Ovaların Tanımı ve Yapısal özellikleri/Plâtolarin Özellikleri/Türkiye’de Plâtolar

OVALAR Ovalarin tanimi ve yapisal özellikleri







Akarsularla fazla yarilmamis,düz ya da hafif egimli çukur alan görünümünde yüzey seklidirBüyüklügü birkaç hektardan,yüz binlerce kilometrekareye kadar degisebilen ovalar,çesitli yüksekliklerde yer alabilirYükseltisi 2000 metreye çok yaklasan ya da bu yükseltiyi de asan yüksek ovalar oldugu gibi,deniz seviyesinden yüksekligi çok az olan ovalarda vardir

Yükseklik ne olursa olsun,ovalardan geçen akarsularin derin yataklari yoktur,yani ova yüzeyi ile talveg çizgisi arasindaki düzey farki çok azdirBu da ovayi platodan ayiran en belirgin özelliktirOva tümüyle düz oldugu gibi,yüzeyi engebeli de olabilir;hatta yer yer üstünde tepeler bulunabilirOvalardaki akarsular genellikle agir akislidir ve menderesler çizer ya da birçok kola ayrilarak aralarinda adaciklar olustururlarÖnlem alinmassa taskin sirasinda yataklarindan çikip ovaya veya ürünlere zarar verebilirler

Yeryüzünde toplam kara alaninin üçte birinden biraz fazlasini kaplayan ovalar,Antarktika disinda tüm kitalarda görülürGenis cografi dagilimlari nedeni ile ovalarin bitki örtüsü de çesitlilik gösterirAgaç,çali ve ot kapli ovalar oldugu gibi,neredeyse çöl görünümünde olanlarda vardirKuru ve otsu bitkili ovalara bozKir denirÇayirlarda bozkirlardakilerden daha kisa ama daha nitelikli ot yetisirSavanlar ise uzun otsu bitkiler ve seyrek agaçlarin bulundugu ovalardirIrmak havzalarindaki ormanlik ovalara “selva” denirOvalar cografi konumlarina göre kiyi ovasi ve karasal ova adi ile kabaca ikiye ayrilirKarasal ovalardan biri dagetegidirDaglarin eteginde yer alan birikinti konilerinin kenarlardan birlesmesiyle olusurTürkiye’de Bursa ve Inegöl ovalarinin güney kenarlarinda tipik dagetegi ovalari vardirBu tür ovalarda egim fazla,yüzey profili hafif disbükeydirDüzgün yüzeyleri ve tarima elverisli topraklari nedeni ile ovalar yüzyillardan beri baslica yerlesim merkezleri olmustur


OLUSUMLARINA GÖRE OVALAR VE TÜRKIYEDE OVALARA ÖRNEKLER



A)BIRIKIM (KIYI) OVALARI:

Akarsularin tasidiklari alüvyonlari deniz veya göl kiyisinda biriktirmesi ile olusan ovalardirKabaca bir üçgene benzedik lerinden dolayi delta ovasi da denirDelta ovalarinin olusabilmesi için akarsuyun yeterli miktarda materyal tasimasi,kiyinin sig olmasi,gelgit olaylari ile kiyi akintilarinin etkisiz olmasi gerekirKiyi ovalarinin olusumunda akarsular kadar,deniz ve göllerdeki büyük seviye degisiklikleri ve tektonik olaylar da etkilidir
Ülkemizde kiyi ovalari,büyük akarsularin denize döküldügü alanlarda meydana gelmistirKaradeniz kiyilarimizdaki en önemli kiyi ovalari Çarsamba,Bafra ve Sakarya deltalaridirBunlar,akarsularin tasidigi alüvyonlar ve Karadeniz’deki seviye degisiklikleri sonucunda olusmustur

Çarsamba Ovasi;Yesilirmak’in tasidigi alüvyonlari denize biriktirmesiyle olusmusturÇok verimli topraklara sahip olan bu ova,bölge tarimi için oldukça önemlidirBafra Ovasi da;Kizilirmak’in tasidigi materyalleri kiyiya biriktirmesi sonucunda olusan delta ovalarindandirBurada yer alan batakliklar kurutularak tarima kazandirilmistir

Delta görünümünden ziyade kiyi düzlügü özelligi gösteren Sakarya Deltasi ,Sakarya nehrinin tasidigi alüvyonlarla meydana gelmistirÖnceleri sik sik taskina ugrayan ova,Hasan Polatkan Baraji’nin yapimi ile taskinlardan korunmus ve tarima kazandiril-
mistir

