Tampere Akort Nedir? Nerelerde Kullanılır.

Batı Müziği Ses Sistemi "Tampere Sistem"
Bu müzik sisteminde bir tam ses aralığı eşit iki parçaya bölünmektedir Nedir bu tam ses? Yanyana duran iki sesin birbiri arasındaki frekans uzaklığı bize, o aralığın uzak yani tam veya yakın yani yarım aralık olduğunu gösterir Bundan yola çıkarak seslerin gerçek frekans değerlerini vermek yerine şöyle bir örnekleme yapacağım
İlk örnek ses aralığımız DO-RE aralığı olsun Tam seslik aralığı 100, Yarım seslik aralığı da 50 birim farklılık olarak varsayarsak;
DO sesinin frekans değerini 100 RE sesinin frekans değerinide 200 olarak kabul edelim
Bu yaklaşım ile görülmektedir ki; DO-RE ses aralığı TAM aralıktır

Tampere Sistemdeki Doğal Aralıklar şu şekilde sıralanırlar
DO-RE = TAM (geniş-uzak aralık)
RE-Mi = TAM (geniş-uzak aralık)
Mi-FA = YARIM (dar-yakın aralık)
FA-SOL = TAM (geniş-uzak aralık)
SOL-LA = TAM (geniş-uzak aralık)
LA-Si = TAM (geniş-uzak aralık)
Si-DO = YARIM (dar-yakın aralık)



Aralıkların uzaklıklarını başka bir grafikle böyle anlatabiliriz



Bunlara ek olarak Ses Değiştiriciler diye adlandırdığımız işaretlerden bahsetmemiz gerekecek
Diyez (#) : Diyez, uyguladığımız sesi yarım ses tizleştiren (incelten) işarettir
Bemol (b) : Bemol, uyguladığımız sesi yarım ses pesleştiren (kalın) işarettir
Çift Diyez ( X ) : Sesi bir tam ses tizleştiren işarettir
Çift Bemol ( bb ) : Sesi bir tam ses pesleştiren işarettir
Naturel : Bunlardan herhangi biri ile yeri değiştirilen sesi eski haline (doğal yerine) döndüren notadır
Şimdi bütün bu gereksiz (!) bilgileri neden öğrendiğimiz konusuna geçelim
Armonide karşımıza çıkan dizilerden en bilinenleri Majör ve Minör dizilerdir Olayı daha fazla karmaşıklaştırmadan şunları söylemeliyim
Majör Dizi : 3Tam + 1Yarım + 2Tam + 1Yarım aralıktan meydana gelen dizidir
Minör Dizi : 2Tam + 1Yarım + 3Tam + 1Yarım + 2Tam aralıktan meydana gelen dizidir
Not : Tam aralıklar ayrı ayrı hesaplanmalıdırlar Örn : 3Tam=1T+1T+1T gibi
Akor : Belirli kurallar çerçevesinde tınlatılan en az 3 sesin oluşturduğu kümeye verilen isimdir Majör ve minör akorlar haricinde Dim, Sus vs gibi isimlendirilen akorlarda vardır
Temel Akorlar (1-3-5) : 3 sesten meydana gelirler İlk ses dizinin 1 sesi, ikinci ses dizinin 3 sesi, üçüncü ses ise dizinin 5 sesidir
Örnek :


Birinci Çevirim Akorlar (1-3-6) : İlk ses dizinin 3 sesi, ikinci ses dizinin 5 sesi, üçüncü ses dizinin 8 sesidir
Örnek : ; ; DO RE Mi FA SOL LA Si DO
İkinci Çevirim Akorlar (1-4-6) : İlk ses dizinin 5 sesi, ikinci ses dizinin 8 sesi, üçüncü ses dizinin 3 sesidir
Örnek : DO RE Mi FA SOL LA Si DO RE Mi

Kaynak;AnaBritannica cilt 29 frmsinsinetiçin derlenmiştir

Tampere akort,EŞİT ARALIKLI DÜZEN olarak da bilinir,müzikte bir oktavın 12 eşit yarım sese bölündüğü akort düzeniÖzellikle klavyeli çalgılarda bir parçayı bütün tonlara transpoze etmaye olanak verdiğinden,18yüzyıl sonlarında Fransa ve Almanya"da 19yüzyılda da İngiltere"de daha önceki akort düzenlerinin yerini almıştırKlavyeli çalgılarda kullanılmasından önce,lavta gibi Perdeli çalgılarda kullanıldı

Akort kavramının temelini,aralıklar,yani iki ses perdesi arasındaki uzaklık oluştururBasit matematiksel aralık oranları üzerine kurulu en eski akort düzeni,İÖ 6yüzyılda Pyhagoras okulunun geliştirdiği düzendirBatı müziğinde kullanılan bütün akort düzenlerinin çıkış noktası oktav aralığıdırBu müziğin temeli olan klavyede beyaz tuşlarla elde edilen diyatonik dizibeş tanesi büyük ( tam tonlar ya da tam sesler,)yedi aralıktan oluşurFrekans oranları tamsayı olan ses aralıkları ( örnunison,oktav,tam beşlitam dörtlü ve büyük üçlü aralıklar) kulakta hoş etki uyandıran bir tınlama verir ve konsonansla sonuçlanırDisonans ise,akustikteki darbe olayından yani frekansları birbirine yakın olan ses dalgalarının girişiminden kaynaklanırOysa konsonans darbe olmamasının sonucudur

Sesin düzenlenmesi (tampereman),disonansı azaltmak için akordun değiştirilmesi dirFranchinus Gafurius Practica Musica (1946,Müzik Uygulaması) adlı araştırmasında bunu sağlamak için doğal tam beşlinin,öteki aralıklar arasında disonans yaratan fazlalığını birkaç oktava yedirmeyi önermiştir


Ortaçağın tek sesli müziğinde "doğal armoniklere göre akort"kullanılırdıBu düzende dizi aralıkları,doğal üçlülerin ve beşlilerin çeşitli toplam ve farklarıyla hesaplanırdıAma bu akort büyüklükleri farklı iki tam sesin ( büyük ikili) oluşmasıyla sonuçlanıyor,dolayısıyle beşlilerin arasını dolduran seslerin akortsuz tınlamasına yol açıyorduÇok sesli (çok partili) müzikte kullanılamayacağı ortaya çıkan bu düzen 1500"lerde yerini ortalama ton akorduna bıraktıOrtalama ton akordunda büyük ve küçük doğal tam seslerin ortalaması kullanıldıBeşli,doğal beşliden biraz (16 cent kadar) küçüldüBu sistem üç sesli akorlarda özellikle iyi sonuç veriyorduBuna karşılık siyah tuşların ses düzeninde klavyede aynı tuşta yer alan Fa diyez ile Sol bemol aynı sesi vermiyorduGenellikle yeğlenen siyah tuşlar Do diyez,Mi bemol ,Fau diyez,Sol diyez,yerine La bemolü gerektiren bir tonda çalındığında çok şiddetli ve kulağın dayanamayacağı bir disonans doğuyorduGene bu düzenlerde,örneğin beşlilere göre yapılan akortta tize doğru 12sesten sonra gelen Si diyez Do ile çakışmıyor tiz kalıyorduBu gibi akort düzenleriyle belirlenen perdeler,oktavlar ve farklı tellerden çalınan aynı notalar,bozuk akortlu oluyorduBu sakınca tampere akort düzeninin gelişmesine yol açtı



Kaynak;AnaBritannica cilt 29 frmsinsinetiçin derlenmiştir

Tampere akort düzenini 1700"lerde Alman orgcu ve müzik kuramcısı Andreas Werckmeister"in bulduğu söylenirAma ondan önce 1685"te fizikçi Marin Mersenne,Avrupa dışında da 1596"da Çin prensi Zhu Zaiyu bu düzeni tanımlamışlardıGalileo Galilei"nin babası olan Floransalı müzik kuramcısı Vincenzo Galilei de 1581"de tampere akort düzenine çok benzeyen bir akort düzeni önermiştiAyrıca o dönemlerde özellikle org ve klavsen akortçularının tampere akort düzenine çok yaklaşan düzenler denedikleri bilinmektedirJSBach Das Wohltemperierte Klavier ( 1722-1744,iyi ,(EŞİT) Düzenlenmiş Piyano (Klavye) adlı 24 prelüd ve 24 füg içeren iki defterlik yapıtını bu türden bir "pratik akortçu düzeni"ile yazmış olabilir

Tampere akortta oktav,her biri 100 cent ölçüsünde 12 eşit yarım tona bölünürBunun sonucunda geriye kusursuz aralık olarak yalnızca oktav kalırBütün öbür aralıklar,bir ölçüde yedirilerek düzenlenirÖrneğin,beşli aralık iki cent pes,büyük üçlü ise 14 cent tizdirTampere akort kusursuz aralıklar sağlamasa da müziğe büyük olanaklar getirmiştirTampere akordun yerleşmesiyle müzikte önemli bir atılım gerçekleşmiştirModaliteden tonaliteye geçiş,armonik çoksesliliğin gelişmesi,onunla olmuştur19 ve 20yüzyıl müziğindeki karmaşık armoni ve tonalitelerin tampere akort düzeninin temelini oluşturan anarmonikler kavramı olmadan da gelişeceğini ,ASchoenberg,ABerg,ve Webern"in oniki ton müziğinin yarım tonların tam eşitliği sağlanmadan da gerçekleşebileceğini düşünmek zordurBugün de yeni yeni tekniklerin kullanılmasına karşın,tampere akort düzeni müzikteki yerini korumaktadır



Kaynak;AnaBritannica cilt 29 frmsinsinetiçin derlenmiştir