Tarih Terimleri Sözlüğü

(A)
Absolutizm : Mutlakıyetçilik
Aforoz : Bir Hıristiyan’a Katolik kilisesi tarafından konulan yasak Buna göre, afaroz edilen kimse, kilise
faaliyetlerine katılamaz, Katolik mezarlığına gömülemez Ayrıca diğer Katoliklerin bu kimse ile ilişki kurması da yasaktır
Ağnam : Koyun ve keçi cinsi hayvanlardan alınan vergi, ağnam resmi
Ampir : Hayvan ve insan suretlerinin sık kullanıldığı yapı üslubu Türk ampir üslubunda insan ve hayvan
kabartmaları yerine çiçek ve yaprak süslemeleri kullanılmıştır
Amire : Padişaha, devlete ait; resmi, tersane-i amire
Anasır : Unsurlar Osmanlı Devleti'nde yaşayan çeşitli etnik unsura mensup millet-i mahkümeden halka
verilen isim
Antikite : Eski Yunan ve Roma sanatına verilen genel ad
Aristokrasi : Soylular topluluğu; bir ülkenin yönetimini soyluların yürütmesi Aristokrat denilen soyluların pek çok ayrıcalıkları vardır
Arpalık : 1 Askeri sınıfından olanlara ek gelir olarak verilen mal veya para 2 Emekli veya görevden
uzaklaştırma ücreti olarak kişilere bağlanan gelirlere verilen genel ad
Arz : 1 Sunma 2 Bir iş hakkında padişaha resmi evrakların sunulması, Divan-ı Hümayun toplantısının
sonuçlarını padişaha sunma
Arz Odası : Topkapı Sarayı'nda padişahın elçileri ve sadrazamı kabul ettiği bölüm
Asimile etmek: 1 Kendine benzetme, 2 Bir milletin başka bir milletin kültür unsurlarım yok ederek, kendi kültürünü kabul ettirmesi
Aşiret : Bir asıldan çıkmış olup birlikte yaşayan ve birlikte konup göçen topluluk Oymak topluluğu
Atalet : Boş durma, duymayış, duygusuzluk
Avarız : Olağanüstü durumlarda halktan alınan ayni, nakdi veya bedeni vergi Zamanla genelleşmiştir
Ayan : Bir memleketin ileri gelenleri Özel olarak XVII yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı Devleti'nde ileri
gelen yerli ailelerin nüfuz kazanmasıyla ortaya çıkan kimseler
Azab : Osmanlıların ilk zamanlarında Türk asıllı hafif piyadelere denirdi Ayrıca, Osmanlı deniz piyadelerine (bahriye azabı) ve bazı kale muhafızlarına (kale azabı) da denilmiştir
(B)
Bab-ı Ali : 1 Yüksek kapı, 2 Sadrazamın oturduğu konak 3 Osmanlı hükümeti, başbakanlık
Bac : Osmanlılarda, pazarda alınıp satılan maldan alınan vergi, bac-ı bazar Bu ise bakana bac emini denirdi
Balyos : Osmanlı'nın klasik döneminde Avrupa ülkelerinin elçi, general ve amirallerine verilen isim İstanbul'daki Venedik kolonisinin başkanına da bu isim verilirdi
Barok : XVI ve XVII yüzyıllarda resim, müzik ve mimarlıkta klasik sanatı takib eden bir sanat türü
Bedesten : Kıymetli malların alış verişinin yapıldığı üstü kapalı çarşı
Berat : Bir kimseye ayrıcalık verildiğini bildiren yazı, hüküm
Beylerbeyi : Eyalet valisi Askeri-idari amir Orgenerallik rütbesine denk derece
Birün : Topkapı Sarayı'nın Enderun dışında kalan bölümü
Biat : Birinin hakimiyetini kabul etme, birine bağlılığını sunma
Boy : Bir aşirette bulunan oymakların her biri
Bürokrasi : Kalemde, dairede çalışan memurların gördükleri iş

