Türkiye’de Iç Göçler

Türkiye’de iç göçler

Yeni yüzyılın başlangıcında Türkiye’nin yapısal problemlerinden bir tanesi de iç göçtür 1950 yılında şiddetlenmeye başlayan iç göç beraberinde nüfus, istihdam, yaşam kalitesi ve kentleşme açılarından birçok sorunlar getirmiştir
Nüfus, ekonomik problemler, Çevre şartlarında bozulmalar, siyasi problemler ve savaşlar gibi nedenler ile başlayan göç hareketleri gerek merkezi yönetimi gerekse yerel yönetimleri sosyo-ekonomik açıdan zorlamaktadır


Bu çalışmanın amacı Türkiye’de iç göçün ekonometrik modellerini kurmaktır Bunun için panel verisi modelleri kullanılmıştır Uygun modellerden faydalanarak iki tane senaryo analizi yapılarak, iç göç üzerine öngörüler yapılmıştır
Göç bireylerin doğdukları yerleri, özümsedikleri kültürü, akrabalarını ve değer verdiği birçok şeyi bırakarak yeni ufuklara doğru yürüyüş sürecidir

Göç, Cumhuriyeti’nin kuruluşundan önce ve sonra Türkiye’nin devamlı olarak gündeminde yer almaktadır Osmanlı imparatorluğunun çöküşü ile birlikte kaybedilen topraklardan ana yurda göç hareketi olmuştur Cumhuriyetin kuruluşundan sonra da bu hareket devam etmiştir En son 1989 yılında Bulgaristan’dan zorla göç ettirilen soydaşlarımız, bu hareketin son halkasını oluşturmuşlardır
İkinci Dünya savaşından sonra Almanya’nın yeniden yapılanması için ihtiyaç duyulan iş gücü nedeniyle Türkiye’den Almanya’ya doğru işçi hareketi 1960’lı yıllarda başladı Daha sonra bu hareket diğer Avrupa ülkelerine doğru da yayıldı Ve şu anda 5 milyon civarında iş nedeniyle yurt dışına göç etmiş Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı vardır Şu anda vize ve yaptırımlar nedeniyle dış ülkelere yapılan göç asgari seviyeye inmiştir

1950’de başlayan kalkınma hareketleri Türkiye’de iller arası göçün ortaya çıkmasına neden olmuştur Gelişmemiş bölgelerden gelişmekte olan ve gelişmiş bölgelere nüfus hareketleri başlamıştır Böylece ülke iç göç kavramıyla tanışmıştır Bu hareketle beraber sosyal ve ekonomik değişmeler olmuş ve sağlık, eğitim, kentleşme, sosyal güvenlik ve benzeri problemler ortaya çıkmıştır Bugün Türkiye’nin yapısal problemlerinin nedenlerinden biri de iç göçün beraberinde getirdiği sorunlardır İç göç ve etkileri pek çok araştırmaya konu edilmiştir


Göç Kavramı

Göç, kişinin, yeni koşullara daha iyi uyum sağlayabilmek amacıyla ya da doğal, ekonomik, siyasal vb zorunluluklar sonucunda, yaşadığı toplumu değiştirmesi olayına verilen genel addır Göç olayının temelinde bulunan ana faktör, insanların geçimlerini sağlamak için daha uygun yerlere gitmek ve burada iş bulmak, çeşitli imkânlardan faydalanmak ve yerleşmektir Bir başka ifadeyle göç, bir idari sınırı geçerek oturma yerini devamlı ya da uzun süreli olarak değiştirme olayını ifade etmektedir Ya da göç kişilerin gelecek yaşantılarının ya bir bölümünü ya da tamamını geçirmek üzere bir yerleşim biriminden diğerine yerleşmek amacıyla yapmış oldukları coğrafi nitelikli yer değiştirme olayıdır


Veya göç, insanın içinde yaşadığı bir coğrafi ve sosyo-kültürel çevreden ayrılarak başka bir coğrafi ve sosyo-kültürel çevreye girmesidir

Göç olgusunu incelerken karşılaşılan en önemli güçlüklerden birisi de türlerini ayırt etmektir Göçler, mesafeye, olayın gerçekleştiği yerlere ve sürekliliğine göre ele alınabileceği gibi, göç olayına yol açan nedenlere göre de ayırt edilebilirler
Ayrıca, göçler arasında önemli bir ayırım da göçlerin isteğe bağlı ve zoraki göçlerdir (Afrikalıların köle olarak Amerika’ya götürülmesi) Diğer taraftan, göçleri, insanların başka taşınma ya da yer değiştirme hareketlerinden ayırt etmek için, devamlı veya geçici olarak yapılan ayırıma da rastlanmaktadır Geçici olarak yapılan göçe en iyi örnekler; göçebeler, mevsimlik tarımsal işçiler veya yazlık evlere giden yazlıkçılar verilebilir


Yukarıdaki açıklamalardan sonra sosyo-ekonomik açıdan iç ve dış göç olmak üzere, göçü ikiye ayırabiliriz:


1İç göç: Bir ülke sınırları içersinde, bireyin, bir yıldan az olmamak kaydıyla, yaşadığı ortamı değiştirmesine iç göç denilmektedir



