Farklı Yönleri Ile Fetret Devri; Merkezileşme - Osmanlılıştınla

FARKLI YÖNLERİ İLE FETRET DEVRİ:MERKEZİLEŞME-OSMANLILAŞTIRMA

1243 Kösedağ Savaşından sonra Anadolu da yaşanan Tavaif-i Mülük (Küçük Beylikler) tecrübesine benzer bir durum olarak ,1402 Ankara Savaşından sonra da Anadoluda bir tecrübe yaşanmıştırBirincisinde Anadolu Selçuklu Devleti,ikincisimde ise Osmanlı Devleti ön plandadır

Birincisi esasen o sırada bir boy durumunda olan Kayılara yaramıştıZira Kayılar ve daha sonra kurulacak Osmanlılar bu karmaşık durumdan akıllıca bir siyaset izleyerek güçlenerek çıkmışlardıDenebilir ki diğer Anadolu Beylikleri gibi Osmanlılarda Kösedağ Savaşının bir meyvesiydiler

Ancak Osmanlıların kısa sürede sağladıkları bu başarılar içerde ve dışarıda son derece keskin bir mukavemet ve muhalefetle karşılanmıştır Zira Osmanlılar kuruluşlarında son derece etkin bir rol oynayan konar göçerlikten giderek uzaklaşarak yerleşik ve merkezi duruma geçmiştir

Buna karşılık Timur kuruluştan sonra Osmanlı nın hızla terk etme yolunu seçtiği konar göçer (Bozkır) kültürüne sıkı sıkıya bağlıydı ve onun mümessili idiİşte Ankara Savaşı Osmanlı ve Timur Devletleri arasında cihan devleti olma iddiası nedeniyle yapıldıBu iki devlette de cihan devleti olma potansiyeli mevcuttuSavaşta göçebe devlet anlayışına sahip Timur galip geldiGenelde eski devirlerde göçebelerin yerleşik unsurlara savaşta galip geldikleri sık görülen bir durumdurFakat göçebe devletler yerleşikler kadar uzun ömürlü olamamışlardır Burada da böyle olmuştur
Göçebe devletlerin uzun ömürlü olamamalarının sebebi Osmanlı nın fark ettiği ve üzerinden hızla atmaya çalıştığı göçebelik (yada Adem-i Merkeziye) yani merkezi olamama durumudur

Yıldırım Bayezid savaşı kaybedip iki oğluyla birlikte(Musa ,Mustafa) Timur’a esir düşerken Fetret Devri adeta savaş meydanında başlamış gibiydiSavaşın kaybedileceğini anlayan Yıldırım’ın diğer oğulları (Süleyman-İsa-Mehmed) taht için mücadele etmek üzere savaş meydanından ayrılarak ,Timur’a bağlı şekilde bağımsızlıklarını ilan ettiler Süleyman Çelebi, Vezir-i Azam Çandarlızâde Ali Paşa, Murad Paşa, Yeniçeri ağası Hasan Ağa ve Subaşı Eyne Bey ile birlikte yanındaki kuvvetlerle Bursa'ya gelmis, buradan da küçük şehzade Kasım'ı alarak büyük zorluklarla Rumeli'ye geçebilmisti İsa Çelebi, muharebe meydanini terk ettikten sonra Balıkesir taraflarında saklanmış, Mehmet Çelebi Amasya'ya çekilmiş ,Kasım çok küçük olduğu için mücadelenin içinde değildi

Bundan başka Fetret devri mücadelelerini şekillendiren olaylar aslında savaştan çok daha önce belirginleşmeye başlamıştıŞimdi bunları açıklayacağız
Kösedağdan sonra Moğol baskısı ile batıya doğru yığılan Türkmen kitleler ,bu durumu akıllıca bir iskan siyaseti ile değerlendiren Osmanlılar ın gücüne güç katmışlardıBundan sonra 1 Murad ile Anadolu Beyliklerine karşı ‘’barış yolu ile genişleme’’ siyaseti*,Yıldırım Bayezid zamanında da doğrudan ilhak (ele geçirme) siyaseti izlenmeye başlandı

Osmanlıların Anadolu Beyliklerine karşı izledikleri siyasete ‘’Osmanlılaştırma’’ adı verilebilir ki bu siyaset ,son devirlerde görülen ‘’Osmanlıcılık’’ akımı ile bağlantılı olarakta düşünülebilir

Zira ,Anadolu Beyliklerinin ele geçirilmesi süreci cihad ,gaza anlayışı ile açıklanamaz bir gelişmedirBu düpedüz Osmanlılaştırma idiAncak ele geçen her beyliğin aynı oranda Osmanlılaştığıda iddia edilemezKaresi oğulları bir çırpıda Osmanlılaşıp bir daha sorun teşkil etmezken ,örneğin Karaman oğullarının Osmanlılaştırılması çok uzun ve zor gerçekleşecektiSık sık Karaman oğullarının Osmanlı nın başına gaileler açtığı Fetert devri ve Cem Sultan olaylarında rol oynadıkları görülecekti
Osmanlılaştırma sürecini hızlandıran bir katalizör etkisi yapan durum ise Osmanlı nın Rumelide ki başarılarının Anadolu halkı gözünde onlara kazandırdığı teveccühtürAnadolu göçebeleri hem Osmanlı nın cihad ve gaza anlayışını taktir ediyor,hem de fetihlerin getirdiği refah , yeni topraklar ve ganimette ulaşmak için Osmanlı ya koşuyorlardı

1389 Kosova Savaşından sonra 1Murat Anadolu beyliklerine aşağı yukarı üstünlüğünü kabul ettirmiş ve onları vasal (bağlı) duruma getirmiştiYıldırım Bayezid zamanında ise Anadolu Beyliklerini ele geçime süreci başlamış ve Osmanlılar, alınan topraklardaki yerel hanedan ve Türkmen beylerine Rumeliden geniş topraklar tahsis ederek onları memnun etmeye çalışıyordu
Merkezileştirme çabaları paralelinde Osmanlı konar-göçerleri yerleşik hale getirmeye çalışıyordu

Yıldırım Anadolu Beyliklerine karşı Hıristiyan unsurlardan da ordusunda yararlanıyorduBunu meşrulaştırmak için halifeden ‘’Sultan-ı İklim-i Rum’’ ünvanını istemiş ve almıştı
Tüm bu hareketler Anadolu halkından ziyade Bey’liğini kaybeden Türkmen bey’leri tarafından tepkiyle karşılandıBunlar karşı koyacak gücü bulamayınca Anadolu yu terk ettilerBu dönemde gidip sığınacakları tek yer Timur’un yanıydıOnun yanında Osmanlı rejimine karşı koymak için fırsat kolladılar,Timur’u kışkırttılarNeticede hesaplaşma kaçınılmazdı

1402 Ankara Savaşı gösterdi ki Anadolu halkı Timur’un yeniden kurduğu Anadolu Beyliklerine fazla itimat etmemiştirBu beylikler eski güçlerine bir türlü kavuşamamışlardırÇünkü halk artık Osmanlı ya meyletmiş ve uyum sağlamıştır yani Osmanlılaşmaya başlamıştır

Bir yandan da 1Murad zamanında yeni kurulan ve ön plana geçmeye çalışan Yeniçeri ocağı ile Türklerden oluşan ordu arasındaki şiddetli geçimsizlik ,merkezi devlet anlayışına karşı bir başka tepkinin tezahürüdür
IMurad zamanında Molla Rüstem ve Çandarlı Halil Paşaların önerisiyle İslam hukukunda dayanağı mevcut olan savaş esirlerinin 1/5 ‘i devlet adına alınmaya başlandı(Pencik Kanunu) Alınan bu esirler eğitilerek orduda yada devlet hizmetinde kullanılmıştırBu Selçuklu ‘’Gulam Sistemi’’ nin gelişmiş halidirYeniçeriler Türk unsurlara ,Akıncılara ve ordunun diğer unsurlarına karşı 1826 ya kadar Merkezi gücü ve otoriteyi temsil etmişlerdir

Böyle bir durumda çekişmede kaçınılmaz olmuştur
Ordu daki bu çatışmaya benzer bir çatışmada Türk asilzadeler,medrese çıkışlı devlet ricali ile Enderun çıkışlı kul taifesinden Devşirmeler arasında yaşanmıştır
Kuruluş Devrinde Türk asilzade ve ulemalar ön planda idiİlk padişahların danışmanları özellikle Ahi önderleri idiler(Şeyh Edebali,Ahi Hasan,Çandarlı Halil Paşa)
Türk bürokratları genelde yerleşik hayatı benimsemişlerdiOrhan Gazi İznik te kurdurduğu medrese ile gerekli devlet adamı ihtiyacını karşılamaya çalışmıştıFakat ilerleyen devirlerde asker ihtiyacı gibi bürokrat ihtiyacıda artmıştı
Bu nedenle Yeniçeri Ocağı dahilinde yetenekli gençler saraya alınıp ‘’Enderun’’ da yetiştirilmeye başlandıBunların devlet hizmetine hızlı girişleri Türkler arasında tepki ile karşılandı

Türk rical elde ettikleri mevki ve servetleri evlatlarına intikal ettirerek uzun süre muhafaza ediyor ve görevden alınmaları,cezalandırılmalarıda oldukça güç oluyordu
Oysa ki Enderun sistemi dahilinde yetişen devlet ricali hizmeti mukabili güç ve servet elde etsede ,ölünce malına müsadere yoluyla kolayca el konuyorduYine bunlara azil,idam,sürgün gibi her türlü ceza kolayca verilebiliyor,sıkı kontrol altında tutulabiliyorlardı

Uç umerasının ve Akıncıların tepkisi ise devlete değil bu sıkı kontrol anlayışına,merkezileşmeyedirBu durumun Fetret Devrine de etkisi olduğu aşikardır
İlk başlarda fethedilen yerler ‘’Kılıç hakkı’’ olarak fetheden komutana verilirken zamanla merkezden atanan görevlilere verilmeye başlandıBöylece Adem-i Merkezi anlayıştan merkezi anlayışa geçiş Ankara Savaşından önce belirginleşmeye başladı
Rumeliye geçişten sonra hatırı sayılır bir Türk nufusu bölgeye yerleştirilmiştiBöylece bölgede güçlü bir umera sınıfı oluştuBunlar eski gelenekleri temsil ediyor ,yaşıyor ve kendi üstlerinde denetleyici bir güç istemiyorlardıFetret Devrine kadar açıktan devlete karşı tepkilerini belli etmeselerde ,bu devirde taht kavgalarına müdahalelerini bu eksende yaparak,önemli bir irade ortaya koymuşlardı

Başta Musa Çelebiyi destekleyen Rumeli Beyleri daha sonra onun merkezi anlayışa kaydığını görünce ondan desteği çekmiş, şehzade Orhan olayında onu desteklemişlerdiÇelebi Mehmed’e karşıda Mustafa ya verdikleri destek bu sebeptendi
Bunları açıkladıktan sonra Fetret Devrinin başlangıcı ve bitişi meselesi üzerinde durarak konumuza son verelim
Aslında Fetret devrini ikiye ayırabiliriz1 kısım Ankara Savaşı ile başlar,11 yıl 11 ay 23 gün sürer ve Çelebi Mehmed’in Musa’yı yendiği Çamurlu Savaşı ile biter
2 dönem ise ÇMehmed hatta IIMurad Devrine kadar devam ederZira Düzmece Mustafa isyanıda Fetret dönemi uzantısı olarak ele alınabilirAynı şekilde Şeyh Bedreddin olayı dahi Fetret Devri ile yakın alakalıdırBir defa Şeyh Bedreddin Musa Çelebi’nin kazaskeridirİsyana katılanlarda tımarları ellerinden alınan uç gazileri ve Hıristiyan feodallerdir
Yine Süleyman Çelebi nin Bizans ta esir oğlu Orhan’ın Rumeli Beylerine dayanarak ÇMehmed’e isyanıda bu bağlamda ele alınabilir
Fetret Devri irdelenirken bu unsurlar da göz önüne alınmalı,daha geniş bir açıdan olaylara bakılmalıdır

Yazının hazırlanmasında DoçDr Kaan Ziya Taş ve Sadettin Baştürk ‘ün Fetret Devri ve sonuçları makalesinden,Yılmaz Öztuna nın Tarih Terimleri Sözlüğünden yararlanılmıştır