Haiti, Haiti Cumhuriyeti

Haiti, Haiti Cumhuriyeti





HAİTİ CUMHURİYETİ, Büyük Antil adalarında devlet, Büyük Antil adalarının batıdaki üçte birlik bölümünde; kendisine bağlı adalarla (Gonâve adaları, Tortue adası ve adacıklar) birlikte 27 750 km2; 6 milyon nüf Başkenti Port-au-Prince Resmi dili fransızca

COĞRAFYA
doğal çevre

Çok engebeli olan yüzey şekilleri, kireç-taşlı dağlar ile çöküntüler (batı-doğu yönünde paralel şeritler halinde sıralanırlar ve alüvyonlarla dolmuşlardır) almaşması halinde uzanır Ülkenin rüzgâr etkisinden korunmuş olması ve yüzey şekillerinin ya ğış getiren doğu hava akımlarına açık olması tropikal tipteki iklimi etkiler Ülkenin orta kesimindeki, kuzey-batı'sındaki, batı kıyısındaki ve Gonâve adasındaki platolar, çukurlar ve dağlar sıcak, kurak ve çok düzensiz yağışlıdır; oysa güneydeki dağlar, kuzeydeki kütle ve kıyı ovaları yağışlıdır ve kurak dönemlerden daha az etkilenir Şiddetli siklonlar ülkede sık sık yıkımlara yol açar Tropikal iklime özgü doğal bitki örtüsünün büyük tiplerinin çoğu Haiti'de yetişirse de bunlar insan tarafından ya ortadan kaldırılmış ya da büyük ölçüde seyrekleştirilmiştir

nüfus ve halk

XVIII yy'da Haiti, şekerkamışı, çivit, kahve ve pamuk üretimi için kurulan ve köle emeğine dayanan plantasyonlar sistemiyle geniş ölçüde işletmeye açıldı Zenci köleler sayesinde yoğun bir nüfus oluşturuldu Devrim dışarıdan gelen göçü durdurdu; dolayısıyla, bugünkü nüfus (°/o 95'i zenci, °/o 5'i melez), XVIII yy'da ülkeye yerleşmiş olan nüfusun altına düşmektedir ve beyazlar ya öldürülmüşler ya da karışıklıklar sırasında dışarıya göç etmişlerdir Ölüm oranının düşmesi ve doğum oranının da yüksek kalmasıyla nüfus artışı XX yy'da hızlandı; 1930'a doğru 2 500 000 nüf, 1950'de3 140 000 nüf, 1970'te 4 867 000 nüf ve 1987'de 6 milyon nüf Nüfusun sınırlı bir toprak parçası üstünde toplanması ve ülke ekonomisinin durgunluğu dışarıya yönelik önemli bir göçü başlattı Kentleşme fazla önemli değildir (% 30 oranında) ve kentleşmenin başlıca özelliği başkentin aşırı gelişmesi, öteki kentlerin küçük boyutlu kalmasıdır

ekonomi

Ülke ekonomisi, tropikal Afrika'nın kalıtı ilkel el işçiliği tekniklerini kullanan ve yamaçların düzenlenmesi, sulu tarım gibi sistemleri kullanmayan ve besin maddeleri ekimi yapan küçük (ortalama 1,1 ha) aile işletmelerine dayanır; iklim koşulları elverdiğinde, besin maddeleri tarımına ticari bitkiler tarımı da eklenir: özellikle kahve, kakao, pamuk, şekerkamışı, parfüm bitkileri Tarım, öztüketime yönelik çeşitli sebzelerin yetiştirilmesi boyutlarında kalır; buna, çoğunlukla, yalnızca büyük işletmelerde tek tip tarım halinde ortaya çıkan ticaret bitkileri tarımı da eklenir Çiftçiliğe dayalı bu ekonomi, nüfus yoğunluğunun artması ile geriledi (işletmelerin bölünerek çok küçülmesi, ormanların yok olması, aşınma) Ülkede kahve üretimi, 1789'dakinden çok değildir (40 000 t) Amerikan şirketlerinin işe karışmasıyla birkaç büyük işletme kurulmuştur; büyük işletmeler tarıma ayrılan toprakların °/o 10'unu kaplar (70 000 t şeker; Kuzey -doğu'da ve Orta-batı'da 20 000 t sisal) Peligre barajının yapılması, Artibonite vadisinde pirinç tarımı (40 000 ha) yapılmasını sağladı, ama yöreye yerleştirilen çiftçi sayısının azlığı verimin artırılmasını engelledi (pirinç üretiminin 80 000 t'da duraklaması)

Temel sanayiler, boksit (740 000 t) ve bakır (7 000 t) çıkarımı ve çimento üretimiyle (245 0001) sınırlıdır 1969'dan bu yana, vergi bağışıklığı ve emeğinin ucuzluğu sayesinde, küçük montaj sanayileri ve dışsatıma yönelik tüketim malları sanayileri belli bir başarı kazandı: elektronik parçalar, küçük ev aygıtları, giysi, spor donanımları (beyzbol için), vb El sanatları ve küçük geleneksel sanayiler canlılığını korumaktadır (rom ve şeker fabrikaları)

Turizm gelişmektedir (1970'te 65 000 turist, 1979'da 287 000 turist) ve ülkenin çok ihtiyaç duyduğu döviz miktarını artırmaktadır

Dışsatım ürünlerinin (özellikle kahve, şeker, sisal, esans yağı, boksit ve bakır) ve yurtiçi satın alma gücünün azlığı nedeniyle dış ticaret (besin maddeleri, giyecekler, taşıt araçları, gereçler, vb dışalımı) kısıtlıdır, ama gene de dış ticaret dengesi büyük açıklar vermektedir

TARİH

Adanın bu bölümünün bağımsızlığı, Fransa tarafından 1825'te tanındı 1842 -1846'da bir köylü ihtilaline dönüşen liberal bir ihtilal patlak verdi ve acımasızca bastırıldı Faustin Soulouque, Faustin I adıyla (1849-1859) Haiti'nin son imparatoru oldu Melezlere karşı bir siyaset izledi ve vodu'yu devletin dini olarak kabul etti 1859'da Nicolas Fabre Geffrard onu devirerek, cumhuriyeti yeniden kurdu ve ülkesinin ABD tarafından tanınmasını sağladı (1862)

1870'ten 1910'a kadar, siyasal istikrarsızlığa rağmen, ülkede melezlerin üstünlüğü ve güçlü bir fransız etkisiyle belirginleşen göreli bir sükunet ve refah dönemi hüküm sürdü 1910'dan itibaren fransız etkisi yerini ABD etkisine bıraktı Başkan Vil-burn Guillaume Şam'ın öldürülmesi üzerine (26 temmuz 1915) Port-au-Prince'te daha önce Dominik Cumhuriyeti'ni egemenliği altına almış (1898) olan ABD'nin müdahalesine (28 temmuz 1915) yol açan bir ayaklanma patlak verdi Amerikan himayesi (askeri işgal, mali ve ekonomik denetim) 11 kasım 1916 antlaşmasıyla resmen onaylandı "Caco"ların köylü direnişi 1918'de bastırıldı (15 000 direnişçi öldürüldü) ve Amerika'nın baskısıyla yabancıların toprak sahibi olmasını engelleyen yasaklar kaldırıldı Bu dönemde ülkenin modernleşmesinin bedelini çok kötü şartlar altında yaşamaya başlayan köylüler ödedi

Toplumun geri kalmışlık durumu sürerken 1934'te amerikan birliklerinin çekilmesi, askerlerin egemen olduğu yeni bir siyasal istikrarsızlık dönemini başlattı 1957'de François Duvalier kendisini başkan seçtirdi ve seçkin melezlere karşı zencilere dayanarak kısa sürede bütün topluma mutlak otoritesini kabul ettirdi Zen-ciliği yüceltti, voduyu yeniden canlandırdı; Kilise'yle çatıştı ve "tonton macoute'lar" milisine dayanarak ordunun gücünü azalttı Sürgündekilerin ihtilal girişimlerine ve 1963-64'te çok şiddetlenen amerikan baskısına karşı koyan Duvalier 1964'te kendini ömür boyu başkan seçtirdi; 1971'de, ölmeden önce halefi olarak oğlu Jean -Claude'u seçti

19 yaşında ömür boyu başkan seçilen Jean-Claude Duvalier önce babasının siyasetini sürdürdü, daha sonra 1976'dan itibaren ılımlı liberal bir siyaset izledi ABD ve Venezuela'nın desteklediği bu yumuşama siyaseti, genç başkanın annesinin etrafında toplanan duvalierci eski muhafız birliği (dinazorlar) ile başkanın daha liberal olan çevresi arasındaki saray çarpışmalarına bağlı olarak değişiklik gösterdi Bu dönemin belirgin özellikleri siyasal partilerin kuruluşu (üç hıristiyan demokrat parti), 1979'da Cap Haitien'de bağımsız aday Alexandre Lerouge'un zaferi, artan bir basın özgürlüğüne karşın sinema ve tiyatroya sansürün yeniden konulması ve 1979'da hıristiyan demokrat lider Sylvio Claude'un hapsedilmesidir Haiti Amerika'nın en geri ülkesi olarak kaldı ve sefalet binlerce haltiliyi bölgedeki diğer ülkelere ve ABD'ye gizli bir göçe sürükledi

1983'te Meclis anayasayı değiştirdi Ömür boyu başkanlık ve başkanın, yerine geçecek kimseyi seçme yetkisi kabul edildi Muhalefete ve basına karşı baskı yoğunlaştı Ocak 1986'dan sonra huzursuzluk yer yer ayaklanmaya dönüştü Tonton macoute'un baskısı iktidarı kurtaramadı Başkan Duvalier 7 şubat 1986'da Fransa'ya kaçtı Siviller ve generallerden oluşan 5 kişilik bir konsey yönetime el koydu Konsey başkanı, genelkurmay başkanı general Henri Namphy hükümeti kurdu (10 şubat) Meclis dağıtıldı, anayasa askıya alındı Gizli polis ve tonton ma-coute üyeleri yargılandı Mart 1987'de yeni bir anayasa kabul edildi Seçimlerin denetimini hükümete bırakan seçim kararnamesinin yayımlanması üzerine gösteriler ve genel grevler yinelendi General Namphy gösteriler ve grevlerin demokrasiye geçişi geciktireceğini ileri sürdü (haziran 1987) 29 kasımda yapılması öngörülen seçimler tonton macoute'ların çıkardığı kanlı olaylar nedeniyle ocak 1988'e ertelendi ABD seçimlerin yapılmaması üzerine yardımı kesti

EDEBİYAT

Saint-Domingue'deki fransızca edebiyat, kolonların, XVIII yy'da Fransa'da yayımlattıkları kitaplardan öteye geçmez Bu yapıtlar, özellikle, Hilliard d'Auberteuil ve Moreau de Saint-Méry'ninkilerde olduğu gibi, genellikle siyasal ve betimlemeye dayalı incelemelerdir

Asıl Haiti edebiyatı, bağımsızlıktan hemen sonra başladı; bu arada, Fligneau daha 1804'te l'Haïtien expatrié piyesini oynatmıştı ve ilk yazarlar, genellikle sömürgeciliğe dönüşle mücadele eden pole-mikçilerdi; Dupré bir güncel tiyatro kurdu 1827'de, komedi yazarı ve şair Mllscent, l'Abeille haytienne (Haitili arı) adlı edebiyat dergisini çıkardı

1836'da, Cumhuriyetçi ve Birlikçi gruplarla birlikte romantizm doğdu; bu akımın başında Nau kardeşler vardı; duyarlı şairler (ignace Nau, Corlolan Ardouin), tiyatro yazarları, bir romancı (Emeric Ber-geaud), ama özellikle, Madlou, Beaubrun Ardouin, Saint-Rémy gibi üç önemli tarihçi bu grupta yer almaktaydı

Bir sonraki kuşak, Parnasse kuşağıdır; Oswald Durand bu kuşağın en önemli temsilcisidir; onun hatif ve zarif üslubu Ter-tulllen Guilbaud ve Massion Coicou'da vatanseverliğe dönüştü Amédée Brun psikolojik romanda kendini denedi; Dé-mesvar Delorme tarihsel ve byroncu bir türde kalmayı tercih etti ve les Théoriciens au pouvoir (iktidardaki kuramcılar) üzerine çok genel bir inceleme yayımladı Louis Joseph Janvier, Hannibal Price, Benito Sylvain kendi ülkelerini ve soylarını ele alan yapıtlar verdiler

1898'de, daha evrensel olmayı amaçlayan bir okula da adını veren la Ronde dergisi kuruldu Şiirde, özellikle H Heine' in Intermezzo'sunu fransızcaya çeviren Charles Moravia, Damoclès Vieux (l'Âme captive, 1913), Etzer Vilaire (1872-1950) sayılabilir; Geoges Sylvain ise ulusal bir edebiyatı savundu ve La Fontaine'in masallarını (Cric-Crac, 1901) kreol lehçesine çevirdi; Duraclné Vaval de (Stances haïtiennes, 1912) yine bu çizgiyi benimsedi XX yy'ın başında üç mizah romancısı çıktı; Frédéric Marcelin, Justin Lhérisson, Fernand Hibbert; 1906'da, Antoine innocent, ilk folklorik roman olan Mimóla'yı yayımladı

1915-1934 arasındaki amerikan İşgali, kültür seçimi sorununu daha kesin bir biçimde gündeme getirdi La Ronde okulu yandaşları, fransız kültürüne bağlı kaldılar; sözcülüğünü Dantès Bellegarde'ın yaptığı bu okulda aralarında ida Faubert, Dominique Hippolyte, Frédéric Burr -Reynaud, Luc Grlmard'in da yer aldığı Çpk iyi şairler vardır; Constantin Mayard, Emile Roumer ve Léon Laleau gibi usta ama biraz yapmacıklı şairler dizelerini R -J Toulet ve Tristan Derème tarzında işlediler Başında etnolog Prlce-Mars'ın (Ainsi parla l'oncle, 1928) bulunduğu bir başka grup, Afrika geleneğinden esinlendi; Jacques Roumain'ln öncülüğündeki üçüncü bir grupsa emekçilerin sorunlarına yöneldi Şiir, Cari Brouard, Roussan Camille, René Bélance, René Dépestre ve Jean Brlerre Ile gelenekçi çerçeveden kurtuldu ve mllitanlaştı; gerçeküstücülükten etkilendi Roman, konularını, karanlık renklerin ağır bastığı halk yaşamından seçti: Jean Stephen Alexls'ln (1922-1961) [le Nègre masqué, 1933] yerlilerden yana ama burjuvalıktan kurtulamamış sanatından sonra, Jean-Baptiste Clnéas, Philippe Toby Marcelin ve Pierre Marcelin (Canapé vert, 1944) kardeşler ve Jacques Roumain (Gouverneurs de la rosée, 1944) köy romanları yazdılar; aynı sol eğilim ve duygusal gerçekçilik, Maurice Casséus, Félix Morlsseau-Leroy, Anthony Lespès, Jacques-Stephen Alexis gibi yazarlar da yeniden bir araya geldi Revue indigène, sonra da les Griots gibi dergiler bu okulun yayılmasında etkili oldular

Tarihsel tür, Pauléus Sannon, daha sonra general Nemours, Dalencourt, Timolé-on Brutus, yakın geçmişte de, bilgin Maurice Lubln ve özellikle Jean Fouchard tarafından temsil edildi; Jean Price-Mars'tan (1876-1969) sonra toplumbilimciler ulusal ruhun kökenini İncelediler ve bu bakış açısından Hénoch Trouillot'nun yanı sıra Pra-del Pompllus ve Raphaël Berrou ya da Ghislain Gouraige gibi edebiyat tarihçileri çıkarmış olan ülkelerinin edebiyatını yorumladılar Bu düşünsel atılımlar sayesinde Haiti edebiyatı, Fransa dışındaki fran-sızca edebiyatlar içinde en canlı ve en etkileyicilerinden biri durumuna geldi

Başkan François Duvalier yönetimine karşı olan ve yabancı ülkelere sığınan René Depestre, Frank Fouché, Antony Phelps gibi yazarlar, 1961'de trajik bir biçimde ölen Jacques Stephen Alexis'in ardından ülkelerinin edebiyatını üne kavuşturdular Şiir alanında Magloire Salnt-Aude (1912-1971) ya da Davertige (doğm 1940) diye de bilinen Villard Denis'in gerpeküs-tücü çalışmalarının yanı sıra Frank Etienne' in ya da Jean Métellus'un (Au pipirite chantant'ı, 1979) yeni araştırmaları dikkati çekti Roger Dorsinville'in bir süre Zenci Afrika'da kalışı, bu kıta üzerine çok güzel romanlar vermesini sağladı (Kimby, 1973) Öteki romancılar, Port-au-Prince'te tarihi (Marie Vieux, Alix Mathon, Adellne Moravia) ya da halkçı ve toplumsal (Marie -Thérèse Collmon) romanlar yazdılar Yazarlar, kreol lehçesini bir folklor öğesi olmaktan kurtarıp, yaşayan bir dil haline getirmek amacıyla kreol lehçesiyle de romanlar ve oyunlar kaleme aldılar



GÜZEL SANATLAR

Önceleri, anonim süsleme çalışmalarının ağır bastığı Haiti resim sanatı, amerl-kalı De Witt Peters'ln 1945'te Port-au -Prince'te bir sanat merkezi kurmasıyla gelişti Genellikle zanaatçı ya da köylü olan sanatçılar ün (1950'de Port-au-Prince katedralini süsleme görevi onlara verildi) ve ticari başarı kazandılar Nalf, renkli, aynı zamanda vodu simgeciliğine, doğaya, günlük yaşama ve fantastik yaratıcılığa bağlı olan Haiti resim sanatının, kendi ustaları ve "okullar"ı vardır: Port-au-Prince'e ve Cul-de-Sac'ta, Hector Hyppolite, André Pierre, Robert Saint-Brice, Wilson Bl-gaud, vb; Jacmeide Préfète Duffaut; Cap Haltien'de Phllomé Obln, Bottex kardeşler, Rlgaud Benoit, vb 1950'de sistemli primitif sanattan ayrılmak isteyen ressamlar Plastik sanatlar merkezi'nl kurdular Daha sonra Yeni çağdaş sanat okulu (özellikle Tiga ile) belli bir yeni anlayış getirmeye çalıştı