2Dış Göç: birey ülke sınırlarının dışında her hangi bir ülkeye yaşadığı ortamı değiştirmek amacıyla gidiyorsa, bu durumda dış göç söz konusu olmaktadır


Göçün Nedenleri

İnsanların doğdukları toprakları bırakıp yeni yerlere göç etmesinin temelinde yatan çok sayıda neden vardır


Genellikle bu nedenleri;

1 Nüfus Problemleri,
2 Ekonomik Problemler,
3 Çevre Şartlarındaki Bozulmalar,
4 Siyasi Problemler ve
5 Savaşlar olarak sıralaya biliriz


Bu nedenlerin en önemlileri ekonomik ve siyasi problemlerdir

Gelir dağılımındaki dengesizlikler, işsizlik ve yoksulluk gibi ekonomik nedenlerle çok sayıda kişi yaşadığı alanları devamlı olarak terk etmektedir Keza siyasi problemlerde insanların göç etmesinde önemli olmuştur


1989 yılında, Bulgaristan’dan göç etmek durumunda kalan Türkler bunun yakın tarihimizdeki en iyi örneğidir Ya da 1947 yılında ayrılan Pakistan ve Hindistan devletleri arasında karşılıklı kitlesel göç de Türkiye dışından bir örnek olarak verilebilir Bu göçle Müslümanlar Pakistan’a Hindular ise Hindistan’a göç ederek çok büyük nüfus hareketlerine neden olmuşlardır Askeri çatışma ve savaşlar kitlesel göçlerin oluşmasına neden olmuştur


1980 yılında Rusya’nın Afganistan’ı işgal etmesi ve 1992 yılında Yugoslavya’da ortaya çıkan çatışmalar çok sayıda insanın göç etmesine neden olmuştur Çevre şartlarındaki bozulmalar da göçün nedenlerindendir İklim değişmeleri, erozyon, su baskınları, deprem ve volkanik patlamalar gibi doğal olaylar insanların göç etmelerine neden olmuştur 17 Ağustos 1999 Marmara depreminden sonra çok sayıda kişi bölgeyi devamlı olarak terk etmiştir Ya da 1986’da meydana gelen Çernobil Nükleer faciasından sonra bölgeden çok sayıda insan göç etmiştir


Savaşlar, insan hakları ihlalleri, kötü ekonomi politikaları ve yönetimler, hızlı nüfus artışı ve doğal kaynakların yok edilmesi göçe neden olan şartları meydana getirmektedir Yani göçün nedeni aslında, Dünya sorunlarıdır Göçle birlikte kültür, gelenek, görenek ve yaşam biçimleri de hareket etmektedir Böylece göç edilen yerdeki sosyo-kültürel yapı getirilen sosyo-kültürel yapıyla genişlemektedir


Bireylerin göç kararlarının temelinde, göçün nedenlerini içeren, itici ve çekici faktörler vardır Bireylerin doğdukları ve alışkın oldukları yaşam tarzını bırakarak göç kararı almasına neden olan etkenlere itici faktörler denilmektedir Diğer taraftan göç etmek üzere karar verilen yerin cazibelerine ise çekici faktörler adı verilmektedir Bireyler itici ve çekici faktörler arasında yaptıkları değerlendirme çekici faktörler lehine sonuçlandığında yaşadığı yerleri terk etmektedirler Bu faktörler iç ve dış göçe göre değişmektedir


Her göç kararında itici ve çekici faktörlerin karışımı vardır Bu karışıma karşılaşılabilecek güçlüklerde eklenir Bir göçmen kendi içinde yaşadığı yer hakkında, gideceği yere göre, daha iyi bilgi sahibi olduğu için, itici faktörleri çekici faktörlere nazaran daha iyi algılayacaktır İtici faktörler ve kendinden önce göç edenlerden edinilen bilgi karşı karşıya kalınacak güçlüklerin etkisinin kolayca aşılmasını sağlamaktadır
Ancak mesafe kavramı göç hareketinin önemli bir kısıdı olmaktadır Çünkü mesafe göç edilecek yerin seçiminde etkili faktör olmaktadır Çoğu göçmen için yolculuğun maliyeti ne kadar uzağa gidileceğini tayin eder Mesafenin önemi 19yüzyılın ikinci yarısında ilk defa belirten Ravenstein’a göre gidilecek mesafe göç eden kişi sayısı ile ters orantılıdır Ulaştırma sektöründeki gelişmelere rağmen bu ilişki hala geçerlidir Mesafenin bir başka rolü de çıkış yeri ile varış yeri arasında araya giren başka imkânlar veya engellerin bulunup bulunmadığıdır Bunlar doğal engeller olabileceği gibi beşeri engeller şeklinde de ortaya çıkar


Türkiye’de İç Göç


Türkiye’de iç göçü iki başlıkta ele alabiliriz:
Devamlı göçler
Geçici göçler
Geçici göçler kendi arasında;


Mevsimlik tarım göçü: Kırsal kesimdeki bazı ailelerin büyük şehirlere tarımın yoğun olarak yapıldığı yerlere (özellikle Çukurova yöresine) yaptıkları geçici göçlerdir
Mevsimlik tarım dışı göç: Kırsal kesimdeki bazı ailelerin büyük şehirlere yaz turizminin geliştiği yerlere (özellikle Antalya yöresine), ve inşaat bölgelerine (özellikle İzmir dolaylarına) bir müddet çalışmak için yapılan göçlerdir


