İşletme

İşletme


İŞLETME

1 işletmek eylemi: Maden ocaklarını işletme görevi özel şirketlere devredildi

—2 ikt Tüzel ya da gerçek bir özel kişi tarafından yönetilen ticaret ya da sanayi işi; iktisadi üretim birimi; kurum, kuruluş; firma: Nakliye işletmesi Büyük bir işletme, küçük bir işletme (Bk ansikl böl ikt)

—3 Bir kuruluşun verimli biçimde işletilmesini sağlayan yöntem: işletme iyi değil

—4 bu yöntemin ilkelerini veren bilgi dalı

—5 işletme fakültesi

—Dilbılg işletme eki, çekim eki'nin eşanlamlısı

—Dy işletme katsayısı, bir demiryolu ağında harcamalar ile işletme gelirleri arasındaki oran

işletme servisi, ticari trafiği, her tür taşımacılığı, trenlerin hareketini örgütlemek, tarifeleri incelemek ve uygulamak, halkla ilişkileri yürütmek gibi görevleri üstlenen servis

—Mad oc işletme tesisi, maden ocaklarında, çıkarma kuyusuyla bağlantılı, yüzey tesisleri ile yeraltı çalışmalarının tümü

||Bir yatağı işletme işlemleri, belli bir işletme yöntemi çerçevesinde gerçekleştirilen çeşitli cevher çıkarma evrelerinin tümü (kazı tahkimat, yükleme, taşıma ve tavan denetimi)

|| Maden ocağı işletmesi, bir cevher yatağını işletmek amacıyla kurulan tesislerin tümü

|| Yatakları işletme yöntemleri, yatakları, biçimlerine, içerdikleri ka-yaçların mekanik özelliklerine ve elde edilecek cevherlerin niteliğine göre işletmek için kullanılan çeşitli yöntemlerin (yani boşlukların geometrik şekilleri) tümü (Bk an-sikl böl)

—Med huk işletme adı -ad

—Mil muhs İşletme hesabı, çeşitli kurumsal kesimlerde katma değerin ücretliler, devlet (üretime bağlı vergiler) ve üretim biriminin kendisi arasında ilk dağılımını gösteren hesap Bu hesabın bakiyesi (işletme fazlası) doğrudan doğruya üretim birimine kalır

—Muhs işletme hesabı, sonucun ortaya çıkmasına yardımcı olan bütün işlemlerin, özetlenmiş olarak içinde yer aldığı hesap

—Ormanc işletme ormanı, orman idaresince ormancılık ilkelerine uygun olarak işletilen orman ¡¡Orman işletmesi, ağaçları kesme, tomruk halinde biçimlendirme, ormandan çıkarma ve ağaçartıklarını taşıma işlemlerini kapsayan orman çalışmalarının tümü

—Petr san Bir kuyudan ya da bir yataktan çıkan petrolün üretimini sağlayan işlemlerin tümü

—Tarım, işletme şefi, bir tarım işletmesinin başında mesleki görev yapan kişi

||/ş/ei-me yolu, bir tarım işletmesinde ulaşımı sağlayan yol

||A//e işletmesi, işletme şefinin ve ailesinin çalışmasına dayanan tarım işletmesi

||7âr/m işletmesi, tarım üretiminin sağlandığı ekonomik ve sosyal temel birim

—Verg huk işletme vergisi

— vergi —Ansİkl ikt İşletme adı verilen kuruluş tipinin, büyüklük, etkinlik, hukuksal biçim, yapı, işleyiş biçimi bakımından gösterdiği çeşitliliğin ötesinde temel özelliği ticari nitelikte mal ve hizmetler üretmesidir Teknik ve coğrafi bakımdan bireyleşmiş bir birim oluşturan, ama hukuksal açıdan bağımlı otân kurumdan farklı olarak, işletme kendine özgü bir nitelik daha taşır: karar özerkliği Bu iki nitelik (piyasayla ilişkili olmak ve hukuksal varlık), işletmenin etkinlik alanını sınırlandırmamızı sağlar

• işletmelerin sınıflandırılmasında ölçütler:

1 Milli muhasebe bakımından sınıflandırma Genişletilmiş milli muhasebe sistemi ilkelerine göre, işletmeler, dört kuruluş kesimine ayrılır Bu kesimler şunlardır: mali olmayan şirketler; kredi kuruluşları; sigorta şirketleri ve aile kuruluşları kesimine giren bireysel girişimler
Mali olmayan şirketler, başlıca işlevleri, mali olmayan mal ya da hizmetler üretmek olan, dolayısıyla temel gelir kaynakları ürettikleri malların satışından ibaret bulunan kuruluş birimleridir
Bu kategori içinde iki tip işletme yer alır:

1 özel şirketler (mali olmayan ve hukuksal biçimi ne olursa olsun tüzel kişiliğe sahip bulunan, mal ve hizmet üretici birimler);

2 kısmen ya da tamamen devlet malı olan ya da devlet denetimi altında bulunan kamu şirketleri ya da yarı kamu şirketleri Kamu şirketleri tüzel kişiliğe sahiptir; özellikle sınai ya da ticari kuruluş, karma ekonomi şirketi, resen kurulmuş şirket, vb statüsün-dedirler Yarı kamu şirketleri ise, hukuki kişiliğe sahip değildir ama üretimlerinin büyük bölümünü piyasada satarlar ve kendilerini yöneten devlet dairesinden geniş ölçüde bağımsız sayılabilecek büyüklüktedirler (PTT ya da Devlet basımevi gibi)
Kredi kuruluşları, başlıca işlevi finansman işlemleri (mevduat toplama, bunları kullanma, parasal olanakları dağıtma) yapmak olan kurumsal birimlerdir Bunlar, asıl gelir kaynaklarını, giriştikleri mali taahhütlerden sağlarlar (mevduat, hisse senetleri ve tahviller ) ve her birinin kendi özel muhasebesi vardır

Gene ticari türden mali hizmetler ara sında yer alan, ama ek bir özelliği olan sigorta şirketleri1 ne gelince, bunların başlı ca işlevi bir riskin gerçekleşmesi duru munda belli bir tutarı ödemeyi garanti ederek bireysel riskleri, kolektif riskler du rumuna getirmektir: burada, işletme olma niteliği,anlaşmanın yapısından gelir (söz leşme akdi serbest ve zorunludur, ama sı gortacı seçimi serbesttir); katılınması zorunlu sigorta kurumları ise, kamu kesimi içinde yer alırlar (Sosyal sigortalar gibi)

Son olarak aile kuruluşları kesiminde bireysel işletmeler, mali olmayan ticari mal ve hizmet üretimi yapan, ama işletmecileri dışında, onlardan ayrı bir tüzel kişiliği bulunmayan iktisadi birimlerdir Bu bireysel girişimciler, sayıca üretim aygıtının önemli bir bölümünü oluştururlar

Milli muhasebeye özgü bu sınıflandırmanın yanı sıra, zaman zaman, işletmelerin etkinlik türüne, hukuksal biçimine, hatta boyutlarına dayanan bazı ölçütler de ileri sürülmüştür Bu üç ölçütten herbirı, başka sınıflandırma biçimlerine temel olarak kullanılabilir

2 Etkinlik türüne göre sınıflandırma Mali nitelikte etkinliklerle mali olmayan etkinlikler arasındaki karşıtlık, ancak tek bir ayrım içerir Bu ayrım, bir yandan mal üretimi ile hizmet üretimi arasındaki genel ay rıma bağlanır, öbür yandan çeşitli seçme ve gruplandırmalara açıktır Colin Clark ya da Jean Fourastie tarafından önerilen bir sınıflandırmaya göre, iktisadi etkinlikler 3 kesime ayrılır: birinci kesim (tarım, orman ve balıkçılık işletmeleri); ikinci kesim (ma den, sanayi ve inşaat kesimleri); üçüncü kesim (ticaret, taşımacılık ve hizmet işlet meleri) Bu kesimlerin sınırlandırılması ve kapsamlarının belirlenmesi sorunları (içe rikleri üzerinde bir uzlaşma yoktur: ayrıca, bir "üst" üçüncü kesim ya da hatta bir "dördüncü" kesim ayrımı daha yapmak gerekip gerekmediği düşünülebilir) ötesinde, bu sınıflandırmanın elverişli yanı, etkin nüfusun dağılımında yararlanılabilecek bir yapıda olması ve ulusal ekonomilerin gelişme derecesine uygun düşmesidir Belki daha kullanışlı bir başka gruplandırma biçimi de etkinlik kollarına göre yapılanıdır Bu gruplandırmada, et kinlik ve ürün türlerini gösterir cetveller matris rolü oynar Ayrıca imalat aşamaları da, işletmelerin iktisadi bir sınıflandırma sında elverişli bir başvuru kaynağı oluşturabilir