(C-Ç)
Cebeli : (Cebelü) Tımar sahiplerinin savaşa hazır olarak beslemek mecburiyetinde oldukları asker
Cedit : Yeni Nizam-ı Cedid: Yeni Düzen
Cemaat : Osmanlılar'da bir dine bağlı olarak yaşayan dini toplulukların her biri
Cenah : Ordunun merkeze göre iki yanından her biri
Cihad : İslamiyet’te kutsal savaş
Cizvit : Katolik mezhebini koruyup yaymak amacıyla kurulan Hıristiyan tarikatı
Cizye : Müslüman olmayanlardan alınan vergi
Cülus bahşişi : Padişahın tahta çıktığında dağıtılan bahşiş
Çelebi : Osmanlı Türklerinde kullanılan unvanlardan biri
Çıkma : Saray hizmetlerinde bulunanların/saray dışındaki hizmetlerde görevlendirilmesi, Acemi Ocağı'nda
yetişenlerin Saray'ın dış hizmetlerinde Kapıkulu süvarileri'nde veya devletin diğer hizmetlerinde görevlendirilmesine verilen ad Sancağa çıkma: Şehzadelerin sancaklarda görevlendirilmeleri
Çiftbozan : Toprağını bırakıp izinsiz başka yerlere (şehirlere) giden çiftçi Bu suçu işleyenlerden alınan cezaya
çiftbozan resmi denirdi

(D)
Dar'ül-fünun :Fenler evi, üniversite
Darbhane-i Amire :Para basılan yer (Para basma yetkisi devlete aittir)
Darphane : (darb-hane) Para basılan, sikke dökülen yer
Darüşşifa : Hastane, sağlık evi
Denge politikası : Bir devletin, güçlü devletlerin konumu, nüfuzunu gözeterek uyguladığı politika Günün şartlarına göre, büyük devletten birinin tarafını tutma Osmanlı Devleti, zaman zaman Fransa, İngiltere, Rusya ve Almanya karşısında böyle bir politika takip etmiştir
Derbend : Önemli geçitlerin korunması için görevlendirilen kişiler ve bunların teşkilatına verilen isim
Derviş : Herhangi bir tarikat şeyhine bağlanıp o tarikatın kurallarına göre nefsini terbiye eden kimse
Despotizm:Bir ülkeyi zora ve baskıya dayanarak yönetme anlayışı, istibdat
Devalüasyon : Para değerinin, altın veya yabancı bir paraya göre, düşürülmesi
Dogmatizm (dogmatizm) Birtakım düşünceleri her zaman için geçerli ve değişmez doğrular olarak kabul ve bunlara dayanarak hükümler çıkaran görüş Nasçılık
Dünyevi: Dünya ile ilgili, dünyalık
Duyün-ı Umumiye: (genel borçlar, demektir) Osmanlı Devletinin borçlarını ödemek üzere ayırdığı çeşitli vergi gelirlerini toplayan yönetim birimi
(E)
Ehl(ehil) : Bir şeyi elinde bulunduran, bir yerde oturan, muktedir ve becerikli olan
Eklektik : Seçmecilik Çeşitli görüşlerden seçilmiş fikirleri bir araya toplama
Emin : Güvenilir (kimse) demektir Osmanlı Devleti'nde bazı memuriyetlere bu unvan verilmiştir Şehremini (Belediye başkanı) gibi
Endülüjans: Hıristiyanlıkta, kişileri para karşılığında günahtan arındırma işlemi
Enflasyon : Piyasada dolaşan para miktarının çokluğu yüzünden paranın alım gücünün düşmesi ve buna bağlı olarak mal ve hizmet fiyatlarının yükselmesi şeklinde ortaya çıkan ekonomik durum, pahalılık,
Engizisyon: Ortaçağ'da, Katolikler tarafından, dini" kurallara karşı gelenleri cezalandırmak üzere kurulan kilise mahkemeleri
(F)
Feodalite : Ortaçağ Avrupa'sında toprağı ve üzerinde yaşayan köylüleri bir kişinin malı sayan rejim, derebeylik Bu sisteme feodalizm denir
Ferman : Bir kararın yerine getirilmesi veya bir uygulamanın kurallarının konması için padişah tuğrası çekilmiş ve özel şekilde yazılmış padişah emri, buyrultu Fermanlar, örf/ hukuk kurallarını oluştururdu
Fetva : Herhangi bir dava veya mesele hakkında, İslam dininin görüşlerini açıklamak üzere, müftü tarafından
verilen hüküm Fetvalar yazılı olarak verilir ve bunlar kadı kararlarına esas olurdu
Fıkıh (fıkh) : İslam dini hükümlerinin uygulanışı ile ilgili meseleleri ele alan ilim, İslam hukuku ilmi (ilm-i fıkh)

