Mani Ve Mani Çeşitleri Edebiyat Dersi Konu Anlatımı İçerik

MANİ VE MANİ ÇEŞİTLERİ

Türk halk edebiyatında yaratıcısı adsız halk sanatçıları olan dörtlük biçimindeki şiir türüMani atmak ya da mani düzmek ya da yakmak,bir mani meydana getirerek özel ezgisiyle okumakÇoğunlukla yedi heceli ve dört dizeli tek kıtadan oluşurBirinci,ikinci ve dördüncü dizeler birbiriyle uyaklı,üçüncü dize bağımsızdırBuna göre uyak düzeni şöyledir:a a x aTek dörtlükten oluşan maniler dışında 5,6,7,8,10,14 dizeli maniler olduğu gibi uyak düzeni a x a x biçiminde olan maniler de vardırMani terimi az çok değişik biçimlerde Anadolu’da,Rumeli’de,Kırım’da,Azerbaycan’da kullanılırDoğu Anadolu’da bayatı sözcüğüde yaygındırUrfa’da,Kerkük’te hoyrat denir11 heceli olan en tipik manilere Eğin’de alagözlü de denirManilerin ilk iki dizesi,uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenirİlk iki dize ile son iki dize arasında anlam bakımından bağlantı yokturAsıl anlatılmak istenen duygu ve düşünceler son iki dizede söylenirİlk iki dizede genellikle doğa ile ilgili görüntüler,köyün günlük yaşamından gözlemler vb anlatılırSonra asıl amaca geçilir;hiç umulmadık bir sürprizle karşılaşma,dinleyicileri etkiler

Dörtlüğün anlam yükünü üçüncü ve dördüncü dizeler taşıdığı için mani söyleyen bütün ustalığını son iki dizede göstermek zorundadırHemen her yörede maniler,kadınlar tarafından söylenirKarşılıklı söylemelerde,atışmalarda kadınlarla birlikte erkekler de mani söylerlerKarşılıklı mani söyleme Anadolu’da özellikle Doğu Karadeniz,Kars yörelerinde yaygındırİki kişinin karşılıklı söylediği manilere deyiş adı verilirBu tür deyişler söyleme (deyişme) kızlar arasında,delikanlı ile kız,ana ile kız,ana ile oğul vb arasında olurAşıkların karşılaşmalarında manilerle deyiştikleri görülürKimi tekke şairleri de mani söylemişlerdirBu tür manilerin birinci dizesinde,şairin adı ya da mahlası geçerKonularına göre;niyet,atışma,askerlik,iş,bekçi ve davulcu manileri;İstanbul’da sokak satıcılarının söylediği maniler;semai kahvelerinde cinaslı maniler;aşık hikayecilerin söylediği maniler;mektup ve düğün manileri;ayrılık ve gurbet manileri gibi türlere ayrılabilirHıdrellez eğlencelerinde,bayramlarda,gezme yerlerinde vbkarşılıklı mani söyleme geleneği vardırGeleneksel halk edebiyatında manicilerin piri olarak Ferhat ile Şirin kabul edilirManiler öteki anonim şiirlerinin çoğu gibi,kendilerine özgü bir ezgiyle bestelenerek okunurGünümüzde mani söylemenin en canlı biçimde sürdüğü bölgeler Kerkük,Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Kars yöresidir

Manilerin Edebiyatımızdaki Yeri:

Maniler,Anonim Halk Edebiyatı’nın en tanınmış folklorik ürünlerinden birisidirKafiye sırasına göre dağılımı (aaba) bakımından halk şiirleri içinde görülmeyen tek türdür

Maniler her türlü hayati olayları (Aşk,gurbet,hasret,kıskançlık,kırgınlık ve tabiat vb) işleyen bir türdürMani,halk şiirinin nazım şekli bakımından en küçük olanıdırManiler,Halk edebiyatının bilinmeyen şairleri tarafından söylenmiş,halka mal olmuş kıymetli gönül yadigarlarıdırTürk insanının mani söyleme geleneği,terkedilmeyen bir gelenektirEvlerde,toplantılarda,köylerde karşılıklı mani söyleme yarışları yapılır ve böylece hayatlarını renklendirmeyi başarırlarTürk insanının bu geniş tabaksının,duygularını manilerle dile getirmesi,çeşitli gönül ürperişlerinin böyle kısa öz ve kesin ifadeyle dile getirilişi;onun sevgi,aşk gibi konulardaki hassasiyetini ve fıtri zekasının

işlekliğini gösterir

Manilerdeki aşk,sevgi,kıskançlık,hasret vb konularının en ince noktalarını bulmak mümkündürMesela,sevgilisinin asaletini dile getiren şu

örnek:

İncili,fesli yarim

Bülbül kafesli yarim

Aceb benim olur mu

Padişah nesli yarim

Yine hasret duygusunun incelikleri:

Gergefte sırma mısın

Bağdat’ta hurma mısın

Ben burada ah ederim

Sen orada duyma(z)mısın

Yine,Türk kızının gelin olurken gösterdiği naz ve utangaçlık duygusunu dile getiren mısralar:

Ay doğar ayazlanır

Gün doğar beyazlanır

O yar beni gördükçe hem güler hem nazlanır

Örnekler çoğaldığında görülür ki,Türk şiirinin en eski sanatkar söyleyişi,onun ince,kıvrak zekasındaki san’at anlayışından ileri gelmektedirYine bunu ispatlayan şu mizahi mani bunun örneği sayılabilir

Bahçede iğde midir

Dalları yerde midir

Her gördüğün seversin

Sendeki mide midir

Manilerin ilk iki mısrasının serbest olması ve manaya önem verilmemesi irticalen söylenmesine bağlı olabilirAsıl hazırlık safhası denilebilen ve esas konuya hazırlık için söylenen bu bölümden sonra,anlatılmak istenen son iki mısra söylenmiş olurManilerdeki bu iki mısralık hazırlık bölümü,eski destanlarımızın başlarında geçen ‘’bre,’’hey’’,’’aman’’,’’oy’’ gibi ünlem ifade eden kelimeler,sözlü edebiyatımızın ilk nümuleridirBundanda anlaşıyor ki,maniler destan türünün şekil bakımından daha gelişmiş vezinli, ölçülü, özlü

ve en kısa şeklidir,dememiz mümkün olurİşte bu iki mısralık hazırlık bölümünde her çeşit motifi kullanmak mümkündürÇünkü bu bölüm,hem tedai (çağrışım) vasıtasıdır;hem de maniciye manisini en güzel şekilde söyleme fırsatını verecek bir düşünce,dinleme safhasıdırBöylece manici ilk mısra da dış alemin bütün motiflerini kullanma fırsatını elde edip,iç alemin duygu,düşünce ve espirilerini ortaya çıkarmış olurBu kaide,tuyug,rübai,ağıt,semai ve manzum halk hikayelerinde hemen hemen aynıdır denilebilir

Bazı örneklere göz attığımızda,daha yakından tanımış oluruz

Mesela Karagöz’de geçen şu türküde olduğu gibi

Erzincan’dan Kemah’dan

Yar gelir oynamahdan

Dizde derman kalmadı

Zil çalıp oynamahdan

Hoy dağlar hoy dağlar

Hoy dağlar karlı dağlar

Sılada yarim ağlar

Halk hikayelerinden Ferhat ile Şirin hikayesinde,Ferhat aşkını sazıyla şöyle dillendirir:

Gözlerim yolda imiş

Baktıkça Şirin dermiş

Ben Şirin’i gözlerken

Ferhat murada ermiş

Şirin gülümseyip,şöyle karşılık verir:

Ben bir yare kul olmuşum

Ona yanmış,kül olmuşum

Kuş dilini bilmez iken

Vallah(i) bülbül olmuşum

Yine Halk Hikayelerinden Kerem ile Aslı’nın birleşmeyen aşkını mizahi ve dini görüşle sembolize eden şu mani örneğinde en geniş şeklini alır

Bahçelerde mormeni

Verem ettin sen beni

Ya sen İslam ol ahçik

Ya ben olam Ermeni

Mani türü,o kadar Türk’ün benliğine işlemiş ki,halk tasavvuf şiirlerine kadar tesir etmiştirMesela,İbrahim Gülşeni’nin (1426-1533) dörtlüklerinde

ahenkli ve rakseder üslubu görmek mümkündür:

Ben gönlüm alan dilber Ne sevdadur diyünüz bana

Gider derler gider derler İşidüp kalmanuz tana

Beni tek o Leyli mecnun Gönül benden kaçup ana

Eder derler,eder derler Gider derler,gider derler

Maniler,bazan da divan şairlerinin aşıkane beyitleri içine sıkıştırılmıştır

Buna örnek olarak Nahifi’nin (1643-1778) şu beyiti verebilir:

Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mahım

Kurbanın olam var mı benim bunda günahım

Manide de: Saçımda siyahım var

Bülbül gibi ahım var

Göz gördü gönül sevdi

Benim ne günahım var

Bu hususta ilave edebileceğimiz söz,Ziya Gökalp’ın Türk dili sevgisini anlatan şu mısraları,mani tarzının şekil geleneğinin bir devamı sayılabilir

Uydurma söz yapmayız Turan’ın bir ili var

Yapma yola sapmayız Ve yalnız bir dili var

Türkçeleşmiş Türkçe’dir Başka dil var diyenin

Eski köke tapmayız Başka bir emeli var

Görüldüğü gibi,bütün bu mısralar en sade ve pürüzsüz söyleyişin en güzel ifadeleridir

Manilerin Şekil Hususiyetleri:

Maniler,genel olarak 7 hecelidirKafiye düzeni aaba’dırBazan da aaab olurDört mısradan meydana gelir ve hece ölçüsüyle yazılırGenelde dört

mısradan az olan mani olmamakla beraber ProfŞükrü Elçin,bu tür manilerin,mani atışmalarında ve ‘’karşıberi’’ adı verilen türkülerde ve

Kuzey Bulgaristan’la Romanya’da yaşayan Gagavuz Türkleri’nin eserlerinde görüldüğünü söyler

Anadolu halk ağızlarında çok az bir değişiklikle söylenen mani kelimesi,Kars’ta ‘’meni’’,Aydın’da ‘’mana’’,Denizli’de ‘’mana’’,Urfa’da ‘’meani’’,Kırım’da ‘’mane’’,Azerbaycan’da ‘’mahni’’,Doğu Anadolu’da ‘’baytı’’ adını alır

Manileri yapı bakımından incelerken,1mısralarındaki hece sayısının eksik olması;mısra sayısının değişik olması ve kafiyelerin cinaslı olmasına göre değişik adlar aldığını görürüzBu yüzden manileri:

a-Düz veya Tam Mani

b-Yedekli veya Artık Mani

c-Cinaslı veya Kesik Mani

d-Karşılıklı Mani(Deyiş)

e-Katar Mani’ler olmak üzere ayırabiliriz

a-Düz veya Tam Mani

Bu mani kafiyesine göre aaba,hece sayısını bütün mısralarda 7 ve 3 /4 veya 4/3 duraklı,dört mısradan meydana gelen kafiyeli,cinassız olan manilerdirBu maninin (abab) söylenişleri kolay olduğu için değersiz sayılırCinaslı olanları azdırBu düz manide çoğu zaman ilk iki mısra konu ve nükteyle ilgisiz ve doldurma laflardırBu kusur kabul edilen bir özürdürManideki 3 mısra,nüktenin sürprizini,dördüncü mısraın kafiyesiyle birleşerek bir bütünlük sağlarEsasında,düz maninin güzelliği dört mısrada aynı düşünceyi oluşturması bakımından daha uygun düşer ve tercih edilirBöylece manicinin ustalığı veya acemiliği bu bütünlük ile ölçülürBu türün örnekleri oldukça fazladır:

A benim bahtiyarim Bahçelerde baz olur

Gönülde tahtı yarim Gül açılır yaz olur

Yüzünde göz izi var Ben sana gülüm demem

Sana kim bahtı yarim Gülün ömrü az olur

(baz:doğan)

b-Yedekli veya Artık Mani:

Dört mısralık Düz mani sonuna,aynı kafiyede anlamı tamamlıyan başka mısralar eklenerek (eserde 6 mısralık) yapılan manilere Yedekli veya Artık mani

denirBunları dörtten fazla olan,Kesik veya Cinaslı manilerle karıştırmamalıdırBu tür manilere bilhassa cinaslı kafiye olmadığı için I Mısraları da anlamlıdır

Örnekler:

Bülbülün yuvasına Derdim var beller gibi

Gül girer rü’yasına Söylemem eller gibi

Bülbül güle aşıktır Kalbimin hüsnü var

Mecnun da Leyla’sına Yıkılmış iller gibi

Mecnun Leyla der iken Gözlerimden yaş akar

Erişti Mevla’sına Coşmuş seller gibi

c-Cinaslı veya Kesik Mani:

1mısraın hece sayısı yediden az olan (3,4,5,6 heceli) manilerdirMısra sayısı en az dörtten başlayıp 6,7-14 arası olabilirMısraları cinaslı kafiyelerle kurulur ve bu kafiyeler tam,yarım olabilir

Cinaslı manilerde,1 mısra cinaslı ayağı oluşturan kelimedirBu kelime veya kelime gurubu anlamlı olsa veya olmasa,düşünceye bir giriş ve kafiyeye başlangıç teşkil ettiğinden maninin yapısında ve anlamında bir değişikliğe yol açmaz

Bu mani çeşidinde mana birimi beyittirYani her beyitin anlamca,öteki beyitlerle bir ilgisi yokturAradan bir beyit çıkarılmasıyla maninin yapısında ve anlamında bir bozukluk meydana gelmez

Fuad Köprülü,bu tür cinaslı manilere ‘’Tuyug’’ adını verir

Ayrıca bu Kesik Maniler içinde,1 mısraı yedi heceli olanlarda vardır ki,bunlara ‘’Doldurmalı Kesik Mani veya Ayaklı Mani’’de denir ve 4 veya 5 mısra olabilir

Cinaslı Mani Örnekleri:

Budala Bağ bana

Bülbül konar bu dala Bahçe sana bağ bana

Ne kadar aklım olsa Değme zincir kar itmez

Yine derler budala Zülfün teli bağ bana

Kara tavuk bensiz Yüz güzel

Güzel ölemem sensiz Elli güzel yüz güzel

Koynuna yılan girsin Nice sevmem o yari

Nice yatarsın bensiz Gerdan beyaz yüz güzel

Sürüne Her gün ah

Koyun kuzu sürü ne Her gün aman her gün ah

Çünkü çoban değilsin Sana gönül vereli

Arkandaki sürü ne Etmedeyim her gün ah

Ben bir körpe kuzuyum Her günah bizde imiş

Al kat beni sürüne Ben sanırdım bir günah

Beni böyle yandıran Elbette seni tutar

Yüz üstüne sürüne Eyler isem bir gün ah

d-Karşılıklı Mani(Deyiş):

Bu tür maniler karşılıklı iki kişinin söyledikleri manilerdirBu manilerde maniyi kimin söylediği ve cevaplıyanın kim olduğu belirtilir

Ağa-Adilem sen na-çarsın Adile-Ağam derim na-çarım

La’l ü gevher saçarsın İnci mercan saçarım

Ben Azrail olunca Sen Azrail olunca

Kuzum nere kaçarsın Ben cennete kaçarım

Yine bazı saz ve tekke şairlerinin söylediği mahlaslı maniler vardır ki,bunlarda şair,maninin Imısraında mahlasını söylerMesela Hatayi’nin (1486-1524) şu manisi örnektir:

Hatayim hal çağında

Hak gönül alçağında

Bin Kabe’den yegrektir

Bir gönül al çağında

e-Katar Mani:

Bir konu bütünlüğü içinde birbiri ardı sıra gelen manilere Katar Mani denir

Bu mani çeşitlerinden başka,Karşılıklı Katar Manileri,Düğün Manileri,Saya Manileri,Şehir Manileri,Ramazan Manileri,Çağatay