Yaylacılık: Yaylaya çıkma olayı da mevsimlik göçler arasında yer alır Bazı bölgelerimizde (Doğu Anadolu, Karadeniz ve Güney Doğu Anadolu Bölgeleri) insanların hayvanlarını otlatmak için yaz mevsimlerinde bitki örstü bakımından zengin ve genelde yüksek olan yerlere çıkmaları ve sonbaharda geri dönmeleridir Bazı bölgelerimizde (Akdeniz) ise yazları serinlemek amacıyla yüksek ve serin yerlere çıkmaları ve yaz bitiminde geri dönmeleridir
Mevsimlik göçlerle Adana, Mersin, Hatay, Aydın, Muğla, Antalya gibi merkezlerde, yaz ile kış mevsimleri arasındaki nüfus miktarlarında önemli değişmeler olmaktadır


Mevsimlik Göçlerin Özellikleri

1Genellikle genç nüfus göç etmektedir
2Erkek, nüfus kadından daha fazla göç etmektedir
3Göç edenlerin çoğu sanayi ve hizmet sektörlerinde çalışmaktadırlar
4Göç sonucunda kentlerde hızlı nüfus artışı meydana gelmektedir
5Sanayileşme göçü arttırmaktadır
6Kentleşme hızı sanayileşme hızından daha yüksektir
7Bölgelerin toplam nüfusu ve nüfus yoğunluğu göçlerle hızla değişmektedir
Mevsimlik işçi Bu açıdan baktığımızda göç kavramının iki yönü olduğu görülmektedir İlk yön, göç alan iller iken ikinci yön ise göç veren illerdir Bu durumda göçün mekân boyutu oluşmaktadır Yani mekân açısından farklılık söz konusu olduğunda, daha iyi durumda olan mekâna doğru nüfus hareketi gerçekleşmektedir
Türkiye’de iç göçler genellikle Kars, Tunceli, Bitlis, Ağrı, Muş, Bingöl, Şırnak, Adıyaman, Mardin, Sivas, Gümüşhane, Ardahan, Yozgat, Kütahya, Uşak, Burdur, Isparta, Maraş, gibi illerden İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, ŞUrfa, Antalya, Mersin, Konya, Samsun, Gaziantep, Diyarbakır gibi illere yapılmaktadır İç göç, ülkemizde özellikle sanayileşmiş merkezlere daha fazla yapılmaktadır
Türkiye’de iç göçler genellikle belli bir takım merkezlere yapılmaktadır Daha çok kırsal yerleşmelerden kentlere doğru olan iç göçün hep aynı merkezlere yapılması, zamanla buralarda bir doygunluğa yol açmakta ve iç göç bu merkezlere yakın yerlere doğru kayma göstermektedir


Türkiye’de Göç Hareketi Özetle Aşağıdaki Gibidir


1935 nüfus sayımına göre, 1,1 milyon civarında göç eden nüfusumuza sonraki yıllarda önemli katılımlar olmuştur Nitekim göçe katılan nüfus, 1940–1945 yılları arasında 1,3 milyon, 1950–1955 yılları arasında 2,5 milyon (Toplam nüfustaki payı %10,4), 1955–1960 yılları arasında 3,1 milyona (toplam nüfustaki payı%11) çıkmıştır
Türkiye’de iç göç hareketinin şiddetlenme dönemi 1950 olarak kabul edilmektedir 1950 yılına kadar il içi göç ve mevsimlik işçi göçü ile karşılaşılan ülkemizde, bu yıllarda başlayan ekonomik canlanma ile il dışı göç ortaya çıkmıştır 1950’den sonra tarımda kaydedilen gelişmeler ile birlikte karayolu, liman, hidroelektrik santrallerin inşası ve sanayi bölgelerinin oluşturulması gibi yeni iş sahalarının açılması iç göçü tetiklemiştir
1960–1965 yılları arasında göç eden nüfus oransal olarak en yüksek seviyesine ulaşmıştır Bu dönemde, 4 milyona yakın kişi (toplam nüfustaki payı %16,1) göç etmiştir 1970’den sonra ise, iç göç artışında nispi bir azalma görülmüştür 1975–1980 döneminde 2,7 milyon kişi göç etmiştir Toplam nüfustaki pay ise %7,1’e gerilemiştir
1980–1985 döneminde 2,8 milyon kişi göç ederken, iç göçün toplam nüfustaki payı %6,5’e düşmüştür Son olarak 1985–1990 dönemini dikkate aldığımızda ise, göç eden kişi sayısının tekrar yükseldiğini görmekteyiz Bu dönemde 4,1 milyon kişi göç etmiş ve toplam nüfustaki pay %8,1’e çıkmıştır Gerçi iç göç değerlerinde 1960–1975 dönemine nazaran nispi olarak azalma söz konusudur


