Bilge Kağan Âbidesi Tonyukuk Abideleri Ve Abidelerin Sahipleri Ve Yazılış Tarihleri

A) ÂBİDELERİN SAHİPLERİ VE YAZILŞ TARİHLERİ

*Bilge Kağan Âbidesi:

Bilge Kağan Âbidesi kendisinin 734’te ölümünden sonra 735’te oğlu tarafından dikilmiştir Bu âbide de Bilge Kağan konuşmaktadır Esasen âbidenin kuzey cephesinin ilk 8 satırı Kül Tigin âbidesinin güney cephesinin, doğu cephesinin 2-24 satırları ise Kül Tigin âbidesinin doğu cephesinin mukabil satırlarına benzemektedir Bu âbidede ayrıca Kül Tigin ‘in ölümünden sonraki vakaların ilâve edildiği görülür

Bilge Kağan âbidesi hem devredilmiş, hemde parçalanmıştır Onun için tahribat ve silinti bunda çok fazladır Bu âbideyi yeğeni Yolluğ Tigin yazmıştır Her iki âbidede de Bilge Kağan’ın sözlerinin dışında Yolluğ Tigin’in kitabe kayıtları ve ilâveleri yer almaktadır Bu âbidenin etrafında da yine türbe enkazı ve daha az olmak üzere heykeller ,balballar ve taşlar vardır

*Tonyukuk Âbideleri:

Tonyukuk âbidesi , diğer iki âbidenin biraz daha doğusunda bulunmak- tadırDevrilmemiş , dikili dört cepheli iki taş halindedir Birincisi ve daha büyük olan taşta 35 ,ikinci taşta 27 satır vardır İkinci taşta yazılar daha itinasızdır ve aşınmada daha çoktur Bu âbidenin yazıları Kül Tigin ve Bilge Kağan’ ınki kadar düzgün değildirBu âbide de yazı yukarıdan aşağı yazılmıştır Fakat diğer ikisinin aksine satırlar soldan sağa doğru istif edilmiştir Tezyinatı da diğer kitâbelerdeki kadar sanatkârane değildir Tonyukuk âbidesinin yanında da büyük bir türbe kalıntısı , heykeller , balballarve taşlar vardır

Tonyukuk âbidesini , İlteriş Kağan ‘ın isyanına iştirak eden ve o günden Bilge Kağan devrine kadar devlet idaresinin baş yardımcısı olarak kalan büyük Türk devlet adamı ve başkumandanı Tonyukuk ,ihtiyarlık devrinde bizzat diktirmiştir Bu âbidede Tonyukuk konuşmaktadır , bu âbidenin müellifi odur

*Kül Tigin Âbidesi :

Kül Tigin , Göktürkleri Çin esaretinden kurtaran ve ikinci Göktürk devletini kuran İlteriş Kutluk Kağan ‘ın küçük oğludur Ağabeyi Bilge Kağan ‘la birlikte gece gündüz çalışmış , Türk ordularına komutanlık yaparak büyük zaferler kazanmıştır731 tarihinde bir savaşta ölünce , derin bir üzüntüye kapılan ağabeyi Bilge Kağan tarafından hatırasına , bir sene sonra (732) bir âbide diktirilmiştir

Bu âbidede konuşan Bilge Kağan’dır Tarihi bilgiler verilirken , Kül Tigin ‘in yaptıkları , devletin kuvvetlenmesindeki hissesi çok duygulu ve coşkun bir şekilde anlatılmıştır Âbidenin en içli kısmı Bilge Kağan ‘ın ölen kardeşine ağladığı bölümdür

Âbideler içerisinde bu zamana kadar en az tahribata uğrayan bu âbidedir Âbideyi , Hakan ailesinden ve Kül Tigin ‘ in yeğeni olan Yolluğ Tigin yazmıştır Ayrıca , âbidenin batı cephesinde çince yazılar da bulunmaktadır

İfade ve ihtiva ettiği bilgiler bakımından bu âbide en sağlamı ve dolgun olanıdırifade daha düzgün ve cümleler akıcıdırDerin ve şiirimsi bir söyleyiş görülür