Genişleme

Genişleme


GENİŞLEME a Genişlemek eylemi

—Akışkan, mekan Gazların genişlemesi, basınç azalması eşliğinde oluşan hacim artışı (Bk ansikl böl)

—Ceb Bir k cisminin genişlemesi, k yı alt-cisim kabul eden her K cismi (K, k nin bir üsteismidir de denir) [Bk ansikl böl]

—Dilbil Anlam genişlemesi, bir sözcüğün, çeşitli çağrışımlarla daha büyük bir çokanlamlılık yüklenerek anlam değiştirmesi (örneğin, türkçede önceleri suda belli devinimleri belirten dalga sözcüğü, sonraları fr onde, ing wave, aim welle (dalga) terimlerinin etkisiyle fizikteki "dalga" kavramını da yansıtan bir fizik terimi durumuna gelmiştir || Biçimbirim genişlemesi, sözcüğün yanlış kesitlenmesiy-le sonekin değişmesi (örneğin, görüntü sözcüğündeki -ti eki, kimi sözcüklerde [girinti, çıkıntı] -inti biçimine dönüşerek genişlemiştir)

—Ekmekç Hamurun genişlemesi -> HAMURUN BAYILMA'SI

—Gökbil Evren'in genişlemesi, Evren'de çeşitli gökadaların karşılıklı uzaklıklarıyla orantılı bir hızla birbirinden uzaklaştığını öne süren ve genel görelilik kuramına dayanarak hollandalı gökbilimci De Sitter tarafından 1917'de ortaya atılan anlayış (1922'de önce alman gökbilimci Fried-mann, sonra 1927'de belçikalı Lemaître bu anlayışı geliştirdi) [Bk ansikl böl]

—ikt Genişleme politikası, özellikle tüketimi ve yatırımı desteklemeye yönelik önlemlere (faiz hadlerinin düşürülmesi ya da vergi kolaylıkları sağlanması) başvurarak kararlı ve planlı bir biçimde genel iktisadi etkinliği ya da belirli bir kesimi canlandırmayı amaçlayan politika || iktisadi genişleme, milli gelirin ya da iktisadi etkinliğin artması (Bk ansikl böl) —Kim Bir cisimden söz edildiğinde genleşme, hacim ya da yüzey olarak büyüme: Cisimlerin çoğu, ısı etkisiyle az ya da çok genişlemeye uğrar

—Küm kur Genişleme beliti, kümeler kuramında, aynı elemanları taşıyan iki kümenin eşit olduğunu belirten temel belit (Bu durumda, her küme, elemanları verilerek tümüyle belirlenir ve tam olarak tanımlanır) || Bir (o uygulamasının parçalar kümesine i> kanonik genişlemesi, bir M kümesinden bir N kümesi içine bir uygulama olduğuna göre, M nin i(M) parçalar kümesi üzerine tanımlanmış, değerlerini N nin î(N) parçalar kümesinden alan ve M nin her A altkümesine, A nin elemanlarının * ile elde edilen görüntüler kümesini eşlik ettiren ıp uygulaması (Bir birebir uygulamanın kanonik genişlemesi birebirdir; bir sürjeksiyonun kanonik genişlemesi örtendir)

—Patol İçi boşluklu bir organın, genellikle bir kanalın bir bölümünün kalıcı olarak genişlemesi (Atardamar genişlemesine anevrizma denir) —Sil Birsilahın namlu ağzında atış yüzünden doğan büyüme —Soğut san Genişleme valfi, bir soğutma donanımında, soğutucu akışkanın kısılarak genişlemesini sağlayan valf (Genişleme valfl soğuk üretimini ayarlamaya yarar) || Kademeli genişleme, soğutucu alışkanın, dizi halindeki genişleticilerden ardışık olarak geçmesine dayanan soğutma yöntemi

—Termodin Bir sistemde genellikle hacim artışı eşliğinde görülen basınç düşüşü (Bir madde, özellikle gaz, çeşitli biçimlerde genişleyebilir: değişmez sıcaklıkta eşsıcaklık genişlemesi; dış ortamla ısı alışverişi olmaksızın adiyabatik genişleme vb Adiyabatik genişlemenin özel bir türü de Joule-Thomson genişlemesidir) [Bk ansikl böl Isıl mot,]

—Tip Bir organın hacminin, bir deliğin ya da bir kanalın çapının büyümesi (Bk ansikl böl)

—Ulaş Kesit genişlemesi, virajlarda, bir yolun şose genişliğinin ya da gemilerin çalışabildiği bir kanalda, dip genişliğinin artması

—ANSİKLAkışkan mekan Gazların genişlemesi Buharın, genişleme sırasında, yer aldığı kapalı uzamı doldurma ve bu uzama, kapladığı hacimle ters orantılı bir basınç uygulama özelliği vardır Bu özellikten, buhar makinelerinde yararlanılır Makinenin devindirici organı, buharın toplam genişleme gücünü, bir tek silindirde soğurablleceği gibi iki, üç ya da dört silindirde ardışık evreler biçiminde de kullanılabilir; dolayısıyla makine, evre sayısına göre basit, iki, üç ya da dört ge-nişlemeli makine adını alır Lokomotifler genellikle basit ya da iki genişlemeli (bileşik) makineden yararlanır; üç ya da dört genişlemeli makineler genellikle sabittir

—Ceb Bir k cisminin genişlemesi K, k cisminin bir genişlemesiyle, k üzerinde bir vektör uzayı yapısındadır ve bu vektör uzayının sonlu ya da sonsuz boyutta olmasına göre, sonlu ya da sonsuz genişlemeden söz edilir Boyut n ise, K, k üzerinde n inci dereceden bir genişlemedir; derece [K;/c] biçiminde gösterilir K nin, k üzerinde sonlu dereceden bir genişleme olması halinde, K, k nin bir cebirsel genişlemesidir (K nin her elemanı k üzerinde cebirseldir) ve K sonlu biçimde doğurulmuştur a nin, k üzerinde cebirsel bir eleman olması halinde, k(a) genişlemesine (bir tek eleman katarak elde edilen genişleme) k üzerinde yalın genişleme denir, k üzerindeki k(a) genişlemesinin derecesi, katsayılarını k dan alan değişmez olmayan, indirgenemez ve bir kökü a olan bir polinomun derecesine eşittir; bu polinom Irr (<*, k, x) biçiminde gösterilir ve a nin en küçük polinomu adını alır a nin, k üzerinde üstün bir eleman olması halinde, k(a), k nin yalın, üstün bir genişlemesidir

k nin, içinde her a elemanının minimal polinomunun birinci dereceden çarpanlara ayrıldığı bir K genişlemesi, normal bir cebirsel genişlemedir, k nin normal genişlemesi K nin, k yı değişmez bırakan özyapı uygulamaları grubu olan G(KIk) grubuna, genişlemenin Galois grubu denir; bu grup k nin normal cebirsel genişlemesidir Bu grup her eşlenik eleman sınıfında, geçişli olarak işlem yapar: x ve y iki eşlenik elemansa, G(Klk) nin a (x)=y eşitliğini sağlayacak bir a elemanı vardır

Herhangi bir elemanının minimal polinomunun katlı kökleri yoksa, cebirsel genişlemenin ayrılır olduğundan söz edilir Sonlu, normal ve ayrılır genişlemelere, Galois genişlemeleri adı verilir

k nin bir K genişlemesi, G(KIk) ile değişmezlerin KG biçiminde gösterilen cismi k ya eşitse, Galois genişlemesidir Genişleme n inci derecedense, G(KIk) Galois grubu n inci basamaktandır

K, k nin bir Galois genişlemesi ise, G(KIk) nin altgruplar kümesi ile K nin k yı içeren altcisimler kümesi arasında bir bijeksiyon vardır; G(K//c) nin her H altgru-buna bu bijeksiyon, H ile değişmezlerin altcisml olan KH yı eşlik ettirir Benzer biçimde, K nin, k yı içeren her L altcismi-ne, bunun G(K/L) Galois grubu eşlik ettirilebilir (K nin L üzerindeki genişlemesi yine Galois genişlemesidir); bu bijeksiyon öncekinin evriğidir
Bu kuramdan yola çıkarak, cebirsel denklemlerin "köklerle çözülebilirlik" yönü belirlenebilir P(X) = 0 denkleminin köklerle çözülebilmesi (R katsayıları, sıfır ayırtedidili k cisminden alınan polinom-dur), G(/<p//c) grubunun çözülebilmesine denktir [fcp,P(X) in k üzerindeki parçalanmış cismidir],

Galois kuramının ilginç bir uygulaması da sonlu* cisimlerin incelenmesidir —Gökbil Evren'in genişlemesi Birkaç maddesel nokta serpiştirilmiş (örneğin gezegenleriyle birlikte Güneş sisteminin durumu) bir uzayda yalnızca bir tek kütlenin yer aldığı düşünülmezse, bu kuram genel görelilik* kuramıyla bağdaşır Bu özel durumda, ds2 denilen uzayın temel aralığının değerini veren denklemi, 1916'da Einstein'ın çalışmalarına dayanarak K Schwarzschild kurdu; ds2, uzay -zamanda (dört boyutlu uzay-zaman evreni) bir olayın konumunu belirleyen dört koordinatın diferansiyellerinin kuvadratik biçimidir Sözkonusu denklem cte2nin gııu katsayılarından oluşan ve "Ricci tansörü" denilen belli bir tansörü sıfırlayarak elde edilir Bu koşul simgesel olarak Gm-v = 0 biçiminde ifade edilir
Genel halde bu bağıntının yerini aşağıdaki bağıntı alır:

Bu ifadede, G Ricci tansöründen çıkarılan bir değişmez, T "itme-enerji tansörü" denilen bir madde tansörü, K göreci çekim değişmezi, X Einstein'ın 1917'de ortaya attığı,sonra vazgeçebileceğini söylediği "evrenbillmsel değişmez" adı verilen bir katsayıdır Yukarıda karşılaşılan özel durumda bu bağıntı G(iv = o yerine Cpi'+ x-g(jy = 0 biçimini alır; bu koşul X nin çok küçük bir katsayı olduğunu, Güneş sisteminin boyutlarına ve yapısına indirgenmiş bir evrene etkisinin göz ardı edilebileceğini kanıtlar

Öte yandan çekime karşı koyacak bir itme kuvveti biçiminde görülen X katsayısı, her noktada dengenin kurulması (statik Evren) için bir koşul oluşturur Lemaître, 1924'te, maddenin ortalama yoğunluğunda küçük bir dalgalanma halinde bu dengenin kararsızlaşâcağını ortaya koydu

1922'de rus matemati kçi A Friedmann X itme değişmezinin varlığını açıkça belirtmeden aynı sonuçlara varılabileceğini gösterdi; bu düşünceye 1930'da Einstein da katıldı Friedmann ayrıca Evren'in statik olamayacağını ve durumunun, tüm Evren'e dağılan maddelerin ortalama yoğunluk değerine bağlı olduğunu gösterdi Ortalama yoğunluk için benimsenen en son değer 3x10"3i g/cm3'tür; bu anlayışa göre Evren, sözde Eukleides'çi hale çok yakındır, ama çeşitli parçacıkları (gökadalar) sistemli olarak birbirinden uzaklaştığı için net bir genişleme özelliğini korur Farklı varsayımlarla 1917'de De Sitter, 1924'te de Lemaître aynı sonuçlara varmıştı

• Hubble yasası Genişleme halinde bir Evren kuramı, iki buluşla doğrulandı: gökadaların tayf çizgilerinde gözlenen kırmızıya kayma; 1929'da Hubble'in bu kaymanın büyüklüğü ile gökadanın uzaklığı arasında bir orantı bulunduğunu belirlemesi Kırmızıya doğru kaymayı Doppler-Fizeau etkisiyle yorumlayan Hubble, "Hubble yasası" diye adlandırılan aşağıdaki gözlemsel ve deneysel yasayı öne sürdü: gökadalar d uzaklıklarıyla orantılı bir kaçma hızıyla devinim halindedir Kaymanın ayırtedici özelliğini, durgun haldeki Xo dalga boyu ile gözlenen dalga boyu arasındaki farkı oluşturur; A\/\0 oranı z harfiyle gösterilir Bu orana "kırmızıya doğru göreli tayf kayması" ya da kısaca "redshift" (ing söze) adı verilir "Hubble değişmezi" de denilen orantı değişmezini belirtir Yukarıdaki bağıntı ancak cz değerleri ışık hızından küçük olursa, doğrudur; büyük tayf kaymaları halinde bu bağıntının yerine, göreci bir ifadenin kullanılması gerekir Nitekim, bazı kuazarlar'da gözlenmiş z=3 ile 4 arasında yer alan kaymalar ışık hızından yüksek M, hızlarını içermez

• Hubble değişmezi Günümüz Evreni' nin evriminde H0 Hubble değişmezinin değeri, uzaklıklardan ve z yi veren tayf gözlemlerinden çıkarılır Uzaklık konusunda eldeki veriler, 10 000 km-sn-ı değerinin altında bir cz'ye ulaşan birkaç yüz gökada için belirlenmiştir H0 ın çağdaş değerleri henüz tartışma konusudur ve 50 den 110 km-s1 Mpc'e kadar gider (1 Mpc = 1 megaparsek = 106 parsek), çünkü bütün sistemli eğimlerden kurtularak uzaklıkları kesin şekilde saptamak çok güçtür Bağımsız yöntemlerle elde edilen yeni değerler H0 = 100 değeri üstünde toplanır Hubble döneminde Ho = 530 km-s-1 Mpc değeri öngörülmüştü; bu değer, uzaklık göstergesi biçiminde alınan Sefeitlerin parlaklığında, soğurma* etkisi açısından düzeltme yapamamasından kaynaklanıyordu
• Olağandışı kaymalar Hubble yasasıyla formüle bağlanan Evren'in genişlemesi göreci evrenbilim çerçevesinde kolayca yorumlanabilir; bu kuramda genişleyen Evren'de gökada uzaklaştıkça büyüyen sistemli bir kırmızıya kayma öngörülür

Güncel bilgilerin ışığında fizik yasalarıyla uyuşacak bir başka kuramla bu gözlem olaylarını açıklamak olanaksız görülmektedir Bununla birlikte birkaç gökcisminde görülen Hubble yasasına göre olağandışı sayılacak bazı kaymaların doğması olasıdır; nitekim aynı uzaklıkta oldukları mantıksal nedenlere dayanan iki gökada çok farklı kaymalar gösterebilir Olağandışı bu tür olayların gerçekliği henüz tartışma konusudur Kaldı ki bu olgu Evren'in genel genişleme kuramını bütünü içinde yalan-layamaz ve fiziksel mekanizmayla açıklanabilecek yerel olaylar sözkonusu olabilir

—Isıl mot Genişleme sırasında aynı anda hem hacimde bir artma (en azından sıkıştırılabilir bir akışkan için), hem de basınçta bir azalma görülür Genişleme duruma göre iş yaparak ya da yapmadan, ısı alışverişi olsun ya da olmasın, az ya da çok büyük bir entropi değişimiyle birlikte oluşur Isıl ve soğutma makinelerinin çevrimleri genişleme evreleri içerir Devindi-rici bir ısıl motorda genişleme, silindir içinde yalıtılan akışkanın basıncı azalırken hacminin arttığı dönemdir

—ikt Fizik biliminden alınan "genişleme" terimi, iktisadi çözümleme tarafından iki anlamda kullanılır; dar anlamda (amerikalı iktisatçı Mitchell'in dediği gibi), konjonktürün belirli bir aşamasını; iktisadi etkinliğin dalgalanmalarında, çevrimin yüksek seyrini oluşturan aşamayı belirtir Geniş anlamdaysa -günümüzde daha çok bu anlam geçerlidir- reel milli gelirde bir büyüme ve alış gücünde bir artış görülen kısa vadeli bir süreci belirtir Gerçekte, bu süreç çoğu kez bir enflasyonla birlikte gider ve çağdaş iktisat politikaları bu enflasyona söz geçirmeye, böylece iktisadi genişlemeyle parasal istikrarı uzlaştırmaya çalışırlar

—Tip Tipta iki çeşit genişleme sözkonusu-dur: fizyolojik genişleme ve patolojik genişleme Fizyolojik genişlemeye örnek olarak karanlık ya da belladon etkisiyle gözbebeğinin genişlemesi ve doğum sırasında, dölyatağı kasılmalarının etkisiyle döl-yatağı boynunun genişlemesi gösterilebilir Patolojik genişlemelerse pek çoktur: bronş genişlemesi (bronşektazi), gözbebeği genişlemesi (midriyaz), aort genişlemesi (aortektazi), mide genişlemesi (gast-rektazi), vb