, ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır: balkon, biyografi, fizyoloji, konsol, konsültasyon, monitör, otomobil, profesör, traktör


3- Türkçede uzun ünlü yoktur İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: câhil, mâvi, millî, nâhoş, perîşân, şâir, târîh, vazîfe

Bazı ses olaylarıyla ortaya çıkan â < ağa, âbi < ağabey, pekî < pek iyi, ile vârolmak, yârın kelimeleri istisnadır


4- İnce a ve ince l sesleri yoktur: harften, hakikate, saati, sıhhatli, şefkâtini; alkollü, hâlâ, hayâl, normalde, plân Örneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin ünlü uyumuna uymadığı görülür


5- Arapçadaki ayın ve hemze sesleri, Türkçede olmadığı için bunlar söylenmez, düşürülür Bu seslerden önce ünlü olması durumunda ünlü, uzun okunur: bāzen, mānā, mēmur, şāir,tēsir, yâni Arapçadan alınan kelimelerdeki ayın ve hemze kesme işaretiyle gösterilir Ancak anlam karışıklığı olmayacak kelimelerde bunların kesmeyle yazılmasından -son zamanlarda- vazgeçilmiştir: san?at, ma?nâ, meb?ûs, me?mûr, neş?e, te?sîr, te?sîs > sanat, mana, mebus, memur, neşe, tesir, tesis


6- Dilimizde iki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten kelimeler, ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer: iki - y - e, soru - y - u, bekle - y - en, söyle - y ?ecek

Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: aile, ait, fail, fiil, muamele, şair, şiir, reis vb gibi

7- Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: kau-çuk, kua-för, koo-peratif, sua-re


8- Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yan yana bulunmaz: dikkat, himmet, şedde, bakkal, dükkan, millet, teşekkür

Anne (<ana), belli, bellemek, elli (<elig) kelimeleri istisnadır


9- Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yan yana gelmez: Elektrik, kontrol, quartz, sfenks, strateji, thyssengibi kelimeler batı kaynaklı dillerden alınmadır Türkçe, sertlik gibi örneklerde yan yana gelen üç ünsüzden ikisinin kelime köküne, üçüncüsünün eke ait olduğuna dikkat ediniz


10- Türkçe heceler ve kelimeler iki ünsüzle başlamaz: blok, bravo, grup, klâsik, kral, kontrat, spor, stop, stres, plâj, program, tren,gibi kelimeler, başka dillerden alınmadır Ağızlarda bu iki ünsüz arasında bir ünlü türetilir: kıral, sipor, tiren,


11- Türkçede kelime başında c, ğ, l, m, n, ñ, r, z sesleri bulunmaz Çocuk dili kelimeleriyle (cici, mama, meme, ninni,) nine ve ne ile ne?denyapılan kelimeler (nasıl (<ne asıl), ne, neden, nere, nereden, nereye, nice, niçin, nine, nitelik kelimeleri istisna oluşturur

Alınma kelimelere örnekler: cam, can, cehennem, lâf, limonata, lira, makine, marul, metal, naylon, nohut, numara, reçel, romantik, rol, vakum, vaziyet, vazo, zaman, zarar, zor, zeytin


12- Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan p, ç, t, k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk (< âheng), fert (< ferd), ihraç (< ihrâc), kitap (< kitâb), kalp (<kalb), levent (< levend)

Kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması hâlinde sert ünsüzler yumuşayarak eski şekline döner: ihtiyâc > ihtiyaç > ihtiyacı; mektûb > mektup > mektuba, reng > renk > rengi gibi

Ad, sac, od, öd gibi kelimeler istisnadır


13- Türkçede f, h, j, v sesleri bulunmaz: Fal, film, filiz, fizik; hakikat, hamur, havlu, jeton, jüri, pijama, plâj; vicdan, vida gibi kelimeler alınmadır Yabancı dillerden alınan kelimelerde görülen j sesi halk ağzında c olarak söylenir Türkçe kelimelerdeki v sesi, ya b?den, ya g/ğ?dan değişmiştir ya da vur- örneğinde olduğu gibi türemiştir: öfke (<öbke), yufka (< yubka);dahi (< takı), han (< kan), hatun (< katun), hani (< kanı); ev (< eb), var- (< bar-), ver- (< bir) döv- (< döğ-) vur- (<ur-), ev (< eb)


14- Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz:

-lç, -lk, -lp, -lt: ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt

-nç, -nk, -nt: dinç, genç, gülünç, sevinç; denk; ant, kunt

-rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç, burç; bark, görk, Türk; sarp, serp; sars, pars, ters;art, kart, kurt, ört, yırt, yurt,yoğurt

-st: ast, üst

Aşk, arş, çift, disk, felç, film, fötr, harf, lüks, misk, modernizm, popülizm, risk, şevk, tolerans gibi kelimeler, Türkçenin bu ses özelliğine uymayan alınma kelimelerdir

Arapçadan ve batı dillerinden alınan kelimelerden bu ses özelliğine uymayanlar, araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye uydurulmuştur Bunlara ünlüyle başlayan bir ek veya kelime gelirse türetilen ünlüler düşer: akıl (< akl) - aklı, fikir (<fikr) - fikre, ömür (<ömr) - ömrü, seyir (<seyr) - seyret-, şükür (< şükr) - şükretmek; film (< film), lüküs (< lüks), moderin (< modern)


15- I ünlüsü Türkçeye özgüdür Batı dillerinin pek çoğunda, Arapçada ve Farsçada ı yoktur: Çıkış, ılık, sıcak, yıldırım, yıldız gibi kelimeler Türkçedir


16- Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: dank, fıs fıs, fingirti, fiskos, fokurtu, hışırtı, hoppala, horultu, lak lak, lıkır lıkır, melemek, miyavlamak, oh, öf, püf, püfür püfür, rap rap, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak


17- Çocuk dili kelimelerinde de ses özellikleri aranmaz: baba, bibi, cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme,

Türkçeye, diğer dillerden giren kelimelerin pek çoğu bu ses özelliklerinden birine veya birkaçına uymaz Dolayısıyla Türkçenin ses özelliklerini bilenler, sözlüğe bakmadan kelimenin Türkçe olup olmadığını (tesadüfen uyanlar dışında) kolaylıkla anlayabilirler Aşağıdaki kelimeler, karşılarında sıralanan sebeplerden dolayı Türkçe değildir:


Vilâyet :

1 Ünlü uyumu yok

2 â uzun ünlüsü var

3 v sesi var


Monitör :

1 Başta m sesi var

2 Ünlü uyumu yok

3 İlk heceden sonra ö sesi gelmiştir


Heyecân:

1 h sesi var

2 Ünlü uyumu yok

3 Uzun ünlü var


Mürâcaat :

1 Ünlü uyumu yok

2 Başta m sesi var

3 İki ünlü yan yana gelmiştir

4 Uzun ünlü var


Teşekkür :

1 Düzlük - yuvarlaklık uyumu yok

2 İkiz ünsüz var