(G)
Gayri Müslim ; Müslüman olmayan

(H)
Hadis : Hz Muhammed'in mübarek sö2ü, yaptığı iş ve davranışı
Halffe : Hz Muhammed'in vekili olarak Müslümanların lideri ve şeriatın koruyucusu olan kimse
Hammadde : işlenmemiş, tabii halde bulunan madde (maden, ağaç, bitki)
Han : Yolda veya şehirde yolcuların ve yabancıların konaklamaları için yapılmış bina
Hanedan : Soylu ve büyük aile Hanedan-ı Al-i Osman: Osmanoğulları sülalesi
Haraç : Müslüman olmayanların ödemekle yükümlü oldukları vergi İslami vergilerdendir Toprak mülkiyetine
dayalı olarak alınırdı
Hassa : Hükümdara ait, onun şahsına bağlı Hazine-i Hassa: Padişah hazinesi, iç Hazine
Hat : Çizgi, yazı Hatt-ı Hümayun: Padişah tarafından bir işin yapılmasını emreden ve halkın huzurunda
okunan fermanı Gülhane Hatt-ı Hümayunu
Hidiv : Mısır valisine verilen unvan Hidivlik babadan oğula geçerdi
Humbara : Havan topuyla atılan demirden mermi Humbaracı : Humbara atan havan topunu kullanan askerr sınıf
Hümanizm : 1 Grek ve Lalin medeniyetleri seven, onların canlandırılmasını isteyen 2 İnsan sevgisini esas alan düşünce
Hümayun : Devlet ve saltanat sahibi padişaha ait olan, onunla ilgili olan
Hegemonya : Bir devletin bir başka devlet üzerinde kurduğu baskı İkinci devletin bağımsızlığını büyük ölçüde ortadan kaldırır

(i)
Irakeyn : İki Irak demektir Bugünkü Irak'a Irak-ı Arabi, İran'ın batısındaki dağlık bölgeye de Irak-ı Acemf denirdi
Islahat : İyi bir hale getirme; iyileştirme, düzelme(reform)

(i)
İdari reform : Yönetimde İyileştirme, düzenleme
İdealizm: 1 Bilgide düşünceyi temel olarak alan ve varlığı, insan düşüncesinin kurduğunu kabul eden felsefe
görüşü 2 (Edebiyatta) En iyiyi ve en güzeli anlatma anlayışı
İhtilal : 1 Büyük ve ani değişiklik, 2 Bir memleketin siyası" yapışım, fikri temellerini güç kullanarak ortadan kaldırma ve onların yerine yeni düzeni, gene kuvvete dayanarak yerleştirme Fransız ihtilali, Rusya Bolşevik (Kominist) ihtilali
İhtisab : Osmanlıların klasik döneminde belediyenin İşlevini yerine getiren yönetim birimi Bu işi yapana ihtisab ağası veya ihtisab emiri denirdi
İkmal : 1 Eksik bir şeyi tamamlama, bütünleme 2 Bir askeri birliğin asker, araç, gereç ve silah bakımlarından İhtiyacının giderilmesi
İltizam : (Kendi üzerine alma) Devlet gelirleri olan vergilerden birini, bir bedel karşılığında toplama yetkisini alma Bu işi yapana da mültezim denirdi
İmaret : Yoksullara, kimsesizlere, öğrencilere ve yolculara yiyecek veren (yemek yediren) hayır kurumu
İnkılap : 1 Değişme, bir durumdan başka bir duruma geçme 2 Toplum ve devlet hayatında kısa sürede meydana getirilen değişiklik
İskan : Bir insanı veya insanları yerleştirme, yer ve yurt kazandırma
İstihdam : Bir kişi veya kişileri İse kabul etme, işsizleri iş sahibi yapma
İstihkam : Düşmana karşı savunma yapmak üzere taş, toprak vbden yapılan siper
İtilaf (i'tilaf) : Uzlaşma, uyuşma, itilaf Devletleri
İttifak : 1 Birlikte hareket etmek üzere anlaşma, 2 Bağlaşma, birleşme, birlik

(K)
Kaime : Kağıt para, kaime-İ nakdiyye
Kalem : Osmanlılarda resmi" evrakı hazırlayan ünite katiplerin çalıştığı yer
Kapitalizm : Ferdi" teşebbüsü ve piyasa serbestliğini esas olan ekonomik sistem Bu sistemi benimseyenlere veya teşebbüs için gerekli sermaye (kapital)ye sahip olan kimseye kapitalist denir
Kakmacılık : Keresteyi birbirine bağlı motifler koyarak işleyen kimselerin yaptığı iş
Karavela : Osmanlı deniz kuvvetlerinde kullanılan büyük savaş gemilerine verilen isim
Kervansaray: işlek ticaret yollan üzerinde, kervanların konaklamaları ve her türlü ihtiyaçlarını karşılamaları amacıyla yapılmış büyük hanlar
Kolonizatör : Koloni kurucu(Koloni: Aynı inancı ve kültürü paylaşan insanların meydana getirdiği topluluk) Kozmopolit : İçinde değişik milletlerden kimseler bulunan topluluk
Külliye : Çeşitli işlevleri bulunan sosyal amaçlı yapı topluluğuna verilen isim Genel olarak cami, medrese,
imaret, kütüphane, hastahane ve hamam görevini gören binaların bulunduğu yapı Fatih Külliyesi
Kümbet : Çadıra benzer şekilde yapılmış türbe
Küttab : Katipler (Katip: Bir resmi" dairede yazı yazmakla vazifeli olan memur, yazıcı, bitikçi) Divan-ı Hümayun üyesi olan Nişancı ve Defterdara bağlı kalemlerde çalışan memurlara, genel olarak küttab denirdi

(L)
Latin : İlkçağ'da Roma'nın çevresinde yaşayan ve Roma imparatorluğu'nu kuran topluluk Günümüzde
Latince'den doğan dilleri konuşan milletlere, genel olarak Latinler denilmektedir: İtalyanlar, Fransızlar, İspanyollar, Portekizliler Latin Amerika (Orta ve Güney Amerika)
Liberalizm : Toplum ve devlet hayatında hürriyet ve serbestliğin en geniş ölçüde uygulanmasını savunan siyasi ve iktisadi görüş
Lojistik : Asken" birliklerin hareketlerinde haberleşme, İkmal ve yol gibi hizmetleri sağlayan asken" bölüm
Lonca : (Küçük bölme, hücre demek olan locadan gelir) Esnafın mesleki meselelerini çözmek üzere kurduğu Ahiliğe dayalı meslek teşkilatı

(M)
Mamul : Yapılmış, işlenmiş, ham halden çıkarılmış
Mebus : Millet vekili
Merkantilizm : Bir devletin zenginliğinin değerli madenlere (altın, gümüş) sahip olmaktan ibaret olduğunu ve bunların nasıl elde edilip koruyacağını anlatan İktisadı" görüş
Metropol : Bir ülkedeki sosyal ve ekonomik bakımdan en önemli ve en büyük şehirlerden
Mîrî : (mir: Emir, bey) Devlete ait, beylik
Monarşi : Miras yoluyla İktidarı elinde bulunduran kişi (sultan, İmparator, kral, melik) ve ona bağlı kimselerce devlet idaresinin yürütüldüğü siyasi" rejim
Muhtariyet : 1 Kendi istek ve seçimine göre davranma hali, 2 Bir topluluk veya kuruluşun kendi kendini yönetme yetkisi ve hakkı, 3 Kendi başına ve bir takım imtiyazlarla yönetilen eyaletin hali Özerklik
Mutlakıyet : Siyası" iktidarı bir hükümdarın kayıtsız şartsız elinde bulundurduğu yönetim şekli, monarşi Bu rejim taraftarına mutlakıyetçi denir
Mülteci ; iltica eden, sığınan, (iltica: sığınma)
Müsadere : Suçlu görülen bir kimsenin, işlediği suçun karşılığı olarak, mal varlığına el konması Osmanlı örfi" hukukuna göre, görevinden alınan (azledilen) yüksek dereceli memurların servetine el konabiliyordu
Mütareke : İki tarafın anlaşarak geçici bir süre için savaşı bırakmaları, silah bırakma, ateşkes
Müttefik : Biriyle söz ve güç birliği yapmış, antlaşma ile bağlı

(N)
Nazır : Bakan, bir bakanlığı İdare eden netice: Bir şey en son durumu, sonuç niyabet: Vekillik etme, birinin yerine bakma, naiblik nizam-ı alem: 1 Dünya düzeni 2 Kamu düzeni
Nizami : 1 Nizam (düzen)la ilgili, istenilen seviyede olan, 2 Osmanlı Devleti'nde, Batılılaşma hareketleri sonucunda yapılan yeni düzenlemeler çerçevesinde kurulan kurumlar, özellikle ordu ve mahkemeler için kullanılmıştır Nizamiye mahkemeleri, nizamiye ordusu