Ancak Türkiye için iç göç hala vardır Ve iç göçler ülke nüfusunun yeniden dağılımını ortaya çıkartır Bu nedenle her ne kadar nispi olarak düşmüş olsa da sonuçları itibariyle iç göçler hem sosyal hem de ekonomik açıdan önemini muhafaza etmektedir
1955–1960 arasında göç vermede ilçe merkezleri önemli yer tutarken 1970–1975 devresinde göç vermede ilçe merkezleri yerine köy ve bucakların önem kazandığı görülmektedir Söz konusu değişim, eskiden beri nüfus çekim merkezleri olan büyük şehirlerin cazibelerinin devam etmesiyle birlikte, artık iller içinde mahalli merkez durumunda olan bazı ilçe merkezlerine de gitmenin önem kazandığını yansıtmaktadır Böylece Türkiye’deki iç göçlerde nüfus alanlarda da önemli değişim meydana gelmektedir


Türkiye’de iç göçün başlamasına etki etken temel faktörler;

1Nüfus artışı
2Tarım tekniklerinin gelişmesi
3Parçalanan Tarımsal Alanlar
4Arazi kamulaştırma çalışmaları
5Kalkınma projeleri
6İmalat sektörünün gelişmesi
7Ulaştırmanın gelişmesi
8Huzursuz ortam olarak sıralanabilir


Göçün sonuçları

Göçün meydana getirdiği ve getireceği sosyo-ekonomik sonuçları vardır Bu sonuçlar etkilerine göre aşağıda açıklanmıştır Bu açıklamaları Türkiye temel alınarak yapılmıştır Yani bu başlıkta Türkiye’deki göçün sonuçları incelenecektir


Nüfus Yönünden

Yaşlı nüfus göçten etkileneceklerin başında gelmektedir Bu nüfus, değişime hızlı bir biçimde ayak uyduramamaktadır Bunlar göç kararına duygusal ve hatıralar penceresinden bakmaktadırlar Hal böyle olunca göç fikrine yaşlı nüfus olumsuz bakmaktadır Yaşlılar göçe iştirak etmemektedirler


Eğer baraj projeleri gibi nedenlerden ötürü göç etme durumuyla karşılaşırlarsa, yeni yerleşim yerlerine, fizik ve sosyal çevreye daha güç alışma ve uyum sorunları ortaya çıkmaktadır Özellikle kırsal kesimden göç edenler kent ve ilçe merkezlerinde yerinde üretim geleneklerini devam ettirmeye çalışmaktadırlar Bu durum ise kır ve kent kültürü arasında çatışma meydana getirmektedir Yaşlıların göçten sonra etkilendikleri bir husus kırsal alandaki meşguliyetlerini kaybetmeleridir Yeni yerleşim yerlerinde iş olarak nitelendirdikleri faaliyetlerde bulunamamaktadırlar


Göç eden bireylerin, geldikleri yerlerle bağlantıları kesilmediğinden, göç edilen ve varılan yerlerin kültürlerini taşıyan, ara kültüre sahip bireyler oluşmaktadır Böylece kentlerin nüfus potansiyelini oluşturan geniş kitlelerin sahip oldukları değerler kentlere yayılmaya başlamıştır Sonuçta, kentler gün geçtikçe büyüyüp köyün değerlerini taşımakta iken, köylerde de nüfus azalarak kentin ve teknolojinin oluşturduğu gelişimlere açılmaktadır


İstihdam Yönünden

Göç eden nüfusun en büyük problemi iş üzerinedir Bu nüfusun eğitim düzeyi düşüktür Sahip oldukları bilgi birikimi tarımsal yapıya uygun olduğu için, bunların kent ortamında kullanmalarına imkân bulamamaktadır İlk aşamada vasıfsız işçi pozisyonunda işsiz olarak yeni yerleşim birimine gelmektedirler Mersin ili için yapılan 424 göç eden kişi ile ilgili araştırmada; bireylerin %85’i ilkokul ve daha alt düzeyde eğitime sahiptir Bu araştırmada kente gelenlerin vasıfsız olduğu düşüncesi doğrulanmaktadır Sermaye birikimiyle gelenler ticaret ile uğraşmaktadırlar İşlerini büyütmek amacıyla göç edenler, küçük ve orta ölçekli işletmeler kurarak üretim faaliyetlerinde bulunmaktadırlar
1992’de göç eden hane halkının toplam 2854 kişi üzerinde yapılan çalışmada istihdam yapısı ortaya konulmuştur Deneklerin tümü göz önüne alındığında %15,7’si devlet memuru, %41’i işçi ve %32,7’si serbest çalışmaktadır Göç edenlerin istihdam yapısının ağırlığını işçi kesimi oluşturmaktadır


Yaşam Kalitesi Yönünden

Göç kararının temelinde yatan düşünce yaşam kalitesinin arttırılmasıdır Özellikle kıt doğal ve ekonomik kaynakların bölüşümündeki dengesizlikler insanları göçe itmektedir Yeni yerleşim birimlerinde daha fazla elde edilmesi ümit edilen kaynaklarla göç edilen yere nazaran yaşam kalitesinin artacağı düşünülmektedir Ancak göz ardı edilen hususlar vardır İlki kırsal bölgelerde ev için üretim yapılmaktadır
Göç sonucu daha önce kendilerinin ürettikleri malzemelerin dışarıdan satın alınması gerekmektedir İkinci daha önce aile ekonomisi çerçevesinde üretici olan aile bireyleri, kentlerde tüketici durumunda olmaktadırlar Böylece ailelerin geçimi daha da güçleşecektir Üretime katkı sağlayan bireylerin, kent yaşamında üretime katkı sağlamaları zaman alacak ya da kısa vadeli çözümler ile katkı sağlanmaya çalışılacaktır

