Türk Sansür Tarihi/Sansürlenen İlk Film /sansürlenen Filmler

Sansürlenen İlk Film Dünya Savaşı sonu İşgal Kuvvetleri İstanbul’da Sinemalarda “Mürebbiye” diye bir film oynuyor 1919 yılında Hüseyin Rahmi’nin aynı adlı eserinden Ahmet Fehim tarafından sinemaya uyarlanmış filmde, bir Osmanlı konağındaki çapkın bir Fransız mürebbiyenin aşkları anlatılıyor


Çapkın mürebbiye, konaktaki herkesi baştan çıkarır Bunu göre Fransız İşgal Kuvvetleri Generali Pronşe, filmdeki bir Fransız kızının düşük ahlaklı oluşunu kabullenemiyor ve filmin Anadolu’da gösterimini yasaklıyor Böylelikle Türk Sineması’ndaki ilk sansür olayı gerçekleşiyor Sansür Kurulu’nun Başlangıcı 7 Şubart 1923′de İzmir İktisat Kongresi toplandı Kongrede bazı üyeler, ahlaka aykırı filmlere sansürün uygulanması gerektiğini belirttiler 1932 yılına kadar merkezi bir sansür kurulu kurulmadı ama film gösterime girmeden önce mahalli polis tarafından izlenir ve filmin uygun görülmeyen yerlerini kesebilir sonra gösterimine izin verilirdi


1932 yılında ilk merkezi sansür kurulu kurulmuştur Valilerde olan yetki, İçişleri’ne bağlanmıştır İlk kurul, Genel Kurmay, Milli Savunma ve İçişleri Bakanlığı temsilcilerinden oluşuyordu 1934 yılında çıkan Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanunu’nun bir maddesi, film senaryolarına ve film çekimlerine müdahale hakkı tanıdı 1939 yılında çıkan bir tüzükle de sansür, son katı halini aldı Herhangi bir dinin veya evletlerin siyasi propagandasını yapan, ideolojik propaganda yapan, suça teşvik eden, genel ahlaka aykırı ve askerliği kötüleyen filmler yasaklanmıştır Vurun Kahpeye Tek partili dönemin tiyatro kökenli sinema anlayışı terkedildi Yeşilçam dediğimiz sinemacılar kuşağının ortaya çıkması, çok partili dönemle başlar


1949 yılında Ömer Lütfi Akad’ın “Vurun Kahpeye” adlı filmin, savaş sonrası ve çok partili döneme geçişin sembol filmlerinden biridir Film, bir iftira sonrası yobazlar tarafından linç edilen Aliye Öğretmen’in hikayesini anlatır Film, tutucu çevrelerin tepkisini çekti Önce Sansür Heyeti’nin büyük beğenisini kazanan film, daha sonra bazı baskılar sonucu gösterimden kaldırıldı Film tam 3 kez sansüre girerek gösterimine daha sonra devam etti


Sansür Bürokrasisi O dönemlerde film çekmek büyük bir bürokrasiydi Yapımcı, çekeceği filmin senaryosunu, semtin mülki amirine bir dilekçe ile sunar, senaryo incelenmek üzere İçişleri Bakanlığı‘na gönderilir, Bakanlık gerekli incelemeyi ve işlemleri yaptıktan sonra Film Kontrol Komisyonu’na verir, Komisyon senaryoyu inceler, değişiklik önerileriyle birlikte yani kesilip biçilerek senaryo yönetmene geri verilirdi
Bu öneriler doğrultusunda yönetmen, filmi yanındaki memur nezaretinde çekiyor, çekilen filmler tekrar komisyon tarafından inceleniyordu


Savaş Sonrası Savaş sonrası ülkeyi yabancı ideolojilerden koruma isteği, Sansür Kurulu’nu aşırı duyarlı yapmıştı Atıf Yılmaz’ın 1953′te İtalya’da çektiği “Hıçkırık” filmi bu nedenle kuşa çevrilmişti