3 Hukuksal yapıya göre sınıflandırma Daha biçimsel bir görüş noktasından kalkarak, işletmeleri üretim araçlarının mülkiyetiyle ilgili hukuksal ölçüte göre sınıflandırmak da olanaklıdır Böyle bir sınıflan dırma bizi özel işletme ile az ya da çok be lirgin nitelikte kamusal işletmeyi birbirinden ayırmaya yöneltir Özel işletmeler için de, bireysel işletmelerle ortaklık (şirket) işletmeleri bir arada yer alır Şirket girişimlerinin çeşitli biçimleri vardır: şahıs şirketleri (kolektif şirket, adi-komandit şirket) ya da sermaye şirketleri (anonim şirket, hisse senetli komandit şirket) ve bunların geniş bir yelpaze oluşturan çeşitli yapıda özel ya da aracı statülü türleri (sınırlı sorumlu şirket, üretim kooperatif şirketi, tüketim kooperatif şirketi, vb) Kamusal nitelikte işletmelere gelince, bunların da çok değişik kuruluş biçimleri vardır: bazen tek hissedarı devlet olan bir anonim şirket biçiminde kurulur (özellikle ulusallaştırmalar sonucunda) ve özgül yapılar gösterirler: sınai ya da ticari kamu kuruluşu, ofis, reji,karma ekonomi şirketi, vb

4 Büyüklüğe göre sınıflandırma Ticari güç belirlemesi sözkonusu ise, işletmenin ulusal ekonomi ya da belli bir etkinlik dalı içindeki yerini belirlemek için, onun hacmine bakılır Daha çok mali gücün belirlenmesi sözkonusu ise, şirket sermayesinin miktarına ya da, daha dinamik bir bakışla, elde edilen sonuçlara göre (net kâr, net ticari marj, nakit akımı, vb) sınıflandırma yapılır, işletmenin harekete getirdiği işgücü belirtilmek isteniyorsa, istihdam edilen personel sayısı işletmenin insan gücü kaynağının bir göstergesi olabilir Bu arada, başka bazı ek ölçütler de (nitelik, ücretler, vb) bu kaynakların kullanılış biçimini belirtmekte yardımcı olabilir işletmenin büyüklüğüyle ilgili bu ölçütler, çeşitli bakımlardan, özellikle işletmenin yoğunlaşma derecesi, biçimleri ya da üretim aygıtının gelişme biçimleri konusunda dallararası ve/ya da uluslararası karşılaştırmalar yapılmasına olanak sağlar
• işletmenin işlevleri Çok genel olarak, bir girişimin yaşamı dört büyük etkinlik türünün yerine getirilmesini gerektirir, işletmenin büyüklüğü ya da eylem alanı bu etkinlikleri az çok karmaşıklaştırır, ancak bunlar bir iktisadi birimin yönetimi açısından zorunludur Bunlar, B Evgrafoff ya da O Gelinier'nin deyişiyle, yönetim, üretim, dağıtım ve lojistik destek işlevleridir Bu işlevler açıklamayı kolaylaştırmak bakımından birbirinden ayrılırsa da gerçekte sıkı bir bütün oluşturur

1 Yönetim işlevi, işletmenin yönetimine katkıda bulunan etkinliklerin tümünü kapsar Bu etkinlikler özellikle işletmenin amaç ve politikalarının seçilmesi ya da bu amaçları somutlaştırmayı olanaklı kılacak önlemlerin alınmasıyla ilgili etkinliklerdir Bu bakımdan, yönetim işlevi her şeyden önce bilgi ve karar öğelerine ayrılır: işletme ile ve onun çevresiyle ilgili veriler (piyasa, rekabet, vb) hakkında bilgi sahibi olmak gerekir; uygulanabilecek stratejileri açıkça belirlemek ve değerlendirmek, bu alanda yapılabilecek işleri seçmek ve bu seçimin taşıdığı risklerin sorumluluğunu üstlenmek ancak gerekli bilgilere sahip olmakla olanaklıdır Sonra sıra kararlaştırılan işlerin anlaşılması, üstlenilmesi ve etkili bir biçimde yerine getirilmesine gelir: sağlanan bilginin ilgili düzeylere iletilmesi, bu düzeylerin uygun araç ve becerilerle donatılması (servislerin örgütlenmesi, personel politikası, vb), gerekli yönlendirmeyle amaç yönünde eyleme geçirilmesi, öngörülerle gerçekleşmeler arasında olası bir sapmayı denetleyebilmek için kararlaştırılan eylemlerin yakından izlenmesi ve gerektiğinde girişilen eylemlerin gidişinin uygun önlemlerle düzeltilmesi

2 Üretime bağlı işlevler, işletmenin piyasaya sunmayı kararlaştırdığı mal ve hizmetlerin yaratılması için gerekli bütün hizmetleri kapsar Burada, asıl üretimden (ya da hizmetin yerine getirilmesinden) başka, teknik sürecin tümüyle kavranması sözkonusudur: yöntemlerin belirlenmesi (iş çözümlemesi ve akılcı bir biçimde örgütlenmesi, iş postalarının incelenmesi, vb), üretimle ilgili yönetim sistemi (işlemlerin programlanması, harekete geçiş koşulları ve komutu, ilerlemelerin denetlenmesi, vb), üretimin önceden saptanmış normlara uygun olup olmadığını anlamak için nitelik denetlemesi, vb

3 Dağıtım işlevleri, işletmece üretilen mal ve hizmetlerin müşterilerin kullanımına sunulması zorunluluğu göz önünde tutularak örgütlenir Bu İşlevler her şeyden önce ticari araştırma ve incelemelere dayanır (piyasa incelemeleri, yönlendirme çözümlemeleri, dağıtım devreleri kavramı) Ayrıca satış gücünün örgütlenmesine ilişkin bütün işlemleri de kapsarlar (müşterilerle ilişkiler, satışların yönetimi siparişlerin işleme konulması, yerine getirilmesi-, satış sonrası hizmetler) Son olarak, ürünün ticarete sunuluşunu destekleme işlemlerini de içerirler: reklam kampanyaları, satışları artırma yöntemleri

4 Lojistik destek işlevleri, işletmeye iyi bir iç işleyiş için gerekli araçları sağlamakla görevli etkinliklerin tümüdür Bu işlevler, teknik (bakırn, donatım, araştırma ve geliştirme), teknik-ticari (tedarikleme, stoklama), mali (genel ve analitik muhasebe, finansman, kasa hesapları), idari (sekreterlik, belge toplama, hukuk işleri) ve sosyal (personelin ve sosyal ilişkilerin yönetimi: işe alma, eğitme, ücretlendirme, yükseltme, personel temsilcileri ve sendika yetkilileriyle ilişkiler) niteliktedir

işletmenin yapısı, işletmeyi oluşturan öğelerin yapılanması, mikro-birimlerle makro-birimlerde aynı derecede önemli ve karmaşık değildir Mikro-birimlerde, işletmenin çeşitli işlevleri bir ya da birkaç kişi tarafından üstlenilmişken, makro-birimlerde bu işlevler geniş bir aracılar ve kurumlar yelpazesi biçiminde dağılmış durumdadır Bu yüzden işletmenin boyutlarıyla birlikte örgütlenme zorunluluğu da artar

Kuramsal açıdan, işletmeler için genellikle dört yapı modeli önerilir Bu dört model, şu dört yönlendirici ilkeye dayanır: hi-yerarşik yapının karşılığı olarak, emir ve komutada birlik ilkesi; işlevsel yapının karşılığı olarak, görevlerde uzmanlaşma ilkesi; hiyerarşik otorite ile işlevsel uzmanlığın elverişli yanlarını birleştirmeyi amaçlayan ve "staff* and line" türü yapılanmaya karşılık olarak, iki çizgi ilkesi, bir de merkezci olmayan bir yapının karşılığı olan ve her bölüme ayrı bir sorumluluk yükleyen hedefler belirleyerek yönetme ilkesi
Dikey ya da piramidal hiyerarşik yapı' da işletmenin herhangi bir düzeyindeki her şef (ekip şefinden genel müdüre değin), kendi astları üzerinde tam bir otoriteye sahiptir: işletmede çalışanların herbirinin ancak tek bir şeften direktif aldığı bu sorumluluk basamakları dizisi, emir ve komutaya otorite sağlayarak ve sorumlulukların birbirine karışmasını önleyerek yönetimin etkinliğini güvenceye alır Ancak, birlik ilkesiyle çelişen başka bir düzen gereğinin ağırlık kazanması da olanaklıdır: görevlerde uzmanlaşma, bunun avantajları ve üretimde sağladığı verimlilik Böylece, bir işlevsel yapı 'ya varılır Burada artık komuta birliği bozulmuştur, çünkü belli bir düzeyde, her görevli, birden fazla uzman amirden talimat alabilir Bu yüzden bu kuruluş şeması uygulamada yetki ça-tışmalarıyla, eşgüdüm sorunlarıyla karşılaşır Staff and line yapı, işte bu sakıncaları gidermeye çalışan bir işletme biçimidir Bu yapıda, kumanda birliği ile iş uzmanlığını uzlaştırmak amacıyla, astları üzerinde otorite sahibi uygulama sorumlularının yanına danışma ya da kurmay birimleri - "staff" - verilir Bu birimler önerilerde bulunan, ama karar vermeyen ve uygulamaları doğrudan yönetmeyen işlevsel elemanlardan oluşur Bu iki çizginin, koşut olmakla birlikte, böylece uzayıp gitmesi kuşkuludur, çünkü kararla öneri arasındaki ayrım genellikle bulanık, hatta keyfidir Bu yüzden, hedefler belirleyerek yönetme düşüncesi doğmuştur Bu tür yönetimde, bağımsız bölümlerden oluşan, merkezi olmayan bir yapı sözkonusudur Bağımsız bölümlerin şefleri, varılacak hedefleri aralarında tartışır, buna karşılık sonuçların sorumluluğunu da üstlenirler

