Grönland, Gronland, Groenland

Grönland, Gronland, Groenland




GRÖNLAND, GR0NLAND ya da GROENLAND, Amerika'nın kuzeyinde bulunan, Danimarka'ya bağlı büyük ada (2 186 000 km2); 51 000 nüf Merkezi Nuuk (esk
Godthâb)

COĞRAFYA

Grönland'ın yaklaşık °/o 80'i, bir bölümü deniz düzeyinin altında bulunan, orta kesimi büyük ölçüde çökmüş eski bir temeli sular altında bırakan kalın bir inlandsis tabakasıyla (ortalama kalınlığı 1,5 km) örtülüdür Yüksek bir kubbe (en çok yükselti 3 220 m) görünümü almış buz yüzeyi, sert iklimli (yıllık ortalama kuzeyde -31 °C, en düşük sıcaklık -65°C) ve rüzgârlı, geniş bir kar ovasıdır Buzulun kış mevsimindeki beslenmesi kenarlara doğru artar ve her yıl buz tabakası büyük ölçüde kalınlaşır Kayaçların 3 500 m'nin üstüne (adanın en yüksek noktası: 3 700 m) kadar çıktığı (bir bölümü yanardağ kökenli Paleozoyik örtü ve Arkeyen temel) kenar kesimlerdeki dağlar, buzul yalakları ve "su yüzeyine yakın gizli kayalıklarla" sınırlanan flyordlar oluşturur Geniş kıta kenarı, yüksek buzultaş banklarıyla çevrili derin vadilerle yarılmıştır Yönlendirilmiş ve İvmesi artmış (batı kıyısı yakınında günlük hız 30-100 m/gün) buzul gideğenleri, büyük fiyordların dibine yerleşir (Disko körfezi) ya da buzdağları doğuran ve yüzen küçük düzlükler halinde bu diplerden ayrılarak yükselir Kıyılarda, daha az sert (yıllık ortalama sıcaklık -4 °C; en düşük sıcaklık - 29 °C) seyrek ya da taşlı bir tundranın gelişmesine izin veren bir İklim egemendir Bununla birlikte kıyılar, Doğu Grönland sonra da Batı Grönland akıntılarını doğuran, sürekli (kuzeyde) ya da kışlık (güneyde) geniş bir bankizle çevrilidir


1945'ten (21 400) bu yana sayıları hızla artan Eskimolar'ın nüfusu 50 000'e yaklaşmaktadır Eskimolar'ın yaklaşık °/o 90'ı güney-batı kıyısında, büyük bölümü de "kentler"de (nüfusu 500'den çok) topla-şır Belli bir gerileme İçinde olmakla birlikte, balıkçılık (morina, yengeç, som) halkın büyük bölümünün temel etkinliğidir Maden çıkarma bugün hiç yoksa da krl-yolit, uranyum, demir cevheri, krom, grafit, bakır, kömür yatakları bilinmektedir ve bu yataklar bazen geçici olarak İşletilmiştir Dış ticaret sürekli açık vermektedir ama iki amerikan üssü (bunlardan biri Thul) önemli bir gelir kaynağıdır

TARİH

Kuzey Amerika'dan gelen arktlkalı avcı toplulukları biri İÖ 2000'e doğru, öbürü ¡S i yy'ın başlarında, Grönland'a iki kez ulaştılar ve burada yüzyıllarca yaşadılar; sonunda yok oldular ve böylece bölgede insan kalmadı 986'da ülkesinden kovulmuş izlandalı bir cani olan Kızıl Erik, Grönland'ın güney-batı kıyısında bir viking kolonisi oluşturdu Aynı çağda batıdan gelen bir eskimo halkı adanın kuzey-batı kıyısına vardı ve burada Thule kültürünü kurdu Bugünkü Grönlandlılar, onların soyundan gelir Nüfusu 4 000'e ulaşan iskandinav kolonisi, kral Haakon IV Haa-konsson ile yapılan bir antlaşmayla Norveç'e (1261), daha sonra da Danimarka' ya (1380) bağlandı Eskimo ve İskandinav kültürleri, bazen savaş, bazen de barış içinde 500 yıl kadar yan yana yaşadılar Bu durum, iskandinav köylü toplumunun, iklimin soğuması ve Norveç'ten yapılan yiyecek ikmalinin aksaması sonucu yok olmasına değin sürdü

1500'e doğru Eskimolar adanın tek sahibiydiler; kapalı bir ekonomi İçinde, dünyanın geri kalan bölümünden habersiz yaşıyorlardı Ada 1585'te ingiliz John Davis tarafından yeniden keşfedildi; böylece balina avcılığı dönemi başladı: on bin avru-palı, özellikle de Hollandalılar, yılda 1 000 kadar balina avlıyordu 1921'de Danimarka hükümeti, adayı sömürgeleştirmek, hıristiyanlaştırmak ve ticaretle balıkçılığın denetimini ele geçirmek için norveçli misyoner Hans Egede'yi Grönland'a gönderdi; ticaret ve balıkçılık Grönland Ticaret bakanlığı (KGH) tarafından tekelleş-tirildi Bu dönemde birkaç kent, bu arada başkent Godthâb kuruldu
Danimarka'nın İzlediği sömürgeleştirme siyaseti, kültürlerinin bozulmadan kalması İçin, çeşitli gereksinimlerini karşıladıkları Grönlandlılar'ı dünyadan tecrit etmeye yönelikti Kiel antlaşması (1814) Danimarka'nın Grönland üzerindeki egemenliğini tanıdı XIX yy'ın ortasına doğru kurulan yönetim kurulları, Grönlandlılar'a kendi İşlerini kendilerinin görmesini sağladı Bunlar kendi dillerinde yayın yapma hakkına sahipti; yerel bir gazeteleri ve orta dereceli iki okulları vardı 1905'te İki ulusal konseyin (landsıâd) kurulması özerk iktidarın yetkilerini biraz daha genişletti 1911'de bilimsel amaçlı bir keşif heyeti, kıyıların açıklarında morina sürüleri keşfetti Böylece balıkçılık İktisadi yaşamın temelini oluşturdu; toplumda hızlı değişmeler meydana geldi



ikinci Dünya savaşı'nda ABD, Grön-land'da üsler kurdu; o sırada Danimarka alman Işgalindeydi (1940-1945) Savaştan sonra Danimarka'nın ada üzerindeki egemenliğini tanıyan ABD Grönland'ı NATO' nun askeri sistemine kattı (Thüle üssü) Danimarka hükümetinin yaptığı yardım sayesinde bir kalkınma programı uygulanmaya başlandı (vereme karşı mücadele, kentleşme, elektriğe kavuşturma, okullaşma, vb); balıkçılık modernleştirildi

Adanın geleceğini belirleyen siyasal reformla (1953), artık sömürge statüsünden kurtulan Grönland, Danimarka'ya bağlı bir yönetim bölgesi (amt) oldu ve Danimarka parlamentosu'na göndereceği (Folke-ting) iki üyesini seçme hakkını elde etti Her iki ulusal konseyin yerini, yetkileri genişletilen tek bir Konsey aldı Grönland Ticaret bakanlığı'nın tekeli kırıldı 1972'de, yalnızca grönlandlı siyaset adamlarından oluşan bir iç özerklik komitesi kuruldu ve 1975'te bir Danimarka-Grönland parlamento heyetinin hazırladığı, adanın özerkliğine ilişkin bir rapor ocak 1979'da referanduma sunuldu

1 mayıs 1979'da Folketlng'de onaylanan yeni anayasaya göre, 21 üyeden oluşan bir Grönland meclisi (Landsting) kuruldu; bu üyelerden beşi, dört yıllık yasama dönemi için seçilen bir başkanın yönetimindeki bir bölge meclisi (Landsstyre) oluşturdu Siumut (orta sol) ve Atassut (sağ) Grönland'ın İki büyük partisidir Da: nimarka bu ülkede bir vali (rigsombuds-rfiand) tarafından temsil edilmektedir Grönland, Danimarka Folketing'inde iki üye ve Avrupa parlamentosu'nda da bir üyeyle temsil edilmektedir

Grönland'ın yeraltı varlığı Danimarka' ya aittir Bir Danimarka-Grönland komisyonu doğal kaynakları İşletir; enerji kaynakları -bakımından her iki ülke de eşit haklara sahiptir Şubat 1982'de yapılan bir referandumla Grönland, Danimarka'nın üyesi olduğu Avrupa topluluğu'ndan çekildi; ama bu karar ancak ocak 1984'te uygulamaya kondu




ADANIN KEŞFİ

1883'te Nordenskjöld batı kıyısından hareket etti ve 68° kuzey eylemini izleyerek bölgenin merkezine ulaştı; Nansen 1888'de, 64° kuzey enlemini İzleyerek adayı enine aştı Grönland'ın bilimsel amaçlı keşfinin gelişmesi bakımından önemli etkileri olan Ross, Parry ve Franklinen büyük keşif seferlerinden ve Kane (1853), Hayes (1861), Hail (1871), Nares (1875-76), Drygalski'den sonra, Peary 1892-1909 arasında adanın kuzey-batı kıyılarını baştan başa dolaştı Kısa süre sonra Myllus-Erichsen (1906-07) ve Mikkelsen (1909-10) kuzey-doğu kıyılarının haritasını çıkardılar Bu arada doğu kıyısına yönelik seferler çoğaldı: Ryder, Holm (1884), Amdrup, Koldewey Ayrıca Quervain, Peary, J R Koch'un buzul üzerindeki yolculuklarını da belirtmek gerekir

Birinci Dünya savaşı öncesinde ve sonrasında Grönland'ın kuzeyinde, küçük Thüle ticaret merkezinden hareket eden Knud Ras-mussen ve Peter Freuchen'in keşif yolculuklarını Lauge Koch'un Jubllaeum Eks-pedition'u (1920-1923) İzledi Bu dönemden sonra Lauge Koch doğu kıyısına her yıl sefer düzenledi; bu seferlerin sonuçları, doğu kıyısının jeolojik bakımdan tanınması için temel veriler sağladı, ikinci Dünya savaşı'ndan beri doğu kıyısında dani-markalı Eigil Knuth'un Peary toprağında yaptığı arkeoloji seferleri (1948-1950), Helge Larsen ve Erik Holtved'ln batı ve kuzey-batı kıyısındaki çalışmaları, kuzey -batı kıyısında fransız J Malaurie'un Thu-le yönetim bölümündeki coğrafya seferi (1950-51) önemli keşif çalışmaları arasındadır Birinci Dünya savaşı sonrasında alman Wegener (1930'da buzul üzerinde öldü), ingiliz Watkins (1931), fransız R-E Victor (1948-1951), sonra da ingiliz W Ancak toplulukla ilişkiler "Denizaşırı ülkeler statüsü" içinde sürdürülebilecekti

Simpson (1952-1954) buzul üzerinde önemli buzulbilim ve meteoroloji seferleri yönettiler, Şubat 1982'de yapılan referandum sonucunda Avrupa topluluğu'ndan çıkma kararı benimsendi Topluluk dışişleri bakanları konseyi de bu isteği kabul etti (20 şubat 1984)