Gerekçe, filmin geçtiği garı Mussolini’nin yaptırmış olmasıydı ve filmde Mussolini heykellerinin görünmesiydi Yönetmen Osman F Seden de 1954′te çektiği “Kardeş Dursun” filmi için sansürle epey uğraşan yönetmenlerden biridir Bu filmin bir sahnesinde, Karadeniz’den boğaz girişi göründüğü gerekçesiyle çıkarılması istenir
Gerekçe ise düşman gemilerinin boğaz girişini net bir şekilde görmüş olmalarıdır Ayrıca plajda güneşlenen sevgililerin olduğu sahnede, düşmanın çıkarma yapabileceği uygun kumsal imajı verildiği gerekçesiyle çıkarılması uygun görünmüştür Yazarlara Sansür Sansür Kurulu, birçok yazara da yasak uyguluyordu “Bataklı Damın Kızı Aysel” filminin senaristi Nazım Hikmet’ti Ama filmde Hasan Cemil’in ismi geçiyordu

Çünkü mimli yazarların isimleri rahatlıkla kullanılmazdı Nazı Hikmet’i Orhan Kemal, Yaşar Kemal, Vedat Türkali gibi edebiyat ustaları izledi Yaşar Kemal’ın “Bu Vatanın Çocukları” filminde, Yılmaz Güney de ilk kez yeralmıştı (1965) Senaristin adı Yaşar Kemal yerine izin alınabilsin diye sansür polisinin adı yazılmıştı Ancak film, Antalya’da en iyi senaryo ödülü alınca, ödül, Yaşar Kemal’in gözü önünde sansür polisine verildi
Siyasilerin Sansür Keyfi 1960′ta Ordu, yönetime el koydu Yeni meclis çalışmaları sırasında Bülent Ecevit, sinemadan sansürün kaldırılması için teklif vermiştir Ancak bırakın Meclis’ten destek bulmayı, sinema dünyasından da hiçbir destek bulamamıştır Bülent Ecevit, daha sonra bu teklifin zamansız olduğu fikrine varmıştır


Politik iktidar için sinema ürkütücü birşeydi Halkı sinemadan uzak tutmak için politikalar geliştirilmeliydi “Mahallenin Sevgilisi” (Memduh Ün) filminde, filmdeki dozer sahnesi, halkın üzerinde vahşet etkisi yaratır diye ve devlet malı dozerin özel biri tarafından özel amaçla kullanılamayacağı gerekçesiyle yasaklanmıştı Ama asıl nedenler başkaydı tabii 1960 yılında Orhan Kemal’in “Suçlu” filmi ise en çok kesilmiş filmlerden birisiydi


Film, tam 28 yerden kesildi 1962 yılındaki Metin Erksan’ın çektiği “Yılanların Öcü” filmi de sansürün hışmına uğrayan filmlerden biriydi Fakir Baykurt’un bu romanı, Cumhuriyet Gazetesi’nde yayımlanmış ve Yunus Nadi Ödülü kazanmıştı Ama film haline gelince yasaklandı Ordu ve Sansür “Şafak Bekçileri” filmi 1962 yılında içindeki uçak düşme sahneleri yüzünden yasaklanmıştı Gerekçe, gençleri askerlikten soğutabilirdi
Ayrıca pilot rolündeki Göksel Arsoy üzerinde üniforma varken sevgilisini öpüyordu Ancak Sansür Kurulu’nun bu kararına karşın, Hava Kuvvetleri Komutanı filmi izleyerek kesintisiz oynatma izni vermiştir Sansüre Karşı İlk Teklif 1963′te TİP (Türkiye İşçi Partisi), sansürün Anayasa’ya aykırı olduğu gerekçesiyle, Anayasa Mahkemesi’ne başvurdu Özgürlüklerin yasayla saptanması gerektiğini ama uygulamada nizamnamelerle yürütüldüğünü ileri süren TİP, sansürün de bu bağlamda sanat özgürlüğüne aykırı olduğunu savundu Eğer sinema eseri vasıtasıyla suç işlenirse bunu, yargı karara bağlar mantığı ile Anayasa Mahkemesi’ne başvuran TİP, aslında bir bakıma Anayasa Mahkemesi’nin daha ilk yıllarında kamu adına tarihi bir fırsat vermişti Ancak mahkeme, başvuruyu reddetti ve tarihi fırsatta böylece kaçmış oldu
Aynı yıllarda Suphi Baykam da bir kanun teklifi hazırlayarak konuyu Meclis’e getirdi Ancak teklif, bir sonuca ulaşmadı Sansürden Kaçırılan Film Metin Erksan, 1963′te, Necati Cumalı’nın “Susuz Yaz” adlı romanını sinemaya uyarladı Film, Sansür Kurulu’nun festivale katılmasına izin vermemesine karşın, Berlin’e gitti ve Altın Ayı Ödülü’nü kazandı


