Açe

Açe neresidir, Açeliler kimlerdir?

Endonezya'ya bağlı Sumatra adasında bulunan Açe, kuzeyden ve doğudan Malaka boğazına, batıdan Hint okyanusuna, güneyden Sumatra'nın orta kesimlerine komşudur Yüzölçümü 55 bin 392 km², nüfusu 5 milyon civarındadır

Endonezya nüfusunun yüzde 88-95'ini, Açe'nin ise tamamını müslümanlar oluşturur Hindistan ve Malaya gibi yakın kara topraklarıyla diğer adalardan gelmiş olan insanların meydana getirdiği melez bir topluluk olan Açe halkı, dört büyük kabileye ayrılır Bu kabilelere ‘kawöm' (kavm) denilir Kâtip Çelebi Cihannüma'da Açelilerin cenkçi bir millet olduğunu, top dökmeyi, kılıç ve mızrak imal etmeyi bildiklerini ve bu sanatları Osmanlılar'dan öğrendiklerini kaydetmiştir Başkenti Banda Açe (Liman anlamındaki Bender'den bozma)'dir

Açe, 20 yüzyılın başlarına kadar bağımsız müslüman bir devlet olarak varlığını sürdürmüştür Sömürgecilik döneminden sonra oluşturulan keyfi sınırlar sebebiyle bağımsızlığını yitirmiştir 1949'da tam bağımsızlığını kazanan Endonezya, nüfusun yüzde 88-95'ini müslümanların oluşturduğu 17 bin 508 adanın üzerinde hakimiyet kurmuştur Fakat devlet, 240 milyon dolayındaki kalabalık nüfusu, Batılı anlamda bir ulus devletin oluşturulması ve dinin yerine Endonezya milliyetçiliğinin konulması yanlışlığı yüzünden kaynaştıramamış, sonuçta ülke sorunlara sürüklenmiştir

Çin ile Basra körfezi arasındaki uluslararası deniz ticaret güzergâhı üzerinde yer alan takımadaların İslâm'la ilk tanışması, 700'lü yıllarda sahil ticaret limanlarına sıklıkla uğrayan müslüman tacirler vasıtasıyla, Açe üzerinden olmuştur Zamanla buralarda müslüman topluluklar meydana gelmiş ve 804'te ilk müslüman sultanlık (Perlak) kurulmuştur Hatta Emevîlerin baskısından yılan Hz Hüseyin ra evlâdının bu topraklara kadar geldiği ve nesillerinin bugün de devam ettiği belirlenmiştir

Ehl-i Sünnet'in Uzak Asya temsilcileri

1292 yılında Açe'yi ziyaret eden Marco Polo, doğu sahiline yakın Peureula'da oturan müslüman bir hükümdardan bahsetmektedir Bu devlet, adını iki şehirden alan Pasai-Samudra (veya Samudra-Pase) sultanlığı olup, bilinen en eski hükümdarı el-Melikü ‘s-Salih'tir (ö 1297) 13 ve 16 yüzyıllar arasında hüküm süren Pasai-Samudra devrinden bugüne bazı sikkelerle Arapça ve eski Malayca yazılı mezar taşları kalmıştır

Ünlü müslüman seyyah İbn Batuta 1345 yılında Açe'ye geldiğinde, bölgeye İslâm'ın çoktan ulaşmış olduğunu, müslümanların çevredeki kâfir devletlere cihat ilan ettiğini nakletmiştir İbn Haldun da Mukaddime'sinde Açe Devleti'nin bölgenin en güçlü İslâm devleti, Açelilerin de dünyanın en fedakâr müslümanları olduğunu belirtmiştir

Daha sonra Hindistan, Mısır, Suriye gibi ülkelerden Açe'ye gelen İslâm alimleri bölgede İslâm kültürünün kök salmasında rol oynamışlardır Özellikle yükseliş devrinde hükümdarların İslâm alimlerine gösterdikleri saygı, devrin bir çok müslüman aliminin Açe'ye gelmesini sağlamıştır Bu alimler içinde en tanınmışı İbn Hacer el-Heytemî'nin (ö 1567) oğludur

Açe'de dinî meselelerle ilgilenmek ve şeriatı uygulamak ‘tunku'ların (Tiro bölgesi medreselerinden yetişen hocalar) görevi idi Ülkede uygulanan kanunlar İslâm hukukundan kaynaklanan ve yerli dilde ‘âdât' adı verilen yazılı olmayan hukuka dayanırdı Ayrıca İskender Muda gibi güçlü sultanlar tarafından zaman zaman bazı kanunnameler çıkarılmıştır Hakimlerin reisi sultanın kadısı idi ve adliye teşkilatının başı sayılırdı Bu kişiler ‘kali malikön ade' (kadı melikü'l-adl) unvanı ile anılır ve hukukun şeriata uygunluğunu kontrol ederlerdi Her yerleşim biriminde hakimlik görevini o birimin reisi yürütürdü

Açe'de bugün bile o dönemde Malayca yazılan dinî eserler okutulmaktadır Bunlar arasında Sultan II İskender'e sunulan Nureddin er-Rânirî'nin Bustanü's-Selâtin adlı ansiklopedik eseri, 17 yüzyıla ait Hikâyât-ı Açe adlı tarih kitabı, Abdürrauf es-Sinkilî'nin (ö 1693) Mir'atü't-Tullâb adlı fıkıh kitabı en kayda değer olanlarıdır Abdürrauf es-Sinkilî bid'atlarla hurafelere karşı mücadeleler vererek, İslâm inancının saf şekliyle korunması hususunda gösterdiği hassasiyetle İslâmiyet'i Açe topraklarına yeniden getiren kişi olarak tanınmaktadır Açeliler Şafiî mezhebine bağlı olup hukukta bu görüşün esaslarını uygularlar

Açe, yüzyıllar boyunca bölgede etkili bir siyasi güç olarak varlığını sürdürmüş, Açe Sultanı, müttefiki Malaka Sultanıyla birlikte boğazlar bölgesinde ticaretin kontrolünü elinde bulundurmuştur

16 yüzyıldan itibaren sömürgeci güçlerin Güneydoğu Asya'yı kontrol altına almaya başlamaları, Açe tarihinde bir dönüm noktasıdır 1511 yılında Malaya'yı istila eden Portekiz kuvvetleri 1521'de de Pasai'yi işgal etti Sonuçta Pasai-Samudra sultanlığı yıkıldı Ancak yine aynı dönemde Ali Mugayet Şah (ö 1530) tarafından Portekizlilere karşı verilen mücadeleler sonunda Açe bölgesinde Açe İslâm Sultanlığı kuruldu (1521) Kendisinden sonra oğulları Selahaddin (1530-1537) ve Riayet Şah (1537-1571) babalarının kurduğu İslâm devletinin itibarını artırdılar Açe Sultanlığı'nın yükselme dönemi uzun yıllar devam etti ve özellikle Sultan İskender Muda zamanında (1607-1639) zirveye ulaştı Sultan İskender, Pahang ve Malaka'ya deniz seferleri düzenledi ve ülkesini güneye doğru genişletti Bundan dolayı ölümünden sonra halk arasında ‘Mokuta Alam' (Alemin Tacı) lakabı ile anıldı Açe İslâm Sultanlığının yükseliş devri 17 yüzyıla kadar sürmüştür

Osmanlı'yla temas

Açe sultanı Alaeddin Riayet Şah 1565'te İstanbul'a bir heyet göndererek, Osmanlı Devleti'nden Portekizlilere karşı yardım istemiştir Ancak heyet İstanbul'a geldiği zaman Kanunî Zigetvar seferinde idi Kanunî'nin seferde vefatı üzerine Açeliler İkinci Selim'e biatlarını sundular ve Portekiz saldırılarına karşı Osmanlılar'la bir savunma antlaşması imzaladılar (1567) Osmanlı Devleti bu çerçevede Açe'ye top, tüfek, cephane yardımında bulundu ve imalat ustaları gönderdi Fakat bu plânın önemli bir parçası olan 17 kadar savaş gemisi gönderme işi Yemen meselesi dolayısıyla gerçekleştirilemedi Bu yardım vesilesiyle Osmanlı sınırlarının okyanuslara kadar uzandığını iddia eden araştırmacılar olmuştur Yardım malzemesi olarak gönderilen Osmanlı topları daha sonra Hollandalılar tarafından Bronbeek Askeri Müzesi'ne taşınmıştır

İkinci Selim'in Açe'ye yolladığı gemi ve askerlerle birlikte, Sultan'a hitaben yazılan bir ferman ile orada okunacak bir hutbe sureti de gönderildi Bu hutbe sureti o tarihten itibaren 20 yüzyıl başlarına kadar Açe'de her Cuma hutbesinde okunmuştur Açe'ye giden Osmanlı heyeti ve askerlerin çoğu orada yerleşerek bir Türk köyü kurmuşlar, ancak yerli halkla gerçekleştirilen evlilikler sonucu Türkçe'yi unutmuşlardır Osmanlı heyeti reisi Seyyid Kemal ise Açe sultanı tarafından ‘uleebalang' (kumandan) olarak tayin edilmiştir Açe'de kalan Türklerin yardım ve katkılarıyla ‘Askari Bayt al-Mukaddas' (Beyt-i Mukaddes Askerleri) adlı bir askeri akademi kurulmuş ve buradan bir çok komutan yetişmiştir

Şalvarlı, etekli; fesli, kuşaklı Açeliler

Açe gemileri Osmanlı bayrağı taşırlardı Açeli kadınlar ve kızlar Anadolu'daki dindaşları gibi geniş şalvar üzerine etek giyerler, takı takarlardı Açeli soylu erkekler de Osmanlı fesi giyerler, sıradan halk ise yine Anadolu'da olduğu gibi bellerine kuşak bağlarlar ve bu kuşağa kabzalı bir hançer (kama) takarlardı

Açelilerin Osmanlı devşirme usulüne benzer bir asker toplama sistemi kullandıkları bilinmektedir Askeri eğitim yeniçeri ocağındakiyle neredeyse aynıydı Savaş taktikleri Osmanlı ordusunun taktiklerinden alınmaydı Açe kalesinin inşasını Osmanlı uzmanlar eşliğinde gerçekleştirmiş, bayraklarını da Osmanlı bayrağına benzetmişlerdir

16 ve 17 Pasai'ye yerleşen Rum veya Turki denilen Osmanlı tebası tacirler genelde biber ticareti yapmakta idiler

Müslüman Açe milleti, Kırım savaşı sırasında maddi yardım göndererek Osmanlı savaş harcamalarına katkıda bulunmuş ve böylece İstanbul'a bağlılığını ortaya koymuştur Açe sultanları da Osmanlı halifesinin gönderdiği nişanları gururla taşımışlardır

Osmanlılar' la Açeliler arasında iyi münasebetler asırlarca devam etmiş, özellikle Sultan İbrahim Mansur Şah (1836-1870) zamanında Açe İstanbul'un Uzakdoğu Stratejisinin odak noktasını oluşturmuştur Bu sultan, İstanbul'a Açe Devleti'nin Osmanlı Devleti'ne tabi olduğunun belgelenmesini isteyen bir elçilik heyeti göndermiştir Heyet o dönemde hutbelerin hâlâ Osmanlı Halifesi adına okunduğunu, her yıl mukaddes topraklara 25 bin hacı gönderdiklerini, Hollanda tehdit ve işgalinden kurtulmak için tabiyetlerinin tanınması gerektiğini iletti Fakat Osmanlı Vükelâ Meclisi uzak bir mevkide olması, kontrol imkanının bulunmaması sebebiyle talebe olumlu yaklaşmadı

Hollanda'ya karşı mücadele edilen Açe Savaşı'nda (1873-1910) Açe'nin Osmanlı toprağı olarak ilan edilmesi talebine de olumlu cevap verilemedi Fakat bazı Osmanlı subayları gizlice Açe'ye giderek savaşı organize ettiler

Açeliler'in Osmanlı devletinden yardım talepleri sonraki yıllarda da sürmüştür Ancak bütün bu girişimler sonuçsuz kalmıştır Osmanlılar'a tabiiyet arzusu sadece Açe'den gelmemiştir Bölgede yer alan daha başka sultanlıklardan da (mesela Riau ve Cambi) sürekli benzer talepler gelmiştir Fakat Osmanlı devleti maalesef bu fırsatı değerlendirebilecek güçte değildi Endonezya halkının büyük bir çoğunluğu, özellikle ülkenin uzak köşelerinde yaşayan müslüman halk, İstanbul'u tüm inananların halifesinin merkezi olarak görüyordu Osmanlı sultanı “yeryüzündeki tüm kralların kralı” olarak telakki edilmekteydi

1915'te Osmanlı halifesinin müslümanlara yönelik cihat çağrısı Endonezya'da büyük yankı buldu 1916 Sarekat İslâm Kongresi gösteri yürüyüşünde Osmanlı bayrak ve sancakları kullanmak isteyen katılımcılara Hollanda sömürge idaresi güçlükle engel olabildi Yine de bazı göstericilerin Osmanlı üniformaları giymesini önleyemediler