Ege denizi kiyilarinda olusan ovalardan baslicalari;Meriç,Bakirçay,Gediz ile Küçük ve Büyük Menderes deltalaridirMeriç Deltasi;hizli ilerleyen taskin alanlara sahip bir ovadirMeriç irmaginin tasidigi alüvyonlarla olusmusturBakirçay Deltasi;ayni adi tasiyan akarsuyun,Çandarli Körfezi’ni doldurmasi ile olusmusturYer yer tuzlu batakliklar bulunan ovada,eski uygarliklarin kalintilari da yer alir

Baslangiçta Izmir Körfezi’ne akan Gediz irmagi,körfezi doldurmaya basladigi için 1886 yilinda açilan kanallarla daha kuzeydeki bugünkü yatagina çekilmistirBu defa,körfezin kuzeybatisinda oldukça genis bir delta olusmusturGenis bir çöküntü alaninin ucunda yer alan Gediz Deltasi,Ege Bölgesi’nin önemli tarim alanlarindandirKüçük ve Büyük Menderes deltalari da birer çöküntü alaninin ucunda olusan birikinti ovalaridirBüyük ve Küçük Menderes irmaklari,Ege denizinin seviye degisikliklerine de bagli olarak tarihi dönemlerde hizla denizi doldurmusturÖyle ki,Ilk Çag’da bir liman kenti olan Milet,Büyük Menderes’in denizi doldurmasi ile bu gün kiyidan bir hayli içeride kalmistirAkdeniz kiyilarinda yer alan en önemli kiyi ovalari Çukurova,Göksu ve Asi deltalari ile Antalya Ovasidir

Bir çöküntü alaninda yer alan Çukurova,Seyhan ve Ceyhan irmaklarinin biriktirdigi alüvyonlarla olusmusturÇukurova,Akdeniz’in ve ülkemizin en büyük delta ovasidirÜlkemizin en büyük tarim alani da olan Çukurova’nin kiyi kesiminde kiyi set gölleri ve kumullar olusmustur

Taseli platosundan beslenen ve burayi derin vadilerle parçalamis olan Göksu,denize döküldügü yerde bir delta düzlügü olusturmusturDelta alani içinde yer yer göller ve batakliklar bulunmaktadirAkdeniz kiyilarinda ayrica,Aksu çayinin Antalya Körfezi’ni doldurarak olusturdugu Antalya Ovasi ile Asi nehrinin denize döküldügü
yerde olusan deltalar diger kiyi ovalaridir

Genellikle yüksek dag siralarinin bulundugu kiyilarimizdaki delta ovalari,buralardaki en önemli düzlüklerdirDenizin iklim üzerindeki olumlu etkileri bu ovalarin önemini arttirirYine,çesitli bitkilerin yetismesi için gerekli olan mineraller açisindan zengin olan bu ovalar,tarim için çok elverislidirGerek iklim,gerekse su ve toprak sartlari açisindan uygun özellikler tasiyan kiyi ovalari,nüfusun ve tarimsal faaliyetlerin yogunlastigi alanlardir



B)IÇ BÖLGELERDEKI OVALAR:

Bazi kütleler,toptan yükselme ve çökmeye ugramistirBu olaylarla meydana gelen çöküntü alanlarinda,göller tesekkül etmistirDaha sonra göllerin sulari çekilmis ve akarsularin biriktirme faaliyetleri artmistirAkarsular tarafindan tasinan alüvyonlar,eski göl tabanlari-
ni kaplamis ve ovalar meydana gelmistirIste iç bölgelerdeki ovalarin büyük bir bölümü bu sekilde olusmusturIç bölgelerdeki ovalar,bazen fay hatlari boyunca olusan çöküntü alanlarda dizi halinde yer alirken,bazen de tek tek serpilmis durumdadirDogu Anadolu fay kusagi boyunca,Antakya-Kahramanmaras-Karliova oldugunda,birbirini takip eden birçok ova bulunmaktadirBunlarin baslicalari Amik,Kahramanmaras,Adiyaman,Malatya,Elazig ve Mus ovalari ile Varto,Hinis,Karliova ve Göynük ovalaridirBu çöküntü alanlari,enge-
beli bir yapiya sahip olan Dogu Anadolu Bölgesi’nin nüfus ve ekonomik faaliyetler bakimindan en yogun alanlaridirAncak,fay kusagi üzerinde yer almasi dolayisiyla buralar sürekli deprem tehdidi altindadir