Yaşam kalitesinin göç üzerindeki etkisi bilinen bir gerçektir Yaşam kalitesi yüksek olan kırsal kesimlerden göç olmamaktadır Bu durum Oktik’in yaptığı alan çalışmasında ortaya konulmuştur Çalışma Muğla’nın orman ve deniz kıyısındaki beş köyünde göç olgusu üzerine yapılmış olup göç ile ilgili olarak şu yorumlara yer verilmiştir:
“Araştırmanın yoğunlaştığı bu beş köyde yurtdışına işçi olarak kimse gitmemiştir Nedeni sorulduğunda alınan cevap bu köylerdeki yaşam şeklinin Almanya’dan daha iyi olduğu inancıdır Ancak bu beş köyde göç olmamasının temel nedeni ekonomik girdilerin Türkiye ortalamasından yüksek olmasıdır Bu köylerin tümünde yol, su, yetersiz telefon santrali gibi problemler olmasına karşın köylerin tümünde yöre tüketimine, turizme ve sanayiye yönelik tarım yapılmakta olup bunun yanı sıra köylerin arıcılık, hayvancılık ve zeytincilikten elde ettikleri gelirler hem yüksektir, hem de köylüye bağımsız ve kaygısız hareket edebilme imkânı vermektedir Bu ürünlerin aracı olmaksızın ya yöre pazarları aracılığı ile ya da direk otellere satılması sonucu köylü kar mantığına dayalı olarak üretim yapmaktadır”


Kentleşme Yönünden

Bugün sanayileşme süreci içersinde kabul edilen gerçek kentleşmenin bunun bir uzantısı olan göçün durdurulamayacağıdır 1920’lerde ülke nüfusunun %90’ı kırsal kesimde yaşarken 1990’larda bu oran %50’ye düşmüştür Kırsal kesimin ülke genelinde ulusal gelirdeki payı 1960 yılında %55,4 iken 1990 yılında bu oran yaklaşık %16 civarına düşmüştür Kentlerde yaşayan nüfus bakımından Dünyada 13sırada bulunan Türkiye’de 1997 nüfus sayımına göre 62,8 milyon kişinin 40,6 milyonu kentlerde yaşamaktadır
Göçlerin bu hızla devam etmesi sonucu 2000’li yıllarda Türkiye nüfusunun %85’inin kentlerde yaşaması beklenmektedir


Kentlerin hızlı bir biçimde büyümesi kentsel gelişmenin kontrol edilmesini zorlaştırmıştır Kontrolsüz kentsel büyüme nedeniyle konut, su, kanalizasyon, ulaşım, okul ve sağlık hizmetlerinin sağlanması daha pahalı olmuştur Büyük kentlerin ulaşım, konut, temiz içme suyu, kanalizasyon sorunu ile karşı karşıya bulunduğu bir gerçektir
Kentlerin ısıtılmasında kullanılan yakıtlar ile ulaşım araçlarının havaya bıraktıkları atıklar ve sınaî kuruluşlarının kentler içinde bulunması dolayısıyla ortaya çıkan atıklar kentlerin doğal çevresini bozan ve kentsel çevre kirlenmesini tahammül edilemez boyutlara ulaştıran faktörler olmuştur

Özellikle düzensiz kentleşmeden ve göçlerden doğan sorunlar çok değişiktir Aslında alt yapıdan genellikle yoksun olan kentlerin, hızlı bir nüfus artışı nedeniyle konut sağlama, temiz su ve sağlık hizmetleri, okul ve ulaşım, eğitilmiş personel, çöp ve enerji sorunlarını çözme bakımından ne kadar yetersiz kalacağını kestirmek zor değildir Çünkü plansız yerleşim bölgelerini düzeltmek, ilkel yaşam koşullarını iyileştirmek çok güç olduğu gibi, kaybedilmiş sağlıklı bir çevreyi de özellikle fiziksel mekân olarak yeniden kazanma olanağı hemen hemen hiç yok gibidir Bu etkilerin ortadan kaldırılması için nüfus hareketlerine göre tedbirlerin alınması gereklidir Bunun için göç olgusunun nedenlerinin kentler ve bölgeler açısından tespit edilip yorumlanması gerekmektedir
Özetle, hızlı kentleşmenin kentsel arazi üzerindeki etkileri bozucu ve yıpratıcı niteliktedir Zamanla aşınma, yoğun ve hor kullanma, başıboş bırakma ve üzerine eğilmeme sonucu kentsel yerleşmeler engellenemez biçimde çürümekte, bozulma bireysel ilişkilere de yansımaktadır Her ne kadar çürüme belli yörelerde gerçekleşiyor izlenimini verse bile, etkisinin kentin tümü üzerine yayılmakta olduğu yadsınamaz İşte kentsel toprağın çevresel, sosyal ve ekonomik kalitelerinde hızla inişe geçiyor olması kent plancısına yeni baştan düzenleme ve onarma çabalarında, gelişmeleri ayrıntılarını anlama ve kavrama sorumluluğunu yüklüyor


Fiziksel tasarlama ve yeniden yapılanma çalışmalarında bir yöredeki binaların, sokakların, kanalizasyon sisteminin düzeltilmesi, onarımı ya da yeni baştan yapılanmasından sorumlu planlamacının kenti tümüyle sağlıklı bir yapıya kavuşturabilmesinin araçlarından biri kentsel yenilemedir Yenileme çabaları çerçevesinde planlamacının sorunu salt yöredeki çürümekte olan yapıların düzeltilip, onarımından ibaret değildir Aynı derecede önemli olan, değer kaybına uğramış kentsel yörelerde toplumsal yozlaşmayla çürüme sonucu artan toplumsal sorunların önüne geçebilmektir Bu durumda göçün sebep olduğu çevresel ve toplumsal maliyeti göstermektedir Bu maliyetin sonucu olarak, aslında, kentlerimiz birer şehirlileşemeyen şehirler haline gelmiştir


Uygulama

Türkiye’de iç göç hakkında genellikle sosyal analizler ile alan araştırmaları sonucunda elde edilen verilerden hareketle yapılan istatistiksel analiz çalışmaları vardır Çalışmada iç göçü etkileyen faktörler arasında nedensellik ilişkileri ortaya konulmaya çalışılacaktır Bu nedensel ilişkileri gösteren ekonometrik modeller tahmin edilecektir
Son yıllarda “Beşeri” coğrafya akımı gelişerek, insanı tüm incelemelerin temeline koymaya başlamıştır Beşeri coğrafya akımının beşeri coğrafyaya yaptığı en büyük katkı yalnızca araştırmacıların insanların üzerinde yaşadıkları mekânla ilgili fenomolojik ve existansiyal ilişkilerini görmelerini sağlamak olmamıştır Coğrafyacıların, her tür insanın gündelik ve oldukça özgün sayılan konularıyla ilgilenen çok sayıda araştırma yapmasına da katkı yapmıştır Gündelik yaşamın, coğrafyanın çalışma objesi olması nedeniyle bu gün artık sosyal ve kültürel coğrafya dalları ortaya çıkmıştır Bu bağlamda beslenmek, çalışmak, arkadaş bulmak için zaman içinde ve mekân üzerinde hareket etmek zorundadırlar


İşte zaman ve coğrafya, birey ve mekân buluşmasına, dolayısıyla da bu ilişkinin kavramlaştırılmasına imkân sağladığı için önem kazanmaktadır Zaman-coğrafya, hem zaman ve mekân içinde hareket eden bireyi izlememizi hem de aynı zamanda onun sosyal, ekonomik, kültürel ve politik koşullar tarafından yönlendirilen ve belirli yollar ve yerler arasında geçen düzenli hareketlerini, zaman-mekân yapısı içinde anlamlandırmamızı sağladığı için önem taşımaktadır Göç, beşeri coğrafyanın ilgi alanına girmektedir Zaman-coğrafya tanımının başlığında ele alındığında bu olgunun hem zaman-mekân boyutu hem de sosyo-ekonomik boyutu ile bunlar arasındaki ilişkiler açıkça görülebilecektir Bu nedenle Türkiye’de iç göçün ekonometrik modellemesi çalışmasında panel veri analizi kullanılmıştır

Veriler

Ülkemizde 1927 yılından bu yana sonu 0 ve 5 ile biten yıllarda nüfus sayımı yapılmaktadır Yalnızca 1995 yılında sayım yapılmamış ise de 1997 yılında nüfus sayımı yapılmıştır 1950 yılında yapılan sayıma ait yayınlarda iç göçler ile ilgili dolaylı bilgiler verilmesine rağmen 1955 ve 1960 yıllarında yapılan sayımlarına ait yayınlarda hiç değinilmemiştir 1985 yılına kadar yapılan iç göçler ile ilgili araştırmalarda kişinin doğduğu yer temel alınmaktaydı Ancak 1985 yılında DİE tarafından yayınlanan “Nüfus sayımı 12101980 Daimi İkametgâha Göre İç Göçler” yayını ile araştırmacıların daha güvenilir çalışma yapmasına zemin hazırlayan bir veri tabanı oluşturulmuştu Aynı yayın DİE tarafından 1985 ve 1990 yıllarına ait nüfus sayımları içinde yayınlanarak veri tabanının sürekliliğini sağlanmıştır Bu nedenle, iç göçler ile ilgili olarak üç döneme ait veri bulunduğu için çalışmamız 1980–1990 dönemi ile sınırlanmaktadır 1980, 1985 ve 1990 yıllarına ait göç istatistiklerinden Net Göç Hızları (GO= göç oranı) verileri elde edilmiştir


Net göç hızları bağımlı değişken olarak modellerde yer almaktadır Bu değerler alınan göç ile verilen göç arasındaki farkın toplam nüfusa oranı şeklinde hesaplanmaktadır
İllerin gelir değerlerini ifade etmek üzere Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla değerleri alınmıştır 1980 ve 1985 yıllarına ait değerler 1988’deki çalışmadan 1990 yılına ait değerleri ise DİE yayınladığı istatistiklerden elde edilmiştir Elde edilen bu değerler caridir Cari değerler 1968 temelli TÜFE ile sabit değer haline getirilmiştir Daha sonra bu değerler ilin nüfusuna bölünerek Kişi Başına Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla (KBGSYH) değerleri elde edilmiştir