İlk kararda, yurtdışına gitme hakkı bulunan film, festivale katılma izni isteyince, kurul tekrar toplanıp ‘Türkiye’yi kötü gösterdiği’ gerekçesiyle, filmin festivale katılımını yasaklıyorlar Film, buna rağmen kaçak yollardan Berlin’e ulaşır ve bilindiği gibi en büyük ödül olan Altın Ayı’yı alır Ödülü alıp yurda dönen ekibe Kültür Bakanlığı, sanki kendisi yasaklamamış gibi bir kutlama kokteyli verir Kokteyl ile yetinmeyip Erol Taş’a, Metin Erksan’a ve Hülya Koçyiğit’e ödüller de verir


İlk Erotik Görüntü Aynı yıllarda “Gurbet Kuşları” adlı filmde Sevda Ferdağ’ın göğsü tesadüfen açılıyor ve filmin inanılmaz iş yapmasına neden oluyordu O tarihe kadar, gerek dünya, gerekse Türk Sineması’nda kadın göğsü hiç görünmemişti İşin garip tarafı ideolojik ya da ahlaki olarak oldukça katı olan Sansür Kurulu, bu sahne için onay verebilmişti Danıştayca Yasaklanan İlk Film 1966 yılında, bir filme karşı çok sert bir tavır alındı


Bu film, Fransa’da film eğitimi almış Alp Zeki Heper’in “Soluk Gecenin Aşk Hikayeleri” adlı filmiydi Film, müstehcen bulunarak Danıştayca yasaklanmıştı Filmin yönetmeni, bir gazete röportajında “aşk hiçbir zaman müstehcen olmamıştır Aşka karşı tutumdur müstehcen olan” demiştir Yargutayca Aklanan İlk Film 1992 yılında gösterime çıkan “Temel İçgüdü” adlı film, Cumhuriyet tarihinde Yargıtayca aklanan ilk film olma özelliğini taşır Joe Esterhas’ın senaryosunu yazdığı, Paul Verhoeven’in yönettiği ve dünyanın bu filmle starlaştığını söylediği Sharon Stone ile Michael Douglas’ın başrollerini paylaştığı film, dünyada hasılat rekorları kırdığı bir sırada, ülkemizde de gösterime girdi
Filmin 5 haftasında, Ankara Cumhuriyet Başsavcısı’nın filmdeki tahrik edici seslerden rahatsız olması üzerine, kopyaların toplatılmasına karar verildi Ancak bir bakanlığın (Kültür Bakanlığı) izin verdiği filme, bir diğer bakanlık (Adalet Bakanlığı) hayır demekteydi Bu hukuksal açıdan tam bir skandaldı Çünkü yürütme ve yasama organları, birbirlerinin içişlerine müdahale etmişlerdi Konu, kamuoyunca yakından izlendi Medya, 5 ay boyunca gündeminden düşürmedi ve film Yargıtayca, yasal prosedüre uygundur gerekçesiyle tekrar sinemalarda yerini aldı 68 Kuşağı Filmleri 68’lerde toplumda hızlı bir politikleşme başladı


Yılmaz Güney’in “Umut” filmi böyle bir politikleşmenin içinden doğdu Atının, araba çarpması sonucu ölmesi ve geçimini bu ata bağlamış olan, meçhul bir definenin peşinden koşan faytoncunun öyküsü anlatılmaktadır Film, faytoncunun giyimi ve kuşamının, fakirliğin bir sembolü olarak ele alınmasını, zengin otomobil sahibi hakkında takibat yapılamayacağı kanaati verilmesini, faytoncunun iş ararken zengin-fakir ayrımı yapılmasını, Cabbar’ın (Yılmaz Güney) Amerikalı zenciyi soymasını, sabah namazının güneş doğarken kılınmasını sakıncalı bularak, sansür kurulunca yasaklanmıştı
Film, 1971 yılında Danıştay kararıyla şartlı oynatılarak büyük ilgi gördü Seks Filmleri 12 Mart 1971′de Ordu, yönetime tekrar el koydu 1971 yılında Kültür Bakanı Talat Sait Halman, bir komisyon kurdu Üyeler, sansürün kaldırılmasını tartışırken, başka bir yerde (Genelkurmay’da) başka bir tüzük hazırlanıyordu 1972 yılında Adana Altın Koza Film Festivali’nde Yılmaz Güney’in “Baba” filmi birinci seçildi Ama Yılmaz Güney’in politik tutumundan rahatsız olan çevreler, juriye baskı yapıp sonucun değişmesine neden oldular