Kuzey Anadolu fay kusagi adi verilen ve Kuzey Anadolu daglarinin güney eteklerinden geçen kirik hatti boyunca,bir dizi çöküntü alani bulunmaktadirBu kusakta yer alan baslica ovalar,batida Ezine,Biga,Gönen,Manyas-Ulubat,Bursa,Inegöl,Yenisehir,Iznik,Orhangazi ve Gemlik ovalaridirIzmit-Sapanca oldugundan oldugundan itibaren iseAdapazari,Düzce,Bolu,Kaynasli ovalari yer alirYine bu hat boyunca Ilgaz-Tosya,Kargi,Vezirköprü,Suluova,Zile,Turhal,Erbaa ,Niksar,Su sehri,Erzincan,Erzurum ve Pasinler ovalari ile Agri-Eleskirt ovalari yer almaktadirTarimsal faaliyetlerin ve nüfusun yogun oldugu bu ovalar da fay hatti üzerinde yer aldigi için deprem tehdidi altindadir
Bu hat üzerinde zaman zaman meydana gelen depremler,can ve mal kaybina yol açmaktadir

Ergene Havzasi,Ergene irmagi tarafindan tasinan alüvyonlarla dolmusturOldukça genis olan Ergene havzasi ülkemizin en önemli tarim alanlarindan biridirIç Anadolu Bölgesi’nde yer alan ovalar da,çöküntü alanlarina alüvyonlarin birikmesiyle olusmusturBunlarin baslicalari;Yukari Sakarya,Eskisehir ve Aksehir ovalari ile Konya,Eregli,Akinci ve Çubuk ovalaridir

Bölgenin güneydogusunda yer alan Kayseri ve Develi ovalari ise,Erciyes Dagi’ndan püsküren volkanik malzemelerden olusan ovalardirBati Anadolu’da yer alan ovalar epirojenik hareketlerle olusmusturBu hareketler sirasinda bazi alanlar yükselmis ve bugünkü daglik alanlari meydana getirmis,bazi alanlar ise çökmüs ve çöküntü alanlari olusmusturBu çöküntü alanlarinin akarsular tarafindan alüvyonlarla doldurulmasi sonucunda günümüzdeki ovalar olusmusturEge Bölgesi’nin güneydogusunda yer alan ovalar ise çökme olaylarinin yaninda karstik olaylarin da etkisi ile olusmusturDenizli,Tavas,Çivril gibi ova-
larin olusumunda karstik olaylar oldukça etkilidir

Akdeniz Bölgesi’nin batisinda da karstik kökenli ovalar yaygindirBu alandaki çöküntü havzalarinin bir kismi sular altinda kalmis ve birçok göl olusmusturBazi çöküntü havzalari da karstik olaylarin etkisiyle Genisleyerek ovalari olusturmusturBu sekilde olusan baslica ovalar
Acipayam,Elmali,Korkuteli ve Kestel ovalaridirGüneydogu Anadolu Bölgesi’ndeki ovalar ise genellikle bölgenin güneyinde yer alirBu ovalar da çökme,asinma ve biriktirme faaliyet-
leri ile olusmusturNizip,Suruç,Altinbasak ve Ceylanpinar ovalari bunlarin en önemlileridirBasta Altinbasak ovasi olmak üzere,bölgenin büyük bir bölümü GAP kapsami içindedirYapimi büyük ölçüde tamamlanan Sanliurfa sulama tünelleri ile sulanacak olan bu ovalar,ülkemizin tarimsal üretimini önemli ölçüde artiracaktir

Ülkemiz,dünyada kendine yetecek miktarda tarimsal üretime sahip az sayidaki ülkelerden biridirAyrica,ihtiyaç fazlasi tarim ürünlerini de ihraç etmektedirTürkiye,süphesiz bu özelligini büyük oranda,sahip oldugu verimli ovalara borçludurIhraç edilebilen tarim ürünlerinin büyük bir kismi kiyi ovalarinda yetistirilmektedirIç bölgelerdeki ovalar ise,yeterince sulanamadigindan tarimsal verim oldukça düsüktürBu sebeple uygulamaya koyulan,Güneydogu Anadolu Projesi(GAP) ile tasarlanan Konya Ovasi Projesi(KOP) tamamlandigi takdirde tarimsal üretimimiz birkaç katina çikabilecektirAtatürk’ün
‘milli ekonominin temeli ziraattir’ tespiti dogrultusunda tarima gereken önem verilmeli ve hazirlanan projeler bir an önce tamamlanarak hizmete sokulmalidir



PLÂTOLAR

Plâtonun Tanimi

Akarsular tarafindan derince vadilerle parçalanmis yüksek düzlüklere ‘plâto’ denir
Fransizca bir sözcük olan plâtonun karsiligi olarak Türkçede yayla sözcügü kullanilirAma yayla sözcügü,beseri ve iktisadi cografya açisindan ekonomik bir olayi ifade ettiginden bu kullanim bazen karisikliga yol açabilirBu nedenle,cografyacilar jeomorfoloji terimi olarak plâto sözcügünü,beseri ve iktisadi cografya terimi olarak da yayla sözcügünü kullanmayi tercih ederler



Plâtolarin Özellikleri

Çok genis alanlari kaplayan yaylalar yeryüzündeki karalarin yaklasik olarak yarisini olusturur

Ova ile plâto arasindaki baslica fark,plâtodaki vadilerin oldukça derine gömülmüs olmasidirBunun sonucunda plâto yüzeyi ile vadilerin en derin noktalarini birlestiren talveg çizgisi arasindaki fark oldukça fazlayken,bu fark ovada çok azdir

Çesitli biçimlerde ortaya çikan plâtolara en çok peneplenlerin gençlesmesi sonucunda olusan alanlarda rastlanirTaban düzeyi oldukça alçalmis ve iyice düzlesmis olan bir peneplen,epirojenik hareket sonucunda yükselir ya da bir tersine östatik hareketle taban düzeyi alçalirsa,yeni taban düzeyine bagli olarak akarsu asindirmasi canlanirBunun sonucunda yataklarini yeniden derinlestiren akarsular araziyi parçalayarak plâtoyu olusturur

Türkiye’deki plâtolar,yatay uzanisli tabakalar üzerinde veya lâv akintilarinin engebeli arazilerdeki çukur alanlari doldurmasiyla olusmusturBu sebeple plâtolar,genel olarak eski kütlelerin bulundugu alanlar ve volkanik olaylarin görüldügü alanlarda yer alir
Okyanuslarin tabaninda da,okyanus yaylalari ya da sualti yaylalari denilen yaylalar vardirÇevresindeki deniz tabanindan en az 200 metre yüksek olan ve dik bir yamaçla çevrelenen bu genis yaylalarin üzeri düz ya da hafifçe egimlidir


Türkiye’de Plâtolar

Ülkemizde plâtolarin en yaygin oldugu bölge,Iç Anadolu BölgesidirTuz gölünün güneyi ile Konya Ovasi arasindaki alanda Obruk plâtosu yer alirYine,Tuz gölünün batisinda Cihanbeyli,kuzeybatisinda ise Haymana plâtolari bulunurBölgenin kuzeydogusunda Kizilirmak’in çizdigi kavisin içinde ise Bozok plâtosu uzanirBu plâtolarin yükseltisi 1000-1500 metre civarindadirBölgenin dogusunda daha yüksek bir plâto olan U-
zunyayla genis bir alani kaplarDogu Anadolu Bölgesi’nde ülkemizin yüksek plâtolari yer alirBuradaki plâtolar daha çok,lâv akintilarinin çukur alanlari doldurmasiyla olus-
mustur Bunlara en güzel örnek,Erzurum-Kars ile Ardahan plâtolaridirBu plâtolarin yükseltisi,1500-2000 metre civarindadirBölgede ayrica,yükseltisi yer yer 2000 metreyi asan küçük plâtolarda yer alir

Güneydogu Anadolu Bölgesi genel olarak plâtolardan olusan bir alandirBölgenin batisindaki Gaziantep ve Sanliurfa plâtolari ile doguda Diyarbakir havzasi en önemli plâtolaridirAyrica Mardin-Mazidagi ve Karacadag üzerinde plâto özelligine sahip küçük alanlarda bulunmak-
tadirBati Anadolu’da plâtolar daha çok Iç Bati Anadolu bölümünde yer alirBurada,Usak çevresi ile Afyon-Kütahya arasinda plâto karakterindeki araziler genis yer kaplarAyrica,Mentese yöresi de plâto görünümündedirKuzey ve Güney Anadolu daglari üzerinde de yüksek plâtolara rastlanirBu plâtolar,daha ziyade daglarin asinmasi veya çukur alanlarin epirojenik hareketler sonucunda yükselmesiyle olusan küçük alanlardirToroslar üzerindeki Taseli platosu ile Canik daglari üzerinde yer alan plâtolar bunlara örnek verilebilir

Istanbul Bogazi’nin her iki yakasinda yer alan Çatalca ve Kocaeli yarimadalari da yükseltileri az olmasina ragmen,akarsularla parçalanmis olduklari için plâto özelligi gösterir
Plâtolar,ülkemizin önemli ekonomik faaliyet alanlarindandirDaha çok karasal iklimin görüldügü alanlarda yer alan plâtolarda,tahil tarimi ön plandadirBu özelliklerinden dolayi plâtolar,ovalardan sonra,nüfusun yogunlastigi sahalardirYükseltisi 1500 metreyi geçmeyen plâtolarda tarim ile birlikte hayvancilik da yapilirDaha yüksek plâtolarda ise iklim,yükseltiye bagli olarak sertlestigi için tarimi zorlastirirBu gibi plâtolarda en önemli ekonomik faaliyet hayvanciliktirÖrnegin Erzurum-Kars platosunda oldugu gibi