Bu dört yapı, ancak birer tipik model niteliğindedir; hiçbiri ideal bir örgütlenme biçimi sayılamaz: bu yapılardan herhangi birinin yeğ tutulması, işletmenin niteliğine bağlı bir karardır Bundan başka, biçimsel şemaların (organigramlar) tutarlılığı, bir işletmenin içinde kurulan bilgi ve yetki ağının gerçek işleyişi sırasında çoğu kez tehlikeye girer

—Mad oc Yatakları işletme yöntemleri Bu yöntemler, daha yetkin yeni makinelerin kullanımını (özellikle delme ve yükleme makineleri) sağlayan teknolojik ilerlemelerle birlikte sürekli gelişti

Açık işletme Bu işletme biçiminde önce cevher üzerindeki kısır malzeme kaldırılır, daha sonra cevher elde etme evresine (gerçek anlamıyla işletme) geçilir Mineral damarlarının konumuna göre iki yöntem kullanılır: açık ocak ve basamaklı açık işletme

1 Açık ocak yöntemi, derin olmayan ve yatay konumda geniş bir alana yayılan, düzenli katmanlaşmış yataklarda uygulanır Dolayısıyla işletilecek panonun kısır örtüsünden önce boydan boya bir dilim alınarak başlanır; ardından mineralleşme tavanına değin inilir ve pano uçlarına doğru kazı genişletilerek örtü kaldırma arını oluşturulur Cevher çıkarma işlemi de benzer şekilde, yani başlangıç dilimiyle başlar ve örtü kaldırmaya (işletme arını) koşut olarak ilerler Cevher çıkarıldıkça oluşan kazı boşlukları kısırla doldurulur (doldurma arını) Böylece aynı anda ve koşut olarak ilerleyen uç arın oluşturulur

Bu yöntem özellikle çok derin olmayan kömür yataklarında (Fransa'da Arjuzanx linyit yatağı, Almanya'da Köln linyit yatakları ABD'nin doğusunda bitümlü kömür yatakları) ve büyük tortul cevher yataklarında (demir, boksit, fosfat) gelişti Günlük üretimi yüksek olan işletmeler (günde 200 bin t'a kadar) kesintisiz çalışır; örtüdeki kısır malzeme bir ekskavatörle (kovalı ya da döner kepçeli) ya da dreglaynla alınarak yine aynı makineyle (dreglayn) ya da büyük sığalı, bantlı konveyörle doğrudan işletme arının arkasına dökülür Kısır malzemenin ve cevherin kalınlığı 20 m'yi geçtiğinde arınlardan her biri (örtü kaldırma ve mineral çıkarma) birçok basamaktan oluşur

2 Basamaklı ya da krater tipi açık işletme, sütun biçiminde yeraltına dalan, dar yataklarda kullanılır Dolayısıyla örtü kaldırma işlemi yalnız doğrudan cevher üzerindeki kısır topraklara değil, ayrıca basamaklı ocağı oluşturacak koninin tüm hacmine, yani daha geniş bir alana uygulanır Tüm kısır malzeme, işletme sonunda oluşmuş boşluğu doldurmak için işletme bölgesi dışına boşaltılarak depolanır

Bu yöntem düşey damarlara, aşırı eğimli katmanlara ve öbeklere uygulanır Kazıda genellikle patlayıcı madde kullanılır; cevher ve kısır malzemeler ocak yamaçları boyunca, bir basamaktan öbürüne geçmek için özel olarak yapılmış yollarda çalışan kamyonlarla boşaltılır Kamyonlar her basamakta mekanik kepçelerle ya da yalnızca dipte, patlayıcı maddeyle feratlatmadan sonra buldozerlerle yüklenir Ocak eğim açısının ya da ocak çeperlerinin yatay doğrultuya göre eğiminin güvenlik nedenleriyle belli bir sınırı aşmaması gerekir: gevşek arazilerde 30°, çok tıkız ya da dayanıklı arazilerde 709 Örtü kaldırma oranı derine inildikçe artar; sütun biçiminde damarlar sözkonusu olduğunda bu yöntem yüz metre derinlikle sınırlanır ve yatak çok daha derine iniyorsa, yeraltı yöntemlerine başvurmak gerekir Öbek biçimindeki yataklarda yüzlerce metre derine inen ocaklar vardır (ABD'de, Bingham maden ocağında 800 m)

Özel bir açık işletme türü, plaserlere uygulanır; az çok gevşek çökeller olan plaserlere bazen yerüstünde bazen de su altında rastlanır Yerüstü plaserlerinde, klasik açık ocak tipi işletme yerine kimi zaman hidrolik işletme yöntemine başvurulur: yüksek basınçlı bir su püskürtülerek kayaç parçalanır ve katı parçacıklar su akıntısıyla cevher zenginleştirme fabrikasına değin taşınır (Güney-batı Asya'da kalay plaserleri) Plaser suyun altındaysa tarak dubalarıyla çökel çıkarılır ve ilk zenginleştirme uygulanır