(O)
Oba : 1 Büyük ve uzun göçebe çadırı, 2 Göçebelerin bir zaman için konakladıkları yer, 3 Göçebe ailesi Ocaklık : Bir aileye babadan oğula geçmek üzere verilen mülk
Oligarşi : Devlet gücünün belli bir gruba ait olması

(Ö)
Örf : Gelenek, örfi" hukuk: Zamanın ve durumun gereğine göre geleneklere dayalı olarak konan kurallar
Öşür(öşr) : 1 Onda bir, 2 İslam hukukuna uygun olarak üründen alınan vergi, aşar

(P)
Parlamento : Kanun yapma (yasama), devlet bütçesini hazırlama ve hükümeti denetleme görevinde olan ve üyeleri belirli bir süre için halk tarafından seçimle belirlenen meclis
Prototip : İlk örnek, ilk tip

(R)
Reaya : Bir hükümdarın hüküm ve yönetimine bağlı olup vergi veren halk, yönetilenler
Realizm : Gerçekçilik
Resim (resm) : Vergi, bir maldan vergi olarak alınan para
Restore : (et- ile) Hırpalanmış eski bir eseri aslına uygun hale getirme
Ruhban : Din adamları sınıfı
İklim-i Rum : Roma ülkesi, Türkiye
(S)
Sentez : Birleştirme
Serasker : Yenileşme döneminde Osmanlı kara ordusu komutanı
Sikke : Basılmış para, gümüş akçe
Skolastik : İnanç ve bilgiyi kiliseyle, özellikle Aristo düşüncesiyle birleştirmeye çalışan Ortaçağ Avrupa'sının felsefe anlayışı
Sosyal devlet : Toplumun bütün meselelerini bizzat devletin müdahalesi ile çözmeyi benimseyen yönetim anlayışı
Sömürgecilik : Sömürge elde etmeyi, bir milletin diğer milletleri siyasi ve İktisadi" hakimiyeti altına almayı öngören siyasi anlayış Müstemlekecilik
Stratejik : (strateji: 1 Önceden belirlenen hedefe varmak için izlenen yol, 2 Bir savaşta ordunun istenilen
hedefe varmak için yönetilmesi) Asken" konumu olan (yer) veya askeri önemi olan eşya Jeo strateji: Bir coğrafi bölümün askeri bakımdan değerlendirme siyaseti Jeopolitik

(Ş)
Şer'i hukuk : İslam dininin kurallarına bağlı olarak geliştirilen hukuk, islam hukuku

(T)
Tampon : Stratejik bakımdan iki rakip devletin arasında yer alan devlet
Tanzimat : İdari işlerin düzenli bir hale konulması ve bunun için alınan tedbirler ve yapılan işler, ıslahat, reform
Tebaa : Bir devletin hükmü altında bulunan halk
Teorik : Uygulama dışında kalan, akla dayanılarak ileri sürülen düşünce
Terakki : 1 Yükselme, artma, çoğalma, ilerleme, 2 Savaşta gösterdiği basanlarından ötürü, bir sipahiye işletmek üzere verilen ek toprak
Teokrasi : Dine dayalı, esasları ve uygulaması dinden gelen devlet yönetimi
Teokratik: Teokrasiye dayanan

(U)
Ulema : Alimler, bilginler
Ulufe : Kapıkullarına üç ayda bir ödenen aylık, ücret

(Ü)
Ümera : Emir verme yetkisine sahip olanlar, üslup: 1 Tarz, usul 2 İfade ve yapma biçimi, 3 Bir sanat eserinin ifadesindeki emsallerine benzemeyen ve üstün anlatım biçimi

(V)
Vakrf : Vakfeden
Vakvak : Eski Arap seyyahların var olduğunu iddia ettikleri meyveleri insan şeklinde olan ve ekvatora
yakın yerde yetişen hayali ağaç
Vaka-yı Vakvakiye : Vakvak Ağacı Olayı
Vezir-i azam : Büyük vezir, sadrazam, başbakan
Voyvoda : 1 Eflak ve Boğdan beylerinin unvanı, 2 Kesime verilen yerlerin vergisini toplamakla görevlendirilen kimse

(Y)
Yörük : Göçebe (konar-göçer) Türkmen boylarına verilen isim
Yurt : Oturulan yer, göçebe çadırı, yurtluk: Beylik arazi, ocaklık

(Z)
Zimmi : İslam devletinin koruma ve yönetiminde bulunan gayr-ı müslim halk