Verilen ödül geri alındı Bu dönemde reddedilen filmlerden biri de Tunç Okan’ın “Otobüs” filmiydi Gerekçe, Türkleri küçük düşürmesi ve aptal göstermesi, ayakta işeyen işçilerin ellerini yıkamadan sofraya oturmasının örf ve adetlere aykırı bulunması, sofrada bayat ekmek ve soğan bulunmasının Türklerin kötü beslendiği izlemi verdiği, şoförün dönülmez levhasına rağmen dönmesini Türklerin trafik kurallarına uymaması, plastik sosisleri kemirmesini küçültücü buluyordu Bu dönemde en çarpıcı şey ise filme Yaşar Kemal ve Aziz Nesin’in karşı çıkmasıydı 1974’lerdeki sokak çatışmaları, ailelerin sinemadan uzaklaşmasına neden olmuştu Bu dönemde yeni bir sinema izleyicisi oluştu Artık sinemalarda seks filmleri oynamaya başlamıştı İtalyan seks-komedi tarzından etkilenen yerli sinema, zaman geçirmeden aynı yönteme başvurmuştur Bu dönemin ilk filmi “Civciv Çıkacak Kuş Çıkacak” adlı filmdir Sansürün yasaklama korkusuna karşın erotik sahneler, sinemada vizyon öncesinde kopyaya eklenirdi Zerrin Doğan, ilk porno yıldızı ünvanı alan star olmuştur


Milleyetçiler ve Sansür 1975 yılında işbaşına geçen Milliyetçi Cephe döneminde sansür ağırlaştı Fiilen değilse de fikren iktidar partisine yakın olan Sansür Kurulu Üyeleri, kendi ahlak ve fikirleri doğrultusunda ya filmleri yasaklamış ya da koşulsuz serbest bırakmışlardır

70’li yıllarda yaygınlaşan arabesk müzik, sağ ve solun yapamadığını yapıyor, kitleleri inanılmaz etkiliyor, şarkıcıları ilahlaştırıyordu Bu dönemde arabeskin kralı Orhan Gencebay, ilk kez politik bir mücadele içinde gösterildi Bu filmin adı “Derdim Dünyadan Büyük” idi Film, daha sonra yasaklandı ve video kasetleri toplatıldı Filmin yönetmeni Şerif Gören’di


Aynı dönemde Yıldız Kenter’in oynadığı bir filmde rolü gereği tecavüze uğrama sahnesi, “devlet sanatçısı tecavüze uğrayamaz” gerekçesiyle o sahneler çıkartılmıştı 1979 yılında Korhan Yurtsever’in çektiği “Kara Kafa” adlı film, yönetmenin ülkeyi terketmesine neden oldu Filmin yurtdışına çıkışı yasaklanınca, gösteriminin yapıldığı Kent Sineması’ndan kopyayı alan yönetmen, ertesi gün filmle birlikte soluğu Berlin’de aldı Yine aynı tarihlerde iktidarın tutumu yüzünden Yaşar Kemal’in “İnce Memed” adlı romanı ülkemizde çekilemedi Peter Ustinov’un yöneteceği filmi, Sansür Kurulu reddetti
Konu, Kültür Bakanı Ahmet Taner Kışlalı’yı rahatsız etmiş ve konunun tekrar görüşülmesi için büyük çaba harcamıştı Reddin asıl nedeni ise Genelkurmay 2 Başkanı Haydar Saltuk’un konunun daha önce görüşüldüğü ve karara bağlandığı ve tekrar görüşülemeyeceği resmi yazısı idi 1979 yılında Ömer Kavur’un “Yusuf İle Kenan”, Yavuz Fada’nın “Yolcular”, Yavuz Özkan’ın “Demiryol” adlı filmleri sansürlenmemiş oldukları gerekçesiyle Altın Portakal Film Festivali’ne alınmadılar Juri, durumu protesto etti ve festival iptal edildi O dönemde iktidar, kısa da olsa Sosyal Demokrat’tı
12 Eylül Darbesi Sonrası 1980′de Ordu, bir kez daha yönetime el koydu 1982 Anayasası’nın 26 Maddesi’nde sansür, anayasaya girdi 1980 sonrasının en önemli filmlerinden biri, senaryosunu Yılmaz Güney’in yazdığı “Yol” filmiydi

