Yapı Ve Kuruluş Bakımından İkilemeler

Yapı

ve Kuruluş Bakımından İkilemeler

yapı ikilemeleri - kuruluş ikilemeleri - anlam bakımından ikilemeler

Yapı ve kuruluş bakımından ikilemeleri ikiye ayırabilir İkilemeler ya isim kök yada gövdelerinden veya eylem kök yada gövdelerinden kurulurlar:

İsim Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler

Bu tür ikilemeler ya yalın haldeki isimlerdir veya isim durum ekleri alarak oluşan ikilemelerdir
Yalın Durumdaki İkilemeler:
İsim kökü veya gövdesinden kurulmuş yalın durumdaki sözcüklerin başında yansımalar gelir
Yansımadan Kurulan İkileme:
Bu tür ikilemeleri ayırabiliriz:
a- Aynı Yansımadan Kurulan İkileme:
aynı yansımadan kurulan ikilemelerde aynı sözcüklerin tekrarıyla oluşması söz konusudur: ?şırıl şırıl, horul horul, kıkır kıkır, tıkır tıkır, mışıl mışıl? vb
b- Ayrı Yansımadan Kurulan İkileme:
ayrı yansımadan kurulan ikilemeler yapı ses bakımından birbirini andıran sözcüklerin yalın durumda tekrarıyla yapılmaktadır: ?hapur hupur, şapur şupur, takır tukur? vb
Yalın Durumdaki Adlardan Kurulan İkileme:
Aynı isimden kurulan
Farklı isimden kurulan
a- Yalın Durumdaki Aynı İsimden Kurulan:
Örneğin: ?büklüm büklüm yol, çanak çanak yoğurt, demet demet gül, kaşık kaşık, bukle bukle saç, çeşit çeşit yemek? vb
b- Yalın Durumdaki Farklı İsimlerle Kurulan İkileme:
Örneğin: ?iş güç sahibi, saç sakal, al pençe, tarla tapan, yol yordam, kavga döğüş? vb

Yönelmeli İkileme: (a,e)
Bu tür ikilemelerde ikilemeyi oluşturan sözcüklerden herhangi biri veya ikisinin yönelme durum ekinin almasıyla oluşması söz konusudur Bu ikilemeler aynı sözcüğün tekrarı veya farklı sözcüklerle yapılabilirler

a- Aynı Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme:
Sözcüklerden birisinin yönelme durum ekini alması gerekmektedir: ?baş başa, göz göze, başa baş, göze göz, dişe diş, el ele, saç saça, üst üste, alt alta, arka arkaya? vb
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme:
farklı sözcüklerden kurulan yönelmeli ikilemelerde genelde sözcüklerin ikisinin de yönelme durum ekini aldıkları görülmektedir: ?sele suya kapılmak, çoluğa çocuğa karışmak, yalana dolana sapmak, kurda kuşa yem olmak? vb
Bu tür ikilemelerde çok az sayıda ikileme de sadece ikinci sözcüğün yönelme durumunu aldığı görülür:
?iğne ipliğe, bir deri bir kemiğe dönmek?
Çıkmalı İkileme: (dan)
Çıkmalı ikilemelerde ikilemeyi kuran sözcüklerden birisi veya her ikisinin de çıkma durum ekini alması söz konusudur Yine bu ikilemeler aynı sözcüğün tekrarı veya farklı sözcüklerle kurulurlar

a- Aynı Sözcükten Kurulan Çıkmalı İkileme:
Bu tür ikilemelerde her iki sözcükte çıkma durum ekini almaktadır: ?kenardan kenardan gitmek, arkadan arkadan konuşmak? vb
Ayrıca çıkmalı ikilemelerde ikilemeyi kuran sözcüklerden birincisi çıkma durum ekini (dan) ikincisi ise yönelme durum ekini (e, a): ?inceden inceye, uzaktan uzağa, evden eve, elden ele, kulaktan kulağa, dağdan dağa? vb

b- Ayrı Sözcüklerden Kurulan Çıkmalı İkileme:
Sözcüklerin her ikisi de çıkma durum ekini almasıyla oluşan ikilemelerdir: ?sağdan soldan, içten dıştan, ordan buradan, elinden dilinden, evden barktan, şundan bundan? vb
Ayrıca bu tür ikilemelerde birinci sözcük çıkma durum ekini ikinci sözcük yönelme durum ekini alabilir: ?iğneden ipliğe, baştan aşağıya, tepeden tırnağa, geceden gündüze? vb
Kalmalı İkileme:
Bu ikilemeyi kuran aynı veya farklı sözcüklerden birisi yada her ikiside kalma durum ekini almaktadır

a- Aynı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme:
Her iki sözcükte kalma durumunu almaktadır Örneğin: ?ayda ayda ödemek, orda orda dolaşmak? vb
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme:
Her iki sözcükte kalma durumundadır Örneğin: ?kıyıda köşede oturmak, ötede beride, arada sırada, ayda yılda? vb
Yüklemeli İkileme:
Bu tür ikilemeler az sayıdadır Kalıplaşmıştırlar, örneğin: ?elini eteğini çekmek, yaşını başını almak? gibi
Araç Durumundaki (insturumentalis) İkileme:
Insturumentalis ikilemede, ikileme aynı sözcüklerden oluşmaktadır Bunlar araç durum ekini almış ikilemelerdir Örneğin: ?ardın ardın gitmek, için için yanmak? gibi

İyelikli İkileme

İsim hal eklerinin gördüğümüz gibi ikilemenin kurulmasında etkili rol oynayabilmektedir Aynı şekilde iyelik ekleri de ikileme oluşurken görev alabilmektedir İyelik ekleri ikilemeyi kuran sözcüklere eklenir
a- Aynı Sözcükten Kurulan İyelikli İkileme:
Aynı sözcükten kurulan iyelikli ikilemelerde, aynı sözcüğün tekrarı söz konusudur Ancak bu tür ikilemeleri oluşturan sözcüğün iyelik ve isim hal eklerini alıp almaması bakımından çeşitlilik göstermektedir:
Her iki sözcükte iyelik ekini alır ve yalın halde olur Örneğin: ?hepsi hepsi ikiyüz elli bin lira, topu topu bir araba? gibi
Her iki sözcük iyelik ekini alır, ikinci sözcük ayrıca yönelme durum ekini alır: ?lafı lafına, sözü süzüne, boyu boyuna, huyu huyuna, ucu ucuna, eli eline? vb
İlk sözcük iyeliksiz yalın halde olur, ikinci sözcük iyelikli yönelme durum ekini alabilir: ?tam tamına, aç açına? gibi
İlk sözcük iyelik ve yönelme ekini almıştır: ?zenginliğine zengin, çalışkanlığına çalışkan, güzelliğine güzel? vb
İlk sözcük sadece iyelik ekini alır: ?sözü söz, işi iş? vb
Her ikiside iyelik ve yönelme ekini alır: ?üstüne üstüne varmak, tersine tersine davranmak? vb
b- Farklı Sözcüklerden Kurulan İyelikli İkileme:
Farklı sözcüklerden kurulan iyelikli ikilemelerde diğerinde olduğu gibi ek alıp almamalarına göre farklılık göstermektedirler:
Her ikiside iyelik ekini alır ve yalın durumda olur: ?yüzü gözü şişmek, soyu sopu belli olmak, aslı astarı olmamak, sözü sazı dinlemek? vb
Her iki sözcükte iyelik ve yönelme eki almış: ?yüzüne gözüne bulaştırmak, saçına başına bakmamak, üstüne başına bakmak? vb
Her iki sözcük iyelik eki alır, ikinci sözcük yönelme eki alır: ?saçı sakalına karışmak, evini barkını terk etmek, yaşını başını almak? vb

Bazı Yapım Ekleriyle Kurulan İkilemeler

a- ?-li? Ekiyle Kurulan İkilemeler:
Aynı kök ve gövdeden: bu tür ikilemede, ikilemelerin çoğu belirteç veya sıfat görevindedir: ?boyalı boyalı yüzler, uslu uslu oturmak, tatlı tatlı anlatmak, akıllı akıllı çocuklar? vb
Birincisi ?-li? ekini alır, ikincisi iyelik ve yönelme ekini alır: ?evli evine, köylü köyüne, yerli yerine? vb
Birinci sözcük ?-li? ekini, ikinci sözcük ?-siz? ekini alır: ?zamanlı zamansız, belli belirsiz, yerli yersiz? vb
Farklı kök ve gövdeden: örneğin: ?irili ufaklı, allı pullu, akıllı uslu, evli barklı, güçlü kuvvetli, büyüklü küçüklü? vb
Ayrıca ?-lik? ekiyle ikileme türetilir: ?dirlik düzenlik, günlük güneşlik? vb
b- ?-siz? Ekiyle Kurulan İkileme:
Aynı kök ve gövdeden: örneğin: ?sessiz sessiz, arsız arsız, yüzsüz yüzsüz, yersiz yersiz? vb
Farklı kök ve gövdeden: örneğin: ?borçsuz harçsız, ipsiz sapsız, tatsız tuzsuz, yersiz yurtsuz? vb

Eylem Kök ve Gövdelerinden Kurulan İkilemeler

Bu tür ikilemelerin önemli bir bölümü ulaç biçimindedir
Ulaçlardan Kurulan İkileme:
Ulaçlar, eylem kök veya gövdelerinden türetilmiş eylem soylu sözcüklerdir İkilemelerde ulaçların, dönüşlü, işteş, edilgen, ettirgen, olumsuz biçimleri kullanılmaktadır
a- Aynı ulaçtan kurulan ikileme: Aynı eylem kökünden ve gövdesinden ?-e? ekiyle türetilmiş ulaçların tekrarıyla kurulan ikilemelerdir Bunların olumsuzları da yapılır Ayrıca bunların bir bölümü de ?-ip? veya ?-ken? ekleriyle türetilir:
?-e? ekiyle türetilenler: yaza yaza, koşa koşa, güle güle, baka baka, oynaya oynaya, otura otura? vb
Olumsuzları: ?yazmaya yazmaya, koşmaya koşmaya, bakmaya bakmaya? vb
?-ip? ekiyle türetilenler: ?bakıp bakıp, alıp alıp, düşüp düşüp, dönüp dönüp? vb
?-ken? ekiyle türetilenler: ?yaparken yaparken, bakarken bakarken? vb
b- Farklı Ulaçlardan Kurulan İkileme: Bu tür ikilemeler farklı ulaçlardan oluşur ve belirteç görevinde kullanılırlar ?-ip? ekiyle de kurulanları vardır: ?yana yakına, sere serpe, bata çıka, yatıp kalkıp, satıp savıp, yiyip içip? vb
Ortaçlardan Kurulan İkileme:
Ortaçlarla kurulan ikilemeler eylem kökünden veya gövdesinden türetilen ortaçlarla kurulmaktadır Bu tip ikilemelerde diğerleri gibi ya aynı ortacın tekrarıyla yada farklı ulaçların birbiri ardına getirilmesiyle oluşmaktadır
a- Aynı ortaçla kurulan ikileme: Aynı ortaçtan kurulan ikilemeler ?-miş, -en, -mez, -ir, -dik? ekleriyle kurulamaktadırlar Örneğin: ?solmuş solmuş benizler, kurumuş kurumuş ağaçlar, bilmiş bilmiş konuşmak, koşan koşana, konuşan konuşana, olur olmaz, konuşur konuşmaz, bilir bilmez, tanıdık tanıdık simalar? vb
b- Farklı ortaçlardan kurulan ikilemeler: Bu ikilemeler farklı ortaçlardan oluşmaktadır Yine aynı eklerle yapılmaktadırlar Örneğin: ?yemez içmez, yazan çizen, yenir yutulur, sararmış solmuş, bitmez tükenmez? vb

Eylemliklerden Kurulan İkileme

Eylemliklerden kurulan ikilemelerin bir bölümü aynı kökten türetilirken bir bölümü de farklı kökten türetilmiş olmaktadır
a- Aynı eylemlikten kurulan ikileme: Bu tip ikilemelerin bazıları şunlardır: ?kaçış o kaçış, gidiş o gidiş?, ?burma burma bıyıklar, oyma oyma dolap, saçma saçma işler?
b- Farklı eylemliklerden kurulan ikileme: Bunlar farklı kök veya gövdeden kurulmuş eylemliklerle yapılan ikilemelerdir: ?değiş tokuş, yalvarmak yakarmak, okuma yazma, derme çatma, bıkmak usanmak? vb
Eylemden Türetilmiş Sıfatlardan Kurulan İkileme:
Eylemden türetilmiş sıfatlardan kurulan ikilemelerin, ortaçlarla kurulan ikilemelerden farkı bunların olumsuzluklarının yapılamamasıdır Bunlarda ikiye ayrılırlar:
a- Aynı eylemden: Örneğin: ?şaşkın şaşkın çocuklar, kesik kesik saçlar, yırtık yırtık elbiseler? vb
b- Farklı eylemden: Örneğin: ?kırık dökük sandalye, delik deşik duvar, açık saçık resimler? vb

Çekimli Eylemden Türetilmiş İkileme

Bu ikilemeler çekimli eylemlerle kurulurlar Bunlardan bazıları aynı kök veya gövdeden, bazıları ise farklı kök veya gövdeden meydana gelirler
a- Aynı çekimli eylemden: Bu ikilemelerin şahıslara göre çekimi şöyledir:
1 ve 2 kişi: ?koştum koştum yoruldum, sevdin sevdin bunu mu sevdin?? gibi
3 kişi: ?bağırmış bağırmış duyuramamış, koştu koştu düştü, gelse gelse bugün gelir? gibi
b- Farklı çekimli eylemden: Bu ikilemeler örneğin şöyledir: ?ezildi büzüldü konuşmaya çalıştı, ağladı sızladı kendini affettirdi? gibi
Çekimli Eylemle Birlikte Ulaçtan Kurulan İkileme:
?-e? veya ?-ip? eklerinden türetilen ulaçlar çekimli eylemle birlikte kullanılarak oluşturulmuş ikilemelerdir:
?kala+kaldım, veri+versin? vb

Yardımcı Eylemlerle Kurulan İkileme

Bu ikilemelerde, ?etmek, olmak, eylemek? yardımcı eylemleri ikilemeyle birlikte kullanılır
Etmek: ?tiftik tiftik etmek, kaş göz etmek? vb
Olmak: ?parça parça olmak, al al olmak? vb
Eylemek: ?rica rica eylemek? vb

Görev Bakımından İkilemeler

a- İkilemeden Özne: İkilemeler cümle içinde özne göreviyle kullanılabilirler İkileme tek bir sözcük gibi görevi üstüne alabilmektedir Örneğin: ?ana baba çoğu zaman çocukları için tartışırlar? cümlesinde olduğu gibi
b- İkilemeden Nesne: İkilemelerden belirtili veya belirtisiz nesne yapılabilmektedir Örneğin: ?çanak çömlek satıyor?, ?pılıyı pırtıyı topladı? gibi
c- İkilemeden Tümleç: İkilemeler tümleç görevinde de bulunabilmektedirler Örneğin: ?Abisi kardeşini şehir şehir arıyor?, ?Ortalık birdenbire karıştı?, ?Eninde sonunda buraya gelecek?, ?Ele güne karşı üstüne başına dikkat etmelisin? gibi
ç- İkilemeden Yüklem: Örneğin: ?Yine bir sofrada şen şakraktık?, ?Ben o rüzgarla şimdi baş başayım?, ?Büyük tehlikelerle karşı karşıyayız? gibi

Anlam Bakımından İkilemeler

İkilemeler anlamı pekiştirmek, güçlendirmek amacıyla yaratılmış sözcüklerdir İkilemelerde iki sözcük yan yana getirilerek bu birlikten ortak bir anlam, güçlü bir kavram elde edilmektedir İkilemeleri anlam açısından ayırma imkanımız bulunmamaktadır
Anlamı Pekiştirme:
Asıl amaç anlamı pekiştirmek olan ikilemeler, ?çok, pek, fazla, gayet? gibi sözcüklerin belirttikleri kavramla ikilemenin anlamda sağladığı güç, pekiştirme bakımından ölçülmez ?öbek öbek çiçekler, demet demet güller, salkım salkım üzümler, deste deste para? gibi ikilemelerle sağlanan kavramlar ?çok? vb sözcüklerle sağlanamaz
Sözcüklerin pekiştirme olayı da bir çeşit ikileme sayılır Bu konuyla ilgili Mehmet Ali Ağakay? ın yaptığı çalışmayı ileride vereceğim

Anlamı Güçlendirme:
İkilemeler oluşturulurken çeşitli amaçlar güdülmüştür Bunlardan birisi de anlamı kuvvetlendirmek, güçlendirmektir Sözcük tekrar edilerek anlam tekrar edilir, böylelikle anlam güçlendirilmiş olmaktadır
Çoğu zaman deyimlerde de, atasözlerinde de bu yola başvurulmakta, böylelikle anlam güzelliği ve kuvveti oluşmaktadır Örneğin: ?yalvara yalvara ikna ettik, ağlaya ağlaya anlattı, gide gele usandık? vb

Anlamı Abartma:
İkilemeler anlamın sağladığı gücü, değeri arttırmak, abartmak içinde oluşturulmaktadır Yani ikilemelerde az çok mübalağa söz konusudur: ?koşa koşa yorulmak? anlamını hiçbir zaman ?koşarak yorulmak? sağlayamayacağı gibi

Anlamı Çoğaltma:
İkilemeler topluluk isimleriyle, ?ler? çoğul ekiyle bazen de ikilemelerin tümleç görevi gördüğü zamanlarda çokluk ifade ettikleri görülmektedir Örneğin: ?deste deste para, demet demet çiçek, sarı sarı güller, güzel güzel elbiseler, ev ev dolaşmak, sokak sokak gezmek? vb

Anlamı Kolaylaştırma:
İkileme ile anlam, öteki anlatımlardan çok daha kolaylıkla, çok daha yalın, esnek ve açık olarak anlaşılır Mesela: ?çok fakir bir adam? yerine, ?fakir mi fakir bir adam? anlatını durumu daha net bir biçimde anlatır
Anlam Bakımından İkilemeyi Kuran Sözcükler:
İkilemelerde sözcükler anlam bakımından, bir tek sözcükmüş gibi birbirine sıkı sıkıya bağlıdır Hatta bazı ikilemelerde sözcükler birbirinden ayrı düşünülemez

I- İki Sözcüğe de Anlamlı İkileme:
Başlı başına anlamları olan sözcüklerden kurulan ikilemelerdir Bu tür ikilemeler üç çeşittir:
a- Aynı Anlamlı Sözcüklerden Kurulan İkileme:
Bu tür ikilemelerde sözcükler aynı anlamda görünseler de her yerde birbirlerinin yerine kullanılamadıkları için, gerçekte aynı anlamda değillerdir Bu tür ikilemelere endüstriyel iyi örnek tekrar edilen sözcüklerle kurulan ikilemelerdir Örneğin: ?it köpek, kılık kıyafet, deli divane, ses seda, köşe bucak? vb
?ağlaya ağlaya anlatmak, güzel güzel kızlar, tatlı tatlı masallar, demet demet çiçekler? vb
b- Yakın Anlamlı Sözcüklerden Kurulan İlkeme:
Bu ikilemelerde sözcüklerin kendi başlarına anlamları mevcuttur Yakın anlamlı sözcüklerin bazılarında ses biçim yakınlığından faydalanılmıştır Örneğin: ?dünya alem, eş dost, ar namus, mal mülk, ak pak, ağrı sızı, açık saçık? vb
c- Karşıt Anlamlı Sözcüklerden Kurulan İkileme:
Bu tür ikilemelerde sözcükler karşıt anlamlıdır Örneğin: ?iyi kötü, er geç, dost düşman, tatlı tatsız, yerli yersiz, ileri geri, eksik fazla, az çok? vb

Bir Sözcüğü Anlamlı İkileme

Bu ikilemelerde sözcüklerden birisi tam anlamlı diğer sözcük anlamlı sözcüğün gölgesidir Ama bu gölge sözcük anlamı güçlendirmede yardımcıdır Örneğin: ?ufak tefek, yırtık pırtık, incik boncuk, eski püskü, eğri büğrü? vb

İki Sözcüğü de Yarı Anlamlı İkileme

Bu ikilemelerdeki yarı anlamlı sözcükler bir zorlama olmasa tek başlarına kullanılmazlar Bu tür sözcüklerle kurulan ikilemelerde bir pekiştirme apaçık ortadadır Örneğin: ?eciş bücüş adam, abur cubur, yalap şalap, hapur hupur, katır kutur, şarıl şurul? vb