İllerin servet değerlerini ifade etmek üzere Elektrik Tüketim Değerleri kullanılmıştır Böylece elektrik tüketimi servetin yerine vekil değişken olarak ele alınmıştır Bu değişkenin servet yerine kullanılmasının temel mantığı, hem evlerdeki elektrikli aletler açısından serveti hem de sanayide temel enerji girdisi olması nedeniyle sermaye birikimini göstermesidir Ya da daha geniş ifadeyle, eğer elektrik enerjisini kullanıyorsanız, bunun kullanıldığı bir ürün mutlaka olacaktır Bu ürün evlerde bulaşık makinesi, klima veya bunun benzeri bir cihaz olurken, sanayide üretim sürecinde kullanılan plastik enjeksiyon makinesi, üretim bandı ve bunun benzeri aletlere karşılık gelecektir Böylece bir ilin servetini ve bu ilin çekici-itici etkisini tespit etmek üzere elektrik tüketimi ele alınacaktır Güngör(1997) çalışmasında elektrik tüketimini benzer şekilde sermaye değişkeni olarak üretim fonksiyonunda ikame etmiştir İllerin elektrik tüketimleri nüfusa bölünerek Kişi Başına Elektrik Tüketim Değerleri (KBELEK) bulunmuştur


İnsan sermayesi değişkeni için eğitim indeksi hesaplanmıştır Burada eğitim derecesindeki artış insan sermayesindeki artışa eşdeğer görülmektedir Böylece kazanılan diploma derecesi arttıkça insan sermayesinin etkinliği de artmaktadır İldeki eğitim seviyesi dikkate alınarak Eğitim İndeksi (EGTOR) değişkeni oluşturulmuştur Bu değişken oluşturulurken aşağıdaki formül kullanılmıştır:


Ortalama Eğitim yılı

Burada Yj ile kazanılan diploma derecesi için harcanan yıl sayısını ifade etmektedir MSj ise anılan diploma derecesine kaç kişinin sahip olduğunu göstermektedir Harcanan yıl sayıları aşağıdaki Tablo 1’de verilmiştir Her il için elde edilen Ortalama Eğitim Yılı ilin toplam nüfusuna oranlanarak EGTOR değişkeni elde edilmiştir Eğitim ile ilgili veriler DİE’nin 1980, 1985 ve 1990 yılları için yayınladığı Genel Nüfus Sayımı – Sosyal ve Ekonomik Nitelikler isimli istatistiklerden derlenmiştir


Göçün nedenlerinden birisinin de işsizlik olduğu daha önce belirtilmişti Bu nedenle model tahminlerinde işsizlik Oranı (İSOR)’na değişken olarak yer verilmiştir İSOR değişkeni, Son haftada tuttuğu iş tablolarından elde edilen işsizlik değerleri 12 yaş ve üstü iş gücüne oranlanarak elde edilmiştir İşsizlik Oranı ile ilgili veriler DİE’nin 1980, 1985 ve 1990 yılları için yayınladığı Genel Nüfus Sayımı – Sosyal ve Ekonomik Nitelikler isimli istatistiklerden derlenmiştir

Tarım işkolu gizli işsizliğin en yoğun olduğu sektördür Bu nedenle tarım iş gücünün yüksek olduğu bölgelerde göç hareketini etkilemesi beklenir Burada illere ait tarımsal iş gücü nüfusu, toplam iş gücü nüfusuna oranlanarak Tarımsal İş gücü Oranı (TAROR) değişkeni elde edilmiştir Tarımsal iş gücü oranı ile ilgili veriler DİE’nin 1980, 1985 ve 1990 yılları için yayınladığı Genel Nüfus Sayımı – Sosyal ve Ekonomik Nitelikler isimli istatistiklerden derlenmiştir

Sağlık hizmetlerinin gelişmesi, refahın bir göstergesidir Özellikle kişi başına düşen hekim sayısı gelişmişlik karşılaştırmalarında kullanılmaktadır Bu nedenle iller bazında, Uzman hekim, Pratisyen hekim ve diş hekimi verileri kullanılarak Sağlık İndeksi (SAGOR) değişkeni oluşturulmuştur Bu indeks 10 000 kişiye düşen doktor-hekim sayısını göstermektedir Sağlık İndeksi ile ilgili veriler DİE’nin ilgili Türkiye İstatistik Yıllığı yayınlarından derlenmiştir

Terörün, Türkiye’de iç göç nedenlerinden olduğunu belirtmiştik Bu nedenle terörden doğrudan etkilenen iller kukla değişken olarak model çalışmalarında kullanılmıştır Bu iller Ağrı, Bingöl, Bitlis, Hakkâri, Mardin, Muş, Siirt, Tunceli ve Van illeridir
Türkiye’de iç göç dönemler itibariyle ele alındığında inişler çıkışlar olduğu belirtilmişti Bu nedenle göç oranının zaman içersindeki değişmeleri görmek, modelde yer alması sağlanamayan değişkenlerin etkisini tespit etmek için zaman değişkeni de (TREND) modellerde yer almıştır