Yılmaz Güney’in hapisten kaçması ve filmin 1982 yılında Cannes Film Festivali’nde Altın Palmiye Ödülü alması, dikkatlerin filme çevrilmesine yol açtı Ellerinde, Yılmaz Güney filmi bulunanların teslim etmesi için çağrı yapılmıştır 104 filmin negatifi toplatılarak imha edilmiştir Kitapları ve posterleri de toplatılmış, hatta adından sözedilmesi de yasaklanmıştır 12 Eylül Yönetimi, eski filmleri de suç kapsamına almıştı
Ali Özgentürk’ü 1974 yılında çektiği “Yasak” adlı kısa filmden dolayı tutukladı Bu dönemde en ilginç süreç “Mine” filmiyle Atıf Yılmaz’ın yaşadığıydı Bir istasyon şefinin Mine adlı karısı ile kasabaya gelen bir adamın arasındaki aşkın anlatıldığı film, gerçek hayatta filmde adı geçen istasyonun şefini rahatsız etmiş ve filmi yasaklatmak için mahkemeye başvurmuştur Film oynarken bir kez daha denetlenmiş ve bir sakınca görülmediğinden denetimden geçmiştir Metin Erksan’ın 1962 yılında çektiği “Yılanların Öcü” filmi, 23 yıl sonra Şerif Gören’in tarafından tekrar çekildi ancak aynı gerekçelerle sansürden geçmedi Toplum 23 yıl ileriye gitse de yasaklamaların mantığı aynı yerlerinde sayıyordu


1980 sonrasının en önemli sansür vakalarından biri de “Yorgun Savaşçı” filminin yakılmasıdır TRT deneticisi de dizi hakkında bazı sakıncalı noktalar bulunduğunu raporu edince, filmin yakılması kararı alındı Bir kopyası MİT’te saklanarak diğer negatifleri yakılmıştır


Atıf Yılmaz’ın “Değirmen”, Halit Refiğ’in “Teyzem” filmleri de sansürden nasibini almış filmlerdir 1986 yılında çıkarılan bir yasayla, film denetimi İçişleri Bakanlığı’ndan alınıp Kültür ve Turizm Bakanlığı’na devredilmiştir Ayrıca ön denetim zorunluluğu kaldırılmıştır Yeni yasanın, denetimi yerel yönetimlere bırakması daha vahim sonuçlar doğurdu “Su da Yanar” filmi, 50’ye yakın ilin valisi tarafından yasaklandı Ve Sonuç 1990 yıllarında özel televizyonların yayına başlamasıyla birlikte, toplumsal yaşam biçimi de değişmeye başladı Konuşulmayanlar konuşulmaya, gösterilmeyenler izlenmeye başladı
1980′li yıllarda adı bile konuşulmayan “Gece Yarısı Ekspresi” filmi artık defalarca gösterilir olmuş, “Karartma Geceleri” gibi işkence sahneleri ile dolu filmler, bakanlık talimatıyla da olsa festivale katılmış, İslamcı sinema diye de bir tarz oluşmuştu “Minyeli Abdullah” bunun ilk örneğiydi Ama “Mem-u Zin” diye de bir Kürt masalı anlatan film de yapıldı Sanat ürünlerine sansür uygulanması, sanatın özüne ters düşer 8 yıl boyunca beyhude bir iş yaptığını itiraf eden komisyon üyesi Feriha Şahenk, “görevimdi yaptım ama şakadandı” diyerek dramatik bir olayı, mizahi bir dille özetlemektedir