Türklerle Malaylar ve Endonezyalılar arasında Osmanlı'dan önce de siyasi, askeri ve ticari ilişkiler mevcuttu Rum, Türkistan ve Türki kelimelerinin sıklıkla geçtiği klasik Malay ve Endonezya edebiyatındaki hikaye ve efsanelere göre, Malay sultanları kendilerini Kur'an'da adı geçen Zülkarneyn'in nesli ve Türklerin akrabası sayarlardı

Malaya yarımadası ile Sumatra adasında, Zülkarneyn'in üç oğlundan en büyüğü Raca Rum'un (Osmanlı) batıya, ortancası Raca Çin'in doğuya, en küçüğünün de Minangkabau hanedanını kurmak üzere Sumatra'ya yerleştiğine dair söylenceler vardır İşte bu Minangkabau sultanı, kendisini 18 yüzyılda bile Rum (Osmanlı) hükümdarının en küçük kardeşi olarak görmekteydi

Sömürgecilik dönemi ve bağımsızlık

Açe'ye ilk işgalci saldırı 11 Eylül 1599'da Hollanda tarafından yapıldı Ancak püskürtüldü Hollandalılar 1871'de yeni bir çıkarma yaptılar Hollanda, 1873'te Açe İslâm Sultanlığı'na 5 maddelik bir ültimatom vererek İstanbul'daki halife ile münasebetlerinin kesilmesini ve İslâm'ın sembolü olarak kabul ettikleri hilal ile yıldızın Açe bayrağından çıkarılmasını istedi Açelilerin bunu reddetmesi üzerine savaş ilan edilerek, o yılın 5 Nisanında Bender Açe kıyılarına çıkarma yapıldı Hollanda - Açe savaşları uzun yıllar devam etti Hollanda'nın Açe Sumatra'da takip ettiği askeri politika ve stratejilerin başarısız kalması, misyoner bir şarkiyatçı olan C Snouck Hurgronje'un bölgeye gönderilmesine yol açtı Hollanda hükümeti onun yaptığı araştırmalar sonunda buradaki politikasını değiştirdi ve 20 yüzyılın başında bölgeye tamamen hakim oldu

Son Açe sultanı Tunku Muhammed Davud'un 1903'te Hollandalılara boyun eğmesinden sonra bölge idari bakımdan koloni idaresine bağlı kaldı Ancak huzursuzluk devam etti 1942-1946 yılları arasında bütün Uzakdoğu takımadaları ile beraber Açe toprakları da Japonlar tarafından işgal edildi Genç alim Tunku Abdülcelil'in başkanlığında müslümanlar Japonlara karşı ayaklandılar Japonya, İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesiyle bölgeden çekilmek zorunda kaldı Bunun üzerine geri gelen Hollanda kuvvetleri Sabang adasını işgal etti ve bölgede iç savaş çıktı Uzakdoğu takımadalarını Endonezya adı altında tek bir yönetimle birleştirmek zorunda kalan Hollanda, bölgedeki hükümranlık haklarını 27 Aralık 1949'da Endonezya hükümetine devretti

Bu tarihten sonra Açe toprakları Hollanda öncülüğünde kurulmuş olan Yeni Endonezya idaresi altına girdi Bunun üzerine Açe müslümanları bağımsız bir devlet kurmak için Endonezya'ya karşı mücadeleye başladılar Yeni Endonezya idaresine bağlı Cavalıların Tentera National Indonesia (TNI) adlı milli ordusu bölgedeki müslümanlara karşı sistemli katliamlar uygulamaya başladı Endonezya devletinin kuruluşundan sonra National Liberation Front of Ache-Sumatra Nlfas adı altında mücadelelerini devam ettiren Açe müslümanları, 1956'da Endonezya içinde otonom bölge statüsü kazandılar 4 Aralık 1976'da yayınladıkları bir bildiri ile de bağımsızlıklarını ilan ettiler Dr Hasan M Di Tiro, Açe İslâm Devleti'nin başkanlığına getirilerek yeni devletin ilk kabinesi kurulmuş oldu

Ancak bu durum Endonezya ve diğer devletler tarafından kabul edilmediğinden bağımsızlık mücadelesi hâlâ sürmektedir