Göçün nedenleri arasında hem tarımsal nüfus oranının hem de işsizlik oranının yüksek olması da vardır Tarımsal nüfusun gizli işsizliği içerdiği de belirtilmişti Model 1 ve 2 arasında yapılacak tercihte, işsizlik oranının modelde kalması yani Model 1’in tercih edilmesi daha uygundur Çünkü Model 1’in belirlilik katsayısı nispeten daha yüksek ve HKT ile s değerleri daha düşüktür Model 1’e ait Akaike Bilgi Kriteri (AIC) Model 2’ye nazaran daha düşüktür Ayrıca TAROR katsayısı daha yüksek önem düzeyinde anlamlı kabul edilmektedir Diğer taraftan tarımsal faaliyetlerle uğraşan bireyler mesleki bir statüye sahip olmaktadır İşsiz olma durumunda ise bu statüden yoksundurlar Bu durumda işsiz olanlar için bölgenin itici faktörleri daha etkili ve göçe ivme kazandıran bir durum olmaktadır Sonuç olarak hem ekonomik hem de istatistikî kıstaslar açısından Model 1’i Model 2’ye tercih edilmektedir


Sonuç

Göç etmekten başka bir çare yok mudur? Sorusunun cevabını Kıbrıscık ilçesinde yapılan çalışmadan çıkartabiliriz Bu çalışmanın sonuç kısmında Demir’in tespiti ve yorumu şu şekildedir: “Bölge insanın yapısını iyi tanıyan ve rasyonel bir değerlendirme yapan Kaymakam vekili, göç etme eğiliminin aslında birbirine özenmekten kaynaklandığını ve özellikle gençlerin çalışmak için gitmeye koşullandığını, dolayısıyla tembellik nedeniyle var olan kapasitenin de değerlendirilmediğini belirtmektedir Aynı kişilerin yer değiştirdiklerinde çalışmaya motive olmaları, psikolojik etkenlerin varlığını işaret etmektedir Bu noktada bir başka problem kendini göstermektedir: örgütlenme problemi Yaşanan değişik örneklere bakıldığında ahalinin bir araya gelerek iş yapma becerisini göstermediklerini hatta böyle bir eğilim içine dahi girmedikleri anlaşılmaktadır Başka yerlere göçmüş yakınlarını güvence olarak görme, nasıl olsa gidebilirim düşüncesi belki kolay yolun seçimi biçiminde yorumlanabilir”

Terör nedeniyle göç edenlere geriye dönüş sorulduğunda, %70’inin geriye göçü düşündükleri görülmüştür Bu düşünceyi ekonomik yaşamın yeniden organizasyonu ve can güvenliğinin sağlanması koşulları desteklemektedir Yani bu kişiler koşullu olarak geldikleri yere dönmeyi düşünmektedirler Bu koşulların başında, göçün temel nedeni olarak alınan terörden çok ekonomik yaşamın organizasyonu gelmektedir Arkasından terörün bitmesi ve alt yapı hizmetleri koşulları izlemektedir Ekonomik problem şartının terörden önce gelmesi, terörün önlenmesindeki ipucunu da vermektedir Ekonomik açıdan güçlü olan bireylerin terör problemi ile baş edebilecekleri izlenimi görülmektedir
Kentleşme ve kent kültürünün oluşması için; göçlerin yönünün değiştirilmesi, kentleşmenin doğal sürecine dönmesi için önlemlerin alınması gerekmektedir Bugün büyük kentler belirli oranlarda doyum noktasına yaklaşmışlardır Bu nedenle göç hareketi bu illerin çevresindeki illere doğru yayılmaya başlanmıştır Böylece nüfus yoğunluğu yüksek olan bölgeler oluşmaktadır Ekonomik birikimler bu bölgeler de yoğunlaştığı içinde belirgin bir şekilde gelişmiş ve gelişmemiş bölgeler meydana gelmiştir Bu gelişmişlik farkı nedeniyle de iç göç devam etmektedir İç göç hızını azaltmak için de gelişmemiş bölgelerde uygulanmak üzere özgün bölgesel planlar hazırlanıp uygulanmalıdır

Türkiye’de iç göçün önlenmesinde en etkili yol gelir dağılımındaki adaletsizliklerin giderilmesi ve şehirlerarasındaki ekonomik farklılıkların ortadan kaldırılmasına dayanmaktadır İlk aşamada bu bölgelerde gelir arttırıcı tedbirler alınması gereklidir Bunu gerçekleştirmek için etkin yol “kooperatif kültürünün” geliştirilmedir
İç göçün en önemli sonuçlarından bir tanesi de çarpık kentleşmedir Hazırlanan kent planları iç göçün gerisinde kalmakta ve standart dışı bir yapılaşma meydana gelmektedir Çünkü kentteki gerek kamu gerekse yerel yönetimler ilin çarpık ve plansız büyümesinin önüne geçememektedir Çarpık kentleşmenin maliyeti, planlı kentleşmenin maliyetinden çok daha pahalı olmaktadır Zaten 17 Ağustos 1999 Gölcük-Adapazarı ve 12 Kasım 1999 Düzce depremlerin de çarpık yapılaşmanın sosyal ve ekonomik maliyeti bütünüyle ortaya çıkmıştır Bu afetlerdeki maliyetin artmasında iç göçün etkisi vardır ancak bu etki uzun bir dönemi kapsadığı için göz ardı edilmiştir Bu nedenle iller arasındaki itici-çekici faktör dengesizliğinin giderilmesi için makro planların hazırlanması gerektiği kanaatindeyiz