İkilemelerin Genel Özellikleri

İkilemelerin Genel Özellikleri

ikilemlerde benzerlikler - ikilem sözcükleri - ikileme kalıpları - ikilemelerde sözcük kalıpları

Dilimizdeki ikilemelerin hiçbir dilde görülmeyen derecede zengin olduğu tartışmasız bir gerçektir
İkilemeyi kuran sözcüklerin genel özelliklerinin başında ses benzerliği, dana doğrusu ses uyumu, ses güzelliği gelmektedir Ses benzerliği, anlatım zorunluluğu ile birlikte, ikilemeyi kuran endüstriyel büyük etkendir
Ayrıca Türk dilinde ?ikilemeler? konusunda Türkoloji yayınlarında bu konu üzerinde çıkmış araştırmaların sayısı oldukça kabarıktır İkilemeler konusunda yapılan araştırmaları ileride vereceğim

İkilemelerde Ses Benzerliği

İkilemelerin oluşturulmasında, ses benzerliğinin ses güzelliğinin önemi ve etkisi büyüktür İkilemeleri meydana getiren sözcüklerin genelinde, önseste veya sonseste ses benzerliği mevcuttur İkilemelerde ses benzerliği, ses uygunluğu kuralı vardır Anlatımı güçlendirmek için, ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir, yahut sesleri birbirine yakın olan birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır Kısacası Türk düşüncesi, ikilemeleri kullanırken bir çeşit kafiye arar
A Önseste Benzerlik
İkilemelerdeki Önsesteki Benzerlik, ikilemeyi kuran sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır
Selam sabah, kör kütük, kış kıyamet, çul çaput, bağ bahçe, düğün dernek, yalan yanlış, zar zor vb
B Sesteki Benzerlik
İkilemelerde son sesteki ünlü veya ünsüzlerin ses bakımından bir çeşit kafiye sayılır İkilemelerde sonses benzerliği, genellikle son ek benzerliği ile sağlanır
Sonsesteki Benzerlik: az buz, giyim kuşam, ayrı gayrı, dirlik düzenlik, akça pakça vb
Son Ekteki Benzerlik: gelen giden, sarmaş dolaş, sıkış tıkış, allak bullak vb

İkilemelerdeki Sözcükler Arası Ünlü Kuralları

Aynı sözcüklerden kurulan ikilemelerin genelinde özellikle yansımalarda, birinci sözcüğün ilk hecesinde ?a? sesi bulunuyorsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde ?u? sesi bulunur: Şapur şupur, takır tukur, hatır hutur, şakır şukur, cart curt, zart zurt, haşır huşur vb
Bu kural ince sıralı ünlülerde de yürütülür Tek tük, kem küm, eğri büğrü, efil üfül vb
İkilemeyi kuran farklı sözcüklerden birisinin ilk hecesinde, özellikle kalın, düz, dar ünlü varsa bütün hecelerde ve öteki sözcükte de kalın, düz, dar ünlü bulunur Sıkı fıkı, ıvır zıvır, pılı pırtı vb

Sayıca Eş Heceli İkilemelerde Ünsüz Dizisi

Türkçe?de sayıca eş heceli ikilemelerde bazı ünsüz dizileri tespit edilmiştir Bunlardan bazıları şunlardır:
Boy bos, huy hus (y ?s ), çör çöp (r ?p), torun tosun (r ?s), belek bebek (l ?b), delik deşik (l ?ş), sat pat (s ? p), kaba saba (k ? s), şeş beş (ş ?b)
İkilemelerde Kalıplaşma:
Uzun zamanlardan beri birlikte kullanılan ikilemeler birkaç bakımdan kalıplaşmış sözcüklerdir İkilemelerdeki kalıplaşma o kadar kesindir ki ikilemelerde kullanılan sözcüklerin sırası değiştirilemez, bazıları da tek başlarına yaşayamaz:
Tek tük, eski püskü, çoluk çocuk, eğri büğrü vb bu ikilemelerde; tük, püslü, çoluk, büğrü sözcükleri tek başlarına bir anlam ifade etmezler ve kullanıldıkları sözcüklerle aralarında bir kalıplaşma söz konusudur
Bunlardan başka her iki sözcüğü de tek başına kullanılamayan ikilemeler bulunmaktadır:
Didik didik, allak bullak, mırın kırın, karman çorman vb

İkilemelerde Sıra Kalıplaşması

İkilemeleri oluşturan sözcükler arasında kesin bir kalıplaşma söz konusudur İkilemeyi oluşturan sözcükler arasında yer değiştirme yapılamaz İkilemeleri oluşturan sözcükler arasında yer değiştirme yapılırsa kalıplaşma bozulur, dolayısı ile ikilemelerde ortadan kalkar
Karı koca yerine koca karı denemez Aynı şekilde kış kıyamet, kol kanat vb ikilemelerde de bu kural söz konusudur
Ancak bazı istisna kelimeler söz konusudur: büyüklü küçüklü, dayalı döşeli, ikilemelerinde olduğu gibi
İkilemelerde Kalıplaşmayı Perçinleyen Etkenler:
Kalıplaşmayı perçinleyen belli başlı birkaç etken bulunmaktadır Bir ikilemede birden fazla etkenin bir arada bulunması da mümkündür
a İkilemelerde Az Heceli Sözcüğün Önce Gelişi:
Bu kuralda ikileme oluşurken az heceli sözcük ikilemenin başında, çok heceli sözcük ise ikilemenin sonunda bulunmaktadır Çok heceli sözcüğün öne alınmasıyla ikileme kurulamaz Örneğin:
Çul çaput, kör topal,kul kurban, kör kütük, dal budak, bağ bahçe vb
b İkilemelerde Ünlü İle Başlayan Sözcüğün Önce Gelişi:
İkilemelerde ünlü ile başlayan sözcük ünsüz ile başlayan sözcükten genelde önce gelir
Akça pakça, el pençe, er geç, ekip biçmek, eksik fazla vb
Ayrıca ikilemelerde özellikle ünlü ile başlayan sözcüklerin çoğunda geniş, kalın, düz ünlünün başta bulunduğu görülür: ana baba, aslı faslı, açık saçık vb
c İkilemelerde Türkçe Sözcüklerin Önce Gelişi:
İkilemelerde çoğunlukla Türkçe sözcük başta, yabancı sözcük sonda kullanılır:
Güçlü kuvvetli, aç biilaç, kış kıyamet, eksik fazla vb
?akıllı uslu? veya ?uslu akıllı?, ?gönül hatır? veya ? hatır gönül? gibi ikilemelerde ise b ve c kurallarına göre iki etken arasında kalarak her iki şekilde de kullanılan ikilemeler bulunmaktadır

ç İkilemelerde ?b_? Veya ?p_?ile Başlayan Sözcüklerin Sona Gelişi:
İkilemelerin bazılarında ?b? ve ?p? ile başlayan sözcüklerin ikinci sözcük olarak kullanıldığına rastlamaktayız Süs püs, süklüm püklüm, yırtık pırtık, ondan bundan, bölük pörçük vb
Özellikle ?p? sesinin ikilemenin, hatta pekiştirmenin oluşturulmasında etkili bir rol oynadığı görülür
?eski püskü, yırtık pırtık, bölük pörçük? vb ikilemelerde de yalnız başına kullanılamayan sözcüklerin başında ?p? sesinin geldiği görülmektedir
Ayrıca bazı pekiştirmelerde ?p? sesinin kullanıldığı görülmektedir:apayrı, upuzun, ipince vb Bazen pekiştirme yeterli bulunmazsa pekiştirmenin kuvvetini artırmak için ?p? sesinde sonra kalınlık incelik uyumuna uyan bir ünlünün geldiği görülmektedir Örneğin:
Sapasağlam, çepeçevre, yapayalnız, güpegündüz vb

Sözcük Yapısı Bakımından İkilemeler

Türkçe?mizde kavramları pekiştirmek için hemen hemen her türlü sözcükten ikileme kurulabilmektedir İkilemeyi oluşturan sözcüklerden her ikisi de Türkçe, biri yabancı, her ikisi de yabancı olabilmektedir
Türkçe + Türkçe = ?şıkır şıkır oynuyor, tak tak kapı çalındı, çisil çisil yağmur, yarım yamalak, yorgun argın, eğri büğrü? vb
Yabancı + Yabancı = ?hal hatır, hayır hasenat, haraç mezat, hısım akraba, şan şöhret, zarar ziyan, şen şatır? vb
Türkçe + Yabancı = ?yüz surat, güçlü kuvvetli, kılık kıyafet, aç biilaç? vb
Not:
Her iki sözcükte Türkçe olan ikilemelerde sözcükler genelde yansımadır Bazen de Türkçe sözcük ve eskiden kullanılan bir Türkçe sözcükten oluşur
Türkçe yabancı sözcüklü ikilemelerde Türkçe sözcük önce yabancı sözcük sonra gelir

Sayılardan İkileme

Bu tür ikilemelerde, küçük sayıdan büyük sayıya doğru sıralanarak ikileme kurulmaktadır Bazı ikilemelerde de aynı sayı adından ikileme kurulmaktadır:
Üç beş kişi, sekiz on adam vb bir bir anlatmak üçer üçer dağıtmak vb
Tamlamadan İkileme:
Bu tür ikilemelerde bazen belirtili tamlama bazen de belirtisiz tamlama olarak karşımıza çıkmaktadır
B?li tamlama : sersemin sersemi, kötünün kötüsü vb
B?siz tamlama: arslanlar arslanı, güzeller güzeli, tövbeler tövbesi, yıllar yılı vb
Bazen de ?ne? sözcüğünden kurulmuş belirtili bir tamlama olarak karşımıza çıkan ikileme bulunur: ?nenin nesi? örneğinde olduğu gibi
Bazı ikilemelerde de ?oğul? ve ?üst? sözcüğü ikilemeyi oluşturan sözcükler arasına girerek anlamı kuvvetlendirdiği görülür
Oğul: hayvan oğlu hayvan, köpek oğlu köpek vb
Üst : sigara üstüne sigara, kavga üstüne kavga vb

M-? li İkileme:
Türküye Türkçe?sinin özelliklerinden biriside m-?li ikileme kurulabilmesidir Türkçe bir sözcük aslında ?m? sesiyle başlamaz ?m? sesiyle ikileme kurulması Türkçe?nin bir yaratma gücüdür Bunun için ünlüyle başlayan sözcüğün başına veya ünsüzle başlayan sözcüğün ilk sesi kaldırılıp yerine ?m? sesinin getirilmesiyle ikileme oluşturulur Örneğin:
Çocuk mocuk, kalem malem, kız mız, ekmek mekmek, para mara, perde merde, lamba mamba, çakmak makmak vb

K? lı İkileme:
Türkçe?de ?m??li ikilemenin yanı sıra ?k??lı ikilemelerde mevcuttur Bu tür ikilemelerin ağız ortası açıklığı dizisinin ikinci tipteki otomatik tekrarlar dolayısıyla k?nin yer değiştirmek zorunda bırakılarak ikiye bölünmüş olabileceğini O Nedim Tuna araştırmalarında tespit etmiştir Örneğin : paldır küldür, tambur kümbür vb

Aralıklı ikilemeler

Bu tür ikilemelerin bazılarında kalıplaşma söz konusu olurken bazılarında kalıplaşmanın olmadığı görülür Aralıklı ikilemelerde endüstriyel az üç sözcükten, - arada ?mi? eki gibi ayrı yazılan ek de olabilir ? endüstriyel çok da birkaç sözcük arayla kurulabilir Bunların asıl amacı anlamı pekiştirmek ve kuvvetleştirmektir

Bağlaçlı ikilemeler

Bu ikilemelerde anlamı pekiştirmek için ?ve?, ?de? bağlaçlarının aynı sözcüğün arasına girerek ikilemeyi oluşturdukları görülmektedir
?ve? li ikileme: ancak ve ancak, yalnız ve yalnız vb
?de? li ikileme: bebek de bebek, ev de ev vb

Sorulu ikilemeler

Anlamı kuvvetlendirmek, pekiştirmek için aynı sözcüğün arasına ?mi? yada ünlü uyumuna göre değişimleri getirilerek, ikileme kurulmaktadır Örneğin:
Ev mi ev, iş mi iş, kalem mi kalem vb
Aynı kuruluş sorulu ? cevaplı eylemlerde de kullanılmaktadır: yapar mı yapar, oldu mu oldu, ölür mü ölür vb
Ayrıca ?mi? ikilemeye belirteç ve sıfatlarda da rastlanmakta ve burada ?çok? sözcüğünün yerini tutmaktadır: Fakir mi fakir (çok fakir), güzel mi güzel (çok güzel), temiz mi temiz (çok temiz), uslu mu uslu (çok uslu), zengin mi zengin (çok zengin), akıllı mı akıllı (çok akıllı) vb
Sorulu ikilemelerin bir başka biçimi de ?ne? ile kurulan şeklidir Örneğin : ne ev ne ev, ne çocuk ne çocuk vb

Ayrı İkileme

Türkçe de ikilemelerin etkisi yadsınamayacak derecede yaygındır Aralarına başka sözcükler girse bile anlamı pekiştirmek, kuvvetlendirmek için araya giren sözcüklerden yardım alınarak ikilemeye devam edilmektedir Ancak bu tür ikilemeler kalıplaşmamıştır
Aç vatan göğsünü ilahına aç
(N Kemal)

Toprak sel, ışık sel, güneş sel, ay sel
Sel orman ve deniz; sel? sel? sel?
(Tahsin Saraç)

Sayı Adlarından İkileme

Sayı adlarından da aralıklı ikileme kurulabilir:
Örneğin : üç aşağı beş yukarı, bir ferahladı bir ferahladı, yedi iklim dört bucak vb

Sözcük Türü Bakımından İkileme

Türkçe?mizde sekiz sözcük türü mevcuttur Bu sekiz sözcük türünün hemen hepsinden ikileme yapılabilmektedir
Adlardan ikileme:
a- Özel Adlardan İkileme: Özel isimlerden seslenmeler dışında çok az sayıda ikileme kurulur
Hanya?yı Konya?yı, Hasan Hüseyin, Ali Veli, Ahmet Mehmet vb
Seslenmelerde ise anlam pekiştirilmek istenir, hitapta ısrar edilir Bu nedenle seslenmelerdeki veya hitaplardaki tekrarlarda bir çeşit ikileme sayılır:
Kubilay! Kubilay! Sesleriyle ortalık çınladı
Murat! Murat! Diye bağırdı Vb
b- Cins Adlardan İkimle: cins isimlerden birçok ikileme oluşturulmuştur:
salkım salkım üzümler, dere tepe, dağ taş, ev ev dolaşmak, demet demet güller vb

Adıllardan İkileme

Az sayıda zamirlerle kurulan ikilemeler mevcuttur Zamirlerle kurulan ikilemelerde en çok dönüşlülük zamiri kullanılmaktadır Ayrıca soru zamirleriyle de ikilemeler kurulur:
?Sen sen ol başkalarına uyma?
?Sen seni bil sen seni?
?Kendi kendime kızıyorum? (Dönüşlülük zamiri)
?Kendim ettim kendim buldum? (Dönüşlülük zamiri)
?Ne? Ne?? (Soru zamiri)
?Kim? Kim?? (Soru zamiri) vb

Sıfatlardan İkileme

a- Aynı Sıfattan Kurulan İkileme: Aynı sıfattan kurulan ikilemelerde, sıfat ismin önünde tekrar edilmek suretiyle meydana gelir:
büyük büyük ayaklar, beyaz beyaz evler, küçük küçük bahçeler, iri iri erikler, yumruk yumruk eller, renkli renkli taşlar, kırmızı kırmızı elmalar vb
b- Ayrı Sıfatlardan Kurulan İkileme: Bu ikilemelerde çoğu zaman anlamları veya sesleri birbirine yakın, bazen de başlı başına bir anlamı olmayıp sadece ses yakınlığı dolayısıyla bir araya getirilmiş ikilemeler karşımıza çıkmaktadır:
Ufak tefek adam, kara kuru oğlan, yorgun argın kadınlar, delik deşik elbise, yarım yamalak iş, eğri büğrü sokak, abuk sabuk yazı vb
Belirteç ve Belirteç Görevindeki Sözcüklerden İkileme:
Aslı Belirteç Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı belirteç olan sözcükler çoğu zaman oldukları gibi tekrar edilerek ikileme oluşturulur:
?şimdi şimdi anlıyorum?
?orda orda gezme?
?böyle böyle öğreneceksin? vb
b- Aslı Ad Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı isim olan sözcüklerden ikilemeler kurularak belirteç görevinde kullanırlar Ayrıca yansımalardan kurulan ikilemelerde bu bölümden sayılır:
?zaman zaman ağlar?
?vakit vakit gelir?
?gece gündüz, yaz kış çalışır?
?şakır şakır akıyor?
?zırıl zırıl ağlıyordu?
c- Aslı Sıfat Olan Sözcüklerden İkileme: Aslı sıfat olan sözcüklerin çoğu belirteç görevinde kullanılabilir Türkçe?de ?çok güzel yaz? anlatımı yerine ?güzel güzel yaz? anlatımının kullanımı yaygın olduğunda sıfatların aynen tekrar edilmesiyle belirteç görevinde kullanılmaları sağlanabilir:
?küçük küçük doğramak, hızlı hızlı yürümek, güzel güzel git, soğuk soğuk içmek? vb
Bazen de iki ayrı sıfattan ikileme yapılarak belirteç görevinde kullanılma sağlanabilir:
?iyi kötü bilmek, saçma sapan düşünmek, doğru dürüst konuşmak? vb
ç- Aslı Ulaç Olan Sözcüklerden İkileme: Bu tür ikilemelerde, edilgen, ettirgen, dönüşlü, işteş, ve olumsuzları yapılabilen ulaç biçimindeki eylemsilerin yan yana kullanılmasıyla ikilemeli belirteçler kurulmaktadır:
?dura dura, düşüne düşüne konuşmak, sallana sallana dolaşmak, söylene söylene gitmek, salına salına gezmek, alıştıra alıştıra öğretmek? vb
Bu tür ikilemeler bazen de iki ayrı ulaçtan kurulur:
?araya taraya bulmak, gide gele usanmak? vb

Ünlemlerden İkileme

Ünlemler duyguları, coşkuları dile getiren sözcüklerdir Ünlemlerdeki bu coşkuları, düşünceleri pekiştirmek güçlendirmek için ünlemler tekrar edilerek ikileme oluşturulur:
?vah vah!, hay hay!, of of!, öf öf!? vb
Bağlaçlardan İkileme:
Bağlaçlarla oluşturulmuş ikilemeler çok az sayıdadır Genelde bir zorlama söz konusu olmazsa bu tür ikilemeler pek oluşturulmaz Bağlaçlar genelde yabancı sözcükler olduklarından ikileme oluşturulmaları pek uygun değildir:
?fakat fakat, ancak ancak?

Eylemlerden İkileme

Eylemlerle oluşturulmuş ikilemeler çeşitlilik göstermektedir Bazen çekimli eylemlerin tekrarı ile ikileme oluşurken bazen de eylemsilerin tekrarıyla ikilemeler oluşur Ayrıca aralıklı ikilemelerde eylemsilerle kurulabilir:
?oldu olacak?, ?düştü düşecek?, ?sarıp sarmaladı?, ?buldu buluşturdu?, ?buyur buyur?, ?koştu koştu yoruldu?, yer yer, yemez yemez? vb

alıntı