Göktürkler

GÖKTÜRKLER,

Orta Asya'da Göktürk devletini kuran türk boyu Çin kaynaklarından Göktürkler'in (Türk, Türük, çince Tucüe) Asya Hunlarinın soyundan geldiği anlaşılmaktadır Göktürkler'in tarihinin ilk evreleri efsanelerle karışır (başbuğ sülalesi Asena [Aşına] soyunun bir kurttan türemiş olması)

Bumin'in (çinçe Turnen) önderliğinde tarih sahnesine çıktıklarında Altay dağlarının doğu eteklerinde Avar-lar'a bağlı olarak demircilikle uğraşıyorlardı Bumin, 546'da Tölesler'in Avarlar'a karşı başlattığı ayaklanmayı bastırdı ve bu hizmetine karşılık avar hakanının kızıyla evlenmek istedi Bu isteğinin reddedilmesi üzerine Batı Tabgaç hükümdarının kızıyla evlendi Kayınpederinin de yardımıyla Avar hükümdarı Anakuei'nln üzerine yürüdü ve onu intiharına yol açan kesin bir yenilgiye uğrattı Bu zaferden sonra "il kağan" unvanını alan Bumin, yeni devletinin başkenti yaptığı Ûtügen'de Göktürk devletini kurdu (552)' Devletini doğu ve batı olarak iki yönetim birimine ayıran Bumin, batı kesimini kendisine bağlı kalmak koşuluyla, kardeşi istemi Han'a verdikten sonra aynı yıl içinde öldü İstemi batıda topraklarını genişletirken, Ötügen'de tahta çıkan Bumin'in büyük oğlu Kolo (Kara) ve onun vakitsiz ölümü üzerine hakan olan küçük oğlu Mukan döneminde (553-572) Göktürk devleti gücünün doruğuna ulaştı

Toparlanmaya çalışan avar artıklarına son darbeyi indiren Mukan (555), daha sonra Çitanlar'la Kırgızlar'ı egemenliği altına aldı ve Çin'i yıllık vergiye bağladı (557) Kızı prenses Asena'yı Çu imparatoru ile evlendirerek Çin hanedanıyla akrabalık kurdu Öte yandan, istemi komutasındaki batı ordusu, Altaylar'ın batı kesimini Isık-Kul gölünden Tien Şan (Tanrı) dağlarına kadar olan bölgeyi kısa sürede denetimi altına aldı Akhunlar'a karşı sasani hükümdarı Husrev I İle bir dostluk antlaşması yaptığı gibi, kızını da ona verdi Böylece Göktürkler'le Sasaniler arasında sıkışıp kalan Akhun devleti yıkıldı (557) ve toprakları bu iki imparatorluk arasında bölüşüldü Bu paylaşım üzerine Orta Asya ipek yolu Göktürkler'in eline geçti Husrev I, ipek yolunun Maveraünnehir geçişini egemenliği altına almak için Bizans'a yapılmakta olan ipek taşımacılığını engelledi

Bunun üzerine istemi, Husrev l'i ipek yolunu açmaya zorlamak için Bizans ile işbirliği siyasetine yöneldi, iste-mi'nin etkinlikleri başta olmak üzere tüm askeri ve siyasal girişimlerin adına yapıldığı Mukan ölünce (572), batıda Hazar denizi'nden doğuda Japon denizi'ne kadar uzanan Göktürk imparatorluğu'nun başına kardeşi Tapo geçti Ülkesinin genişliğinden ötürü hakanlığın doğrudan kendi yönetimindeki bölümünü ikiye ayırarak doğusuna ağabeyi Kolo'nun oğlu Iş-bara'yı, batısına da kardeşi Jotan'ı kağan unvanlarıyla atayan Tapo, Tsi hanedanından bir Çin prensesi ile evlendiği gibi, buddhacılığı da himaye etti Çin'de Tsi hükümdar sülalesi, Çu hanedanı tarafından yıkılınca, oradan kaçarak Ötügen'e sığınan Tsi prensini Çin imparatoru sıfatıyla desteklemesi (577) Çular'la arasının açılmasına neden oldu

Böylece güçlü bir orduyla Çin üzerine yürüyen Tapo, Tsi prensinin kendilerine teslimi koşuluyla bir Çu prensesi vaat edilerek Pekin kapılarında durduruldu (579) Ancak, Tsi prensinin bir av sırasında Çular tarafından kaçırılmasına göz yumulması, ülkesinde hakanın saygınlığını iyice sarstı Göktürk birliğinde önemli çatlakların belirdiği bu dönemde istemi öldü (576) Yerine geçen oğlu Tardu (576-603) büyük hırsı yüzünden doğu ile batı kanatları arasındaki anlaşmazlığı derinleştirdi Göktürk devletini parçalamayı siyaset edinen Çinliler, onun bu zayıflığından yararlanarak Tapo'ya karşı Tar-du'yu destekledikleri gibi, Mukan'ın çinli anadan doğma oğlu Talopien'i de tahta aday göstererek amcasına karşı kışkırttılar Tapo ölürken (581), kendi oğlu yerine onun hakan olmasını istediyse de, devlet meclisi Kolo'nun oğlu işbara'yı tahta çıkardı

Bunun üzerine batı yabgusu Tardu' nun yanına sığınan Talopien, amcaoğlu yeni hakana karşı savaşa hazırlanmaya başladı Bu arada, Çular'ı devirerek tahtı ele geçiren Suei hanedanından kendi sülalesinin öcünü almak isteyen eşi Çu prensesinin telkinlerine kapılan işbara, Çin'e güçlü bir ordu gönderdi Tardu'ya, altından kurt başlı bir tuğ gönderen Suei imparatoru Venti Yang Çiyen, onu Göktürk hakanı olarak tanıdığını bildirdi (581) Çin'e karşı güçbirliği yapmayı öneren işbara'nın önerisini önce geri çeviren Tardu, daha sonra doğu kesiminin yüksek egemenliğini tanımadığını bildirdi Böylece Göktürk devleti resmen ikiye bölündü (582)

• Doğu Göktürk hakanlığı, imparatorluğun bölünmesi karşısında işbara, Talo-pien'e ya da Tardu'ya bağlı olduklarını sandığı yüksek rütbeli subayları görevden uzaklaştırmaya, hatta cezalandırmaya başlayınca, bazı komutanlarla yöneticiler Çinliler'den yardım istemek zorunda kaldılar Başa çıkamadığı İç karışıklıklar karşısında, devletin zararına imparator Venti Yang Çiyen İle anlaşma yapmak yolunu seçen İşbara, sonuçta Doğu Göktürk hakanlığını Çin'e bağladı (585) ve atalarının tam tersine imparatora yıllık vergi ödemeyi kabul etti Hanedan üyelerinin birbirine düştüğü sırada işbara'nın ölümü üzerine (587), yerine geçen kardeşi Yehu (Çulo-hu) ve devlet meclisinin hakan seçtiği Tulan döneminde (588-600), Çinliler çevirdikleri dolaplarla Ûtügen'de sürekli kargaşa yarattılar

Tulan öldürülünce (600), yerine çinli prenses Tsienkien'le evli olan Kimin geçti Ülkeyi karısının etkisi altında yöneten Kimin, Çin imparatoruna gönderdiği bir mektupta işbara'nın bile karşı çıktığı çinli giyim biçimini uygulayacağını bildirdi Ancak onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Şlpi (609-619) göktürk ulusuna yeniden kişilik kazandırmayı başardı imparatorun buyruğu üzerine bir çinli prensesle evlendiyse de onu, Çin'in ülkesinin içişlerine karışmasını engelleyici bir paravana olarak kullandı ve kısa sürede doğu hakanlığı topraklarındaki dağınıklığı giderdi Böylece batıda Tibet'e, doğuda Amur ırmağına kadar uzanan ülkeyi yeniden denetim altına aldı (615) Ardından Çin'e verilen yıllık haracı kesip savaşa hazırlandı Şanşi'de kuşatılan imparatorla ordusunu yok olmaktan, göktürk birliklerinin arasına sızıp Ötügen'de büyük bir ayaklanma çıktığını yayarak kuvvetlerinin geri çekilmesini sağlayan Çin casusları kurtardı (615) Şlpi'den sonra yerine geçen Çulo (Çuluk) [619-621] Çin'de yönetimi ele geçiren Tang hanedanına karşı devrik Suei sülalesini destekleyince, karısı çinli prenses i-çing tarafından zehirlenerek öldürüldü

Zayıf kişilikli bir han olan kardeşi Kiell (Kili) döneminde (621-630) Tarduşlar, Bayırkular ve Uygurlar yönetime karşı ayaklandılar (627) Öte yandan Çitanlar tam anlamıyla Çin'in hizmetine girdiler Çoktandır beklediği bu kargaşa ortamından yararlanarak Ötügen üzerine yürüyen imparator Taicung yendiği ve tutsak aldığı Kieli Han'ı Çin başkentine götürünce, Doğu Göktürk devleti sona erdi (630) Tang İmparatorunun sarayında görev yapan göktürk prensi Kürşad'ın başlattığı ayaklanma da bir sonuç getirmedi (639)

• Batı Göktürk hakanlığı Doğu hakanlı-ğıyla resmen ilişkisini kesen Tardu (582 -603), her iki devleti kendi yönetiminde birleştirmek için çaba harcadı Çin üzerine yaptığı bir seferde Çinlilerin ordunun geçeceği yollardaki su kaynaklarını zehirleyerek çekilmeleri yüzünden ağır kayıplar verip geri dönmek zorunda kaldı (600) Ardından göktürk birliğini gerçekleştirmek için şiddete başvurunca, birçok türk boyu ayaklandı Tardu bunlara karşı savaşırken, kayıplara karıştı (603) Onun yerine geçen torunu Çulo Kağan döneminde (603-619) ülkede kargaşa ve ayaklanmalar büsbütün arttı

Bu durum karşısında, karısının akrabası olan imparatora sığınan Çulo, Çin sarayında yaşamaya başladı ve Doğu Göktürk hanı Şlpi'ye teslim edilerek öldürüldü Devlet meclisinin hakanlığa getirdiği Şikoei (Şeku), durumu düzeltmeye çalıştı Ardılı Tong Yabgu (Yabgu Kağan) [619-630] Aral gölü İle Kafkasya arasında yaşayan Tölesler'i denetimi altına aldı, Iranlılar'ı yenerek güneyde Kandahar'a kadar olan toprakları ele geçirdi; ticaret yolları üzerindeki kentlerde bayındırlık çalışmalarına hız verdi Ancak, Batı Göktürk devletinin en parlak dönemini yaşadığı bu yıllarda Onoklar'la Kartuklar, doğu hanı Ki-eli'nln kışkırtması üzerine yönetime karşı ayaklandılar Bu arada Tong Yabgu da amcası Sepi tarafından öldürülünce (630), batı hanlığı da tıpkı doğu hanlığı gibi aynı yıl içinde Çin egemenliği altına girdi

• ikinci Göktürk hakanlığı Göktürkler'ln özgürlüklerini yitirdikleri 630-680 arasındaki 50 yıllık karanlık bir dönemden sonra Asena soyundan Kutluğ'un başlattığı ve büyük komutan Tonyukuk'un da katıldığı bağımsızlık savaşı sonunda Göktürk devleti yeniden kuruldu Bu 50 yıllık karanlık dönemde Çin egemenliği altında dağınık olarak yaşadıkları halde Türkler dil, kültür ve ulusal değerlerini korudular Gizil bir örgüt kuran Kutluğ, göktürk önde gelenleriyle öteki türk boylarını güçbir-liğine çağırdı Yeterli sayıda kuvvet toplayınca, Kuzey Çin'deki Yün-çu eyaletine baskın veren Kutluğ, burada da kendisine katılanlarla birlikte Orhon ırmağıyla Go-bi çölü arasında kalan toprakları çleneti-mi altına aldı (681) Daha sonra Ötügen ve çevresine akınlara başlayan Göktürkler, Çinlilerin hizmetindeki Oğuzlar'ı yenilgiye uğratarak Ötügen'i ellerine geçirdiler ve Kutluğ'u "ilteriş" (ili derleyip toplayan) unvanıyla hakan ilan ettiler (682) Çin'e karşı ardı ardına seferler düzenleyen ilteriş Kağan, Gansu'dan Pekln'e kadar olan yerleri ele geçirince, doğuda Kingan dağlarından Kerulen ırmağına ve batıda Altay dağlarına kadar uzanan Türk İlleri yeniden Göktürkler'in egemenliği altına girdi, ilteriş, yaşamının büyük bölümünün geçtiği savaş alanında ölünce (692), yerine tahta çıkan kardeşi Kapağan (Kap-gan) Kağan, Çin'e sürekli akınlar düzenledi, Çitanlar'ı bozguna uğrattı, Kırgızlar'ı denetim altına aldı Böylece ikinci Göktürk hakanlığı en geniş sınırlarına ulaştı

Oğuz boylarından Bayırkular'a karşı çıktığı bir seferden zaferle dönerken, bayırku savaşçılarının tuzağına düşürülerek öldürülen Kapağan'ın yerine geçen oğlu Bögü (716), Oğuzlar'ın yeniden başlattığı ayaklanmaları bastırmayı başaramadı Bunun üzerine tahttan indirilen Bögü'nün yerine ilteriş Kağan'ın oğullarından Bilge hakan olurken (716-734), kardeşi Kültlgin de göktürk orduları başkomutanlığını üstlendi Uyumlu bir çalışmayla Göktürk devletine en parlak dönemini yaşatan İki kardeşten Kültigin 731'de, Bilge Kağan da 734'te öldüler Babasının yerine geçen Türk Bilge Kağan (734-738), sonra kardeşi Tengri Han (738-740) ve Türk Bilge Kağan'ın oğlu Tengri Han II (740-742) döneminde Göktürk hakanlığında çöküş belirtileri baş gösterdi Kargaşa tüm ülkeye yayılınca, durumdan yararlanan Basmıllar, Kartuklar ve Uygurlar birleşerek yönetime el koyduktan sonra Asena soyundan gelen Bas-mıl başbuğunu kağan ilan edip (742) göktürk hakanı Ozmış'ı ve ağabeyinin yerine geçmeye çalışan son göktürk hükümdarı Pomei'yi öldürdüler Bu arada müttefiklerin arasının açılması sonucu Basmıl başbuğu ortadan kaldırıldı ve Uygur başbuğu Yagbu Tufa, Kutluğ Bilge Kül unvanıyla tahta çıkarıldı (745) Böylece Ötügen' deı uygur egemenliği başladı

ilk kez türk adıyla anılan büyük bir imparatorluk kuran Göktürkler, ilk yazılı belgeler de bu devlet zamanında ortaya konulduğundan tarih açısından da önemli bir yer tutarlar Hunlar zamanında göçebe yaşamı sürdüren türk boylarının, Göktürkler döneminde yerleşik yaşamı benimsemeye başlamaları üzerine, Ötügen başta olmak üzere birçok türk kenti kuruldu Göktürkler'de de eski Türklerin gök-tanrı (şamanlık) İnancına uygun olarak, hakanın yeryüzünde tanrı İradesini yerine getirmek için devletin başına geçtiğine inanılırdı

• EDEBİYAT

Göktürkler'in sözlü edebiyatlarından günümüze gelebilen parçalar çin kaynaklarında yer alan söylentiler (Bozkurt destanı), farsça (Câmi üt-tevarih'tekı [XIV yy] Ergenekon destanı) ya da çok daha yeni dönemlerde yazıya geçmiş türkçe (Şecere-i türk'teki [XVII yy) Ergenekon destanı) metinlerdir Göktürk yazılı edebiyatını İse, göktürk abecesiyle yazılmış Kül-tigin (732), Bilge Kağan (735), Tonyukuk (724-726) yazıtları gibi metinler oluşturur (-> ORHON VE YENİSEY YAZITLARI) KÜlti-gin ile Bilge Kağan'ın yaşamlarını, Göktürk devletinin siyasal ve toplumsal olaylarını dile getiren bu ürünler, gelişmiş bir yazı diliyle ve ustalıklı bir anlatımla düzenlenmişlerdir Orhon yazıtlarının taşıdığı nitelikler, türkçenin yazı dili olarak başlangıcını miladın ilk yüzyıllarına kadar götüren varsayımlara yol açmıştır Orhon yazılarındaki anlatım özelliklerinin, söz kalıplarının, kullanış biçimlerinin daha sonraki türk edebiyatı ürünlerinde (örn Dede Korkut kitabı, XV-XVI yy) de sürdüğü görülür

• SANAT

Göktürkler döneminden önemli yapıtlar toprak üstündeki yazıtlardan, heykellerden, sunaklardan oluşur Kudirge", Kuray*, Tuyahta*, Gökbulak*, Isık -Kul* kurganlarında da Göktürkler'in kültürel ve sanatsal yaşamlarının aydınlanmasını sağlayacak bulgularla karşılaşıldı Buralarda yapılan incelemelerde toprak eşyaya çok az rastlandı (dar ağızlı sürahiler, geniş ağızlı çömlekler) Bunlar daha çok balıksırtı biçiminde çizgili bezemeliydi Göktürkler'e ait önemli buluntulardan bir bölümü gümüşten yapılmış kulplu ya da kulpsuz maşrapalardan oluşur (Katanda, Kuray, Tuyahta, Kopen) Maşrapaların altındaki göktürk yazıları onların önemini artırır Bu maşrapaların benzerleri, dönemin heykellerinin ellerinde de görülür

Deri üzerine metal plakalarla süslü, uçları değişik motifli göktürk kemerleri de dönemin önemli buluntularıdır Bu kemer biçimi Turfan ve Avrupa Avarları'n-da da yaygındı Altaylar'da, özellikle Tu-va'da bulunan heykellerde, bu kemerlerin uçları abartılı biçimde süslüdür Kemerlere takılan ve içine çakmaktaşı ile kav konulan deriden ya da kumaştan yapılmış çantalar Göktürkler'de yaygın olarak kullanılan eşyalardandır Göktürkler'in bu çantaları Volga Bulgarları'nda da görülür Kurganlarda ele geçen kumaşlar ve aynalar ya Çin yapısıdır ya da onun etkisin-dedlr Heykellerde görülen ya da kurganlarda ortaya çıkarılan takılar arasında, bronzdan yapılmış halka biçiminde küpeler çoğunluktadır Eğri kılıçlar (osmanlı kılıçları gibi kına bağlanmış iki kayışla kemere bağlanıyordu), kemik, ağaç ve sinirden yapılmış yaylar, üç kertikli ok uçları, ağaç kabuğundan tirkeşler, mızraklar, at koşum takımları buluntular arasında önemli yer tutar

Göktürk ya da Orhon* yazıtları dönemin en önemli anıtlarıdır Son zamanlara değin Bilge Kağan İle Kültigin'ln de bu anıtların yanında gömülü oldukları sanılıyordu Ancak 1958'de Çekoslovak arkeoloji enstitüsü adına Lumir Jisl yönetiminde yapılan kazılarda, Orhon vadisinde Kültigin'in mezarının kalıntıları ve onunla ilgili heykeller ortaya çıkarıldı Mezar soyulmuş, heykeller kırılmıştı Kültlgin'lnkinin yanında, eşinin de oturur biçimde heykeli bulunuyordu Kültigin'in başındaki tacın önünde, kanatlarını açmış bir kartal kabartması işlenmişti (bu motif daha Hun-lar döneminden başlayarak gücü simgeliyordu) Aslında Kültlgin ve eşi yan yana oturur biçimde canlandırılmıştı Ayrıca çevrede kahramanın öldürdüğü düşmanları simgelediği sanılan ve balbal ya da taş nine denilen heykeller nöbet bekleyen iki koç heykeli, üzerine yazıt taşının dikildiği başı kopmuş bir kaplumbağa heykeli bulundu

Çin'in Tarj sülalesi kroniğinde ve Kültigin yazıtında anıtın yapılışına ilişkin ayrıntılı bilgi vardır Buna göre anıt mezarın yapımı İçin Çin sarayından altı sanatçı gönderilmişti Gerçekten de heykeller Orta Asya'daki öteki taş heykellerin tersine beyaz mermerden yapılmış ve Çin heykelleri gibi perdahlanmıştır Ancak bunlar giysileri ve duruşlarıyla göktürk heykel sanatını yansıtır VI-VIII yy'lar aracında Göktürkler'in oturduğu yörelerde, Sibirya ve Moğolistan'da, balbal heykellerinin pek çok örneği bulunmuştur Bunların çoğunun bir elinde kılıç, ötekinde maşrapa biçiminde bir kap vardır Kemerlerinde İçinde çakmaktaşı ve kav bulunan bir torba ya da çanta, muskalar, metal tokalar ve plakalar bulunur Bu anıtlarda bir insan ya tam olarak canlandırılmış ya da yalnızca yüzü ve başı İşlenmiştir Çoğunun kulağı küpelidir

Tuva bu heykeller açısından en zengin yöredir Burada balballe-rin bulunduğu kesim duvarlarla çevrilmiştir Kazılarda balballerin bulunduğu yerde sekizgen planlı bir tapınak ortaya çıkarıldı Bu heykellerin bir bölümü Moğollar'ın yüz çizgilerini taşırken, bir bölümü de Türkeş, Tölös gibi türk boylarına benzer Giysiler, kemer, başlık, ellerdeki eşya, silahlar, saçlar, bıyıklar aslına uygundur Kaftanlar soldan sağa kapanır, saçlar omuzlara serbestçe bırakılır Türk heykel sanatının özgün yapıtları olan balballerin çoğu Göktürkler döneminden (VII-VIII yy'lardan), bir kısmı da Uygurlar'dan (IX yy'dan) kalmadır
Yenlsey vadisindeki göktürk mezarlıklarında bulunan VIII yy'dan koç heykelleri, Karakoyunlular ve Akkoyunlular döneminde D Anadolu'da, Azerbaycan ve Kafkas yörelerinde de görülür