Yeraltı işletmesi Bu işletme biçimi daha karmaşıktır; çünkü her an çok sayıda yapının (kuyular, giriş galerileri, üretim şantiyeleri, havalandırma tereleri vb) kararlılığını sağlamak zorunludur Tahkimatın, tüm çeperlerin gözetimi ve bakımının yüksek maliyeti yüzünden gereksiz boşluklardan kaçınmak gerekir; işletmenin öbür bölümlerinin (boş odalar) kararlılığını tehlikeye düşürmeden bırakılabiliyorsa, yalnızca boşluk girişi kapatılır; ayrıca boşluklar doldurulabilir ya da üst katmanların çökmesi sağlanır (göçertme) Yeraltı işletmelerinde uygulanan yöntemler, cevher çıkarma sırasında oluşan boşlukları işleme biçimlerine ("tavan denetimi" de denir) göre sınıflandırılır

Boş odalar yönteminde kazı boşlukları pano işletildiği sürece boş bırakılır Oda topuk sisteminde, yeraltı taşocaklarında, tahkim edilmiş odalarda, yatay ya da dikey dilimler biçiminde kazılmış büyük odalarda bu yöntem uygulanır Cevher çıkarma genellikle orta düzeydedir; ancak yoğun makineleşmeyle maliyet düşürülebilir

Dolgulu odalar yönteminde şantiyeler ilerledikçe altyapı kazılarından, cevher zenginleştirme fabrikalarından ya da ocak dışındaki kaynaklardan elde edilen kısır malzemelerle boşluklar doldurulur Böylece dolu oda ve topuklar, yükselen ya da alçalan dilimler, doldurulmuş ayaklar ortaya çıkar Bu yöntem pahalı olmasına rağmen, işletmede güçlükle karşılaşılan yataklarda etkili sonuçlar verir

Ambarlı ayak yöntemi yukarıdaki iki kategorinin arasında yer alır; bu yöntemde cevher geçici bir süre dolgu malzemesi olarak kullanılır

Göçertmeli odalar yönteminde, üretim şantiyelerini açık bırakarak boşlukları aşamalı olarak doldurmak için üstteki kayaç-lar, denetim altında çöktürülür; bu yöntemin türleri arasında göçertmeli oda-topuk, göçertmeli uzun ayak, alttan çekmeli ayak, göçertmeli ara kat ve blok sayılabilir Bu yöntem büyük boyutlu yataklarda (katman ve yığın halinde) rahatlıkla kullanılabilir; ancak cevhere daima kirletici maddelerin karışmasına ve yüzey alçalmalarına yol açar

Bu farklı yöntemler (ve çok sayıdaki değişkesi) arasından bir seçim yapılırken, her yatak için mineral damarlarının biçimini, kayacın mekanik özellikleri (cevher ve kontak taşlan), öncelikle ucuz maliyet, çıkarma miktarı gibi istenen sonucun türünü göz önüne almak gerekir

1 Bırakılmış oda-topuk yöntemi düzenli, az eğimli ve orta kalınlıkta katmanlara uygulanır ve yatak karelenerek galeriler (odalar) arasında dikdörtgen prizma biçiminde cevher topukları bırakılır Düzenli olarak yerleştirilen bu topuklar üstteki toprakların ağırlığına dayanabilecek biçimde hesaplanır Çok üretken olan bu yönteme, uzun vadede, ancak önemli miktarda cevher ocakta bırakılarak güvenilebilir

Katman çok kalınsa ya da yığınlar biçimindeyse, dik basamaklarla gerçekleştirilen taban basma işleminden sonra üst dilimin oda ve topukları işletilir Bu yönteme açık işletme yöntemleriyle benzerliği yüzünden yeraltı taşocağı adı da verilir

2 Dolgulu oda-topuk yöntemi'nde odalar işletildiği ölçüde doldurulur; yöntem çok yüksek topuklar halinde ya da topuklardaki cevherin ileride çıkarılması öngörüldüğünde uygulanır Bu uygulamada oda ve topukların uzun dikdörtgen prizmalar halinde planı çıkarılarak cevher çıkarma işlemi kolaylaştırılır; bu durumda almaşık topuk toplama'dan söz edilir

3 Göçertmeli oda-topuk yöntemi'ne topuk toplama ve sürme yöntemi de denir; yöntem iki evre içerir: birincisinde uzun topukları kesen odalar sürülür; ikinci evrede aşamalı ve sistemli biçimde topuklar alınarak tavan, denetim altında göçertilir Göçertme işletme boşluklarının dolmasını sağlar ve yakın bölgelerdeki basıncı azaltır Bu yöntem düzenli, az eğimli ve kalınlığı 5 ile 6 m'yle sınırlı katmanlara uygulanır

4 Ayak yöntemi açık ocağı yeraltına almaya dayanır: personel ve kazı İçin gerekil gereç dolaşımına, tahkimata ve cevher boşaltmaya yarayan bir geçit galeri yönüne koşut olarak ilerler; bu geçit demir direkler ya da yürüyen tahkimatlarla sistemli olarak donatılıp açık tutulur Cevheri kazma ve boşaltma tüm ayak arını boyunca, genellikle kesintisiz olarak gerçekleştirilir: kazı makinesi (sapan, potkopaç makinesi, vb) kazdığı ürünleri doğrudan bir ta şıyıcıya (konveyör) boşaltır; ayak arkası, yani işletmesi bitmiş bölüm ya doldurulur ya da göçertilir

Ayak içine yerleştirilen tüm donanım (kazı makinesi, konveyör ve tahkimat) arın la birlikte ilerler Geçitin uzunluğuna gö re, uzun ayak (yüz metrenin üzerinde), kısa ayak ve çok kısa ya da mini ayak (otuz metreden daha kısa) türleri vardır; bu de ğişkelerin tümü, yatay yönde geniş alan da yayılan, az eğimli, kalınlığı az (1 ile 4 m) ve cevheri (kömür, potas) mekanik olarak kazılabilen yataklarda kullanılabilir
Güney Afrika'daki altın madenleri tümüyle özel bir yöntemle işletilir; çünkü bu ocaklardaki kazılarda patlayıcı madde kul lanılır; altın içeren kayaçların kalınlığı çok azdır (1 m'den az) ve ayak yüzlerce metreye ulaşır

Kalın damarlı kömür katmanlarında kullanılan bir değişke de alttan çekmeli ayak yöntemidir; önce göçertilmiş normal bir ayakla katmanın alt bölümüne ulaşılır; katmanın üst bölümündeki kömür yine gö-çertmeyle indirilir ve alttan çekilerek çıkarılır
Gerek ayak, gerek oda-topuk sisteminde hazırlık işleri genellikle cevher içinde işletilecek panoları belirleyen yollar kazmakla sınırlıdır; oda-topuk sisteminde ana, ikincil ve üçüncül galeriler, ayak yönteminde ise tavan ve taban yolları, başyu-karılar açılır

5 Dolgulu dilim yöntemi düşey boyutlu büyük yataklara uygulanır (damarlar, kimi zaman öbek biçiminde yükselen katmanlar); cevher 3-4 m yüksekliğinde yatay dilimler biçiminde kazılır Bir sonraki dilime geçmeden önce boşluk doldurulur; ikinci dilim üstte yer alabilir, yani yükselen dilimler biçiminde cevher alınır; bu yöntemde ilk dolgu taban işlevi görür; ayrıca ikinci dilim dolgu altında kazılabilir, yani alçalan dilimler biçiminde çalışılabilir; alçalan dilimler sisteminde kısmi dolguya başvurulur ve bir yapay tavan oluşturulur; tavan genişliği kullanılan malzemenin (çimento, kum, beton vb) dayanımına göre değişir
Yatağın yatay kesiti tek dilimde (dilimin genişliği galeri tavanının durumuyla sınırlıdır) alınamayacak denli büyükse ardışık olarak işlenen çok sayıda yükselen dilimler ya da aynı anda yanyana açılan çok sayıda alçalan dilim biçiminde çalışılır
Öbeklerde ve kalın katmanlarda arazinin yapısı elverdiği ölçüde koşutyüzlü (her kenarı 25-30 m) büyük boş odalar oluşturulur Odalar art arda yatay ya da düşey dilimler biçiminde açılır; düşey dilimler oda yüksekliği boyunca dağılmış çeşitli girişlerden (taban katları) ya da yalnızca tek üst kattan (uzun düşey deliklerle) ilerleyerek kazılır; yatay dilimlerde kazı ya terelerden başlayarak uzun yatay delikler biçiminde yükselir ya da patlayıcı madde kullanılarak dilimin kalınlığını karşılayan kısa ve geniş düşey delikler şeklinde yukarı doğru geliştirilir Bu yöntemlerin tümünde personel oda İçine giremez; kazı uzaktan kumandayla yapılır ve cevher oda tabanında huni biçiminde açılmış depolardan çekilir

Kayaç kütlesi bütünü içinde kararlı, ama çeperlerin yapısı yetersizse, çeperler sistemli biçimde tahkim edilir; böylece tahkimli boş odalar oluşturulur Ayrıca çeperlere destek olarak cevherden de yararlanılabilir; bu durumda oda ambarları'ndan söz edilir Gereğinde kazılan cevher yerinde bırakılarak, dolgulu yükselen dilimlerde olduğu gibi çalışma tabanı olarak kullanılır

Kayaç kütlesi boş odalar kazmaya olanak verecek biçimde çatlaklar içeriyorsa, cevher yığını altında yatay bir kazı izi oluşturulur ve kayacı sistemli biçimde göçert-mek için bu çatlaklardan yararlanılır Göçertilmiş cevher, blokların tabanında daha önce açılmış üretim hunileri grubuyla çıkarılır

Daha düşük düzeyde, göçertilmiş ta ban katlan yönteminde kayaç kütlesini parçalamak için kayacın çatlak yapısın dan yararlanılır; bu yöntemde cevherin tüm yüksekliği boyunca dağılan çok sa yıda giriş galerilerinden (taban katları) başlayarak çalışılır
Düşey doğrultuda geniş alana yayılmış yataklara uygulanan tüm yöntemler, bü yük ölçüde hazırlık gerektirir, işletilecek panoları sınırlayan yollar dışında çeşitli ge çitler (başyukarılar, eğik düzlemler, yeraltı kuyuları) oluşturmak, cevher boşaltma, malzeme taşıma ve dolgu için boşaltma tereleri, servis yolları, doldurma tereleri alttan çekme hunileri gibi özel yapılar ge liştirmek zorunludur Bütün bu yapılar ge nellikle kısır içinde kazılır
Yeraltı işletmesindeki güçlükler yüzün den, derinde yer alan cevherleri bir ya da birçok sondajla yüzeyden çıkarmak için çeşitli girişimler yapıldı

Örneğin yerinde çözündürme yöntem tuz çıkarmada yaygın olarak kullanılır; sül fürik asitte kolayca çözünen uranyumu çı karmada yerinde liçing yöntemine başvu rulur; mekanik yıkama yöntemi ise çözünmeyen ve liçinge elverişli olmayan kayaç-lara uygulanır; nihayet kömüre uygulanan yerinde gazlaştırma bazı hallerde klasik işletme yöntemlerinden vazgeçmeye olanak verir

—Tarım Tarım işletmesi Dünya'da, pek-çok tipte temel üretim topluluğu vardır; az verimli tekniklerle elde edilen ve ürünleri kendilerince tüketilen işletmelerden (Afrika, Asya ve Latin Amerika'da bazı kırsal toplumlar) tutun, sanayileşmiş ülkelerdeki çok verimli yöntemlerle çalışan ve pazarları besleyen kapitalist ya da kooperatif büyük işletmelere kadar çeşitli tipler

"Tarım işletmesi" sözü, aslında bütün bu üretim birimi tiplerini kapsamaz Özellikle gelişmiş kapitalist ülkelerde egemen olan işletmeler için kullanılır; mülkiyet hakkına ve özel teşebbüs özgürlüğüne dayalı bağımsız birimler; bunlarda işletme şefi büyük bir mülk (arazi) üzerinde iş yapar Bu ülkelerde tarım işletmeleri birbirinden farklıdır: hukuki bakımdan işletme şefi arazinin sahibidir (doğrudan işletme) ya da değildir (kiracılık); ekonomik bakımdan (yarıcılık) pazarlama mekanizmasıyla bütünleşmesi değişiktir (öz geçimini sağlamak için üretim yapan işletmelerden sanayi firmalarıyla yaptığı anlaşmalara göre onlarla bütünleşmiş işletmelere kadar) sosyal ve ekonomik açıdan iç üretim ilış

kilerine göre, işletme şefinin ve ailesınıı çalışması ile ücretli çalışma arasındaki iliş ki bakımından farklıdır (birincisi ağır bas tığı zaman aile işletmesi; ikincisi üstün ol duğu zaman kapitalist işletme); sosyal açı dan, işletme şefinin yalnız işletmede ça lışmasına ya da emeğini işletme ile bir dış iş arasında, genellikle sanayi ile paylaş masına göre değişiktir (kısmi süreli tarım) Tarım işletmesi tanımı, gelişmekte olaı kapitalist ülkelere de uygulanmaktadır Bu ralarda, sanayileşmiş kapitalist ülkelerde kinden genellikle farklı toprak mülkiyeti ile ilgili hukuki biçimlere göre, özel üretim şe killeri yaygın bir şekilde egemendir Ge üşmekte olan bu ülkelerde, örneğin Latin Amerika'da, çok büyük ve çok verimli ka pitalist işletme (latifundium) ile ortaklık, özel mülkiyet, törel mülkiyet halindeki bir çok İşletme bir arada bulunmaktadır Sos yalist ülkelerde, pazar ekonomilerde kul lanıldığı anlamda tarım işletmesi deneme yecek üretimlerin (kooperatifler, kolkhoz devlet çiftlikleri) yanı sıra örneğin Polon ya'da olduğu gibi çalışması batılı ülkeler deki işletmeleri andıran özel üretim birim leri de vardır