Duyular

Duyular - Beş Duyu
MsXLabsorg & Temel Britannica

Çevremizde olup bitenleri duyu*larımızla algılar, nesneleri duyularımızla ayırt ederiz İnsanda ve hayvanların çoğunda;
[*]Gör*me[*]İşitme[*]Koku[*]Tat[*]Dokunma
gibi beş temel duyu vardır Bu duyularla edinilen bilgiler (duyumlar) somut biçimde algılandığı için, gördüğümüzün, işittiğimizin, dokunduğu*muzun, koku ve tat aldığımızın her an bilin-cindeyizdir Oysa dış dünyadaki ve vücudu*muzdaki değişiklikler üstüne bilgi edinmemizi sağlayan hareket, basınç, denge, ısı ve ağrı duyuları, bu değişiklikler bizi rahatsız edecek kadar belirgin olmadığı sürece ön plana çık*maz

Görme Duyusu
Görme duyumuzun organı göz, sese dayalı işitme organına göre ses hızının ışık hızına oranı denli hızlı olduğu gibi geniş bir algıdır Görüntü yolu ile algılanan nesne sayısı çok fazladır Yakın temas olmasa da çok uzaktan çevre hakkında bilgi verebilir Çok hızlı avcı hayvanların gözleri çok gelişmiştir Görüntü ise insana seslerden daha fazla bilgiyi iletir ancak ayrımlaştırması zordur Fotoğraf ile yazı arasındaki fark görsel gücü bize anımsatır Ne ki görmeyi tamamlamak için işitme ve dokunma duyularının çok kuvvetli olması gerekir Bakıp görmeme, görmedeki ayrımlaştırmanın önemini vurgular Bakmak bütünseldir görmek ise ayrımlaştırma ile gerçekleşir Bakılan bir alanda aradığını görmek için aranılan şekli bilmek gerekir bu bilgi deneyimle sağlanır Görmenin olmadığı durumlarda insanların dokunma duyusu ve işitme duyusu daha da gelişir Dünyaya dokunarak yaşayan yılan görme duyusunun eksikliğini dokunma duyusunu daha da geliştirerek çözer ve dokunma duyusunu geliştirerek termal olarak; ısıyla algyarak görme eksiğini üstelik fazlasıyla giderir Teknolojinin gelişmesiyle gece görüşü elde etmek için dokunma duyusu gibi ısıyla algılayan termal dürbünler yapılmıştır

İşitme duyusu
Kulak kepçesiyle toplanan ses dalgaları kulak yolundan kulak zarına gelir ve kulak zarını titreştirir Zarın titreşimleri kulak kemikcikleri tarafından kuvvetlendirilip oval pencereye iletilir
Oval penceredeki ses titreşimleri dalız içindeki sıvı ile salyangozdaki sıvıya geçer
Ses titreşimleri salyangozdaki sıvıdan işitme duyu hücrelerine oradan da sinirlere aktarılırlar
Sinirier tarafından alınan ses beyne iletilir ve işitme sağlanmış olur:Kulak kepçesi >> Kulak yolu >> Kulak zarı >> Örs, çekiç, üzengi >> Oval pencere >> Dalız >> Salyangoz >> İşitme sinirleri >> Beyindeki işitme merkezi

İşitme duyusu ile gözün algılayamadığı durumlarda çevredeki değişiklikleri belirten çevre hakkında bilgi almamızı sağlarız, ana organı kulaktır ve ağız ile bağlantısı vardır Ses hızına bağlı olarak titreşim algılanır İnsan 16 ile 16 bin desibel arasında işitirken kediler daha üst frekanslarda köpekler ise daha alçak frekanslarda işitebilirler Kimi canlılarda yüksek ultrasonik hızlar kullanılır İşitme Avcı hayvanlarda çok gelişmiştir,yarasa gibi kulakları çok gelişmiş canlıların gözleri az görür Seslerin ayrımlaştırılması birbirinden ayrılması çok önemlidir ortama sağlanan uyum giderek sesleri ayrımlaştırırak bir senteze varmamızı kolaylaştırır İşitme duyusu az olan canlılar dokunma ve görme duyusu ile işitmenin eksiğini gidermeye çalışırlar ki seslerin havadaki ritm etkisi dokunma duyusu ile giderilebilmeye uygundur Ne ki işitme ayrımlaştırılamadığında bir ses, bir gürültüdür Çağlayan sesini yıkılan kaya sesinden ayırmak için bilgi gerekir Bu bilgi deneyimle kazanılır Genelde gördüğümüz bir duyunun kaybı ile diğerlerinin daha çok çalıştığı ve birinin fazla gelişmesiyle diğerlerinin görevi ona terk ettiğidir Görme duyusu çok kuvvetli olanların işitmesinin diğerlerine göre az olması salt bir teori değildir

Koku Duyusu

5_duyuJPG

Öbür işlevlerinin yanı sıra, burnun temel görevlerinden biri de kokuları ayırt etmektir Koku alıcıları denen özel sinir hücreleri burnun içinde, organın tam tepesine ve gerisine rastlayan bölümde bir katman oluşturacak biçimde yerleşmiştir Burada, yaklaşık bir posta pulu büyüklüğünde yer kaplayan 5 milyon kadar koku hücresi bulu*nur Bazı nesnelerin, sözgelimi bir gülün ya da yanan bir kömür parçasının kokulu olması havaya küçük parçacıklar yaymasından ileri gelir Normal olarak soluk alırken, burun deliklerimizden giren havanın çoğu doğrudan boğazımıza gittiği için çok az koku alırız ya da hiç almayız Oysa burnumuzu kokulu bir cisme yaklaştırıp havayı iyice içimize çektiği*mizde, burnun içindeki dokular açılıp genişleyerek duyu hücrelerinin bulunduğu üst bölü*me daha çok hava gitmesini sağlar Böylece koku parçacıkları çevreye dağılmadan bu hücrelere ulaşır; burnun içindeki hücrelerin salgıladığı sümüksü maddede (mukusta) çö*zünür ve kokunun türüne göre belirli hücrele*ri uyarır Bu durumda kokuyu olanca keskinliğiyle algılayabiliriz Kokunun kaynağına ne kadar yaklaşılırsa havadaki koku parçacıkları da o kadar yoğunlaşır İnsanların biraz çaba göstermekle 3000'in üstünde kokuyu tek tek ayırt edebilecekleri sanılıyor
Yaşamını sürdürebilmek için avlanmak ya da daha güçlü düşmanlarına yem olmamak için sürekli çevresini kollamak zorunda olan hayvanların koku duyusu insanlarınkinden çok daha güçlüdür Rüzgârın esiş yönü uygun olduğunda, bir geyik 800 metre ötedeki bir avcının kokusunu alabilir Köpekler bir tavşa*nın ardında bıraktığı hafif kokuyu ya da koşarken ezip geçtiği otların kokusunu alarak iz sürebilirler Koku duyusu bu kadar geliş*memiş olan insan, üstelik duyduğu kokulara kolayca alışır Hafif bir kokuyu birkaç dakika kokladıktan sonra artık o kokuyu duymaz oluruz

Tat Duyusu

tat_duyusuJPG
Dört temel tat dilin değişik bölümlerindeki sinir uçlarınca alınır

Tat alıcıları ağzın içinde, tat tomurcukları denen küçük hücre kümeleri halinde toplan*mıştır Bu tomurcukların çoğu dilin üzerinde bulunur; bir bölümü de ağız boşluğunun içine ve boğazın gerisine doğru dağılmıştır Erişkin bir insanda, her biri yaklaşık 30 duyu hücre*sinden oluşan 9000 kadar tat tomurcuğu vardır Çocuklarda bu sayı daha fazladır
Yiyecek ve içecekler tatlı, tuzlu, ekşi, acı gibi dört temel tadın ve çeşitli kokuların bir karışımıdır Aslında yiyeceklerin tadı daha çok kokularla belirginleşir Üşüttüğümüz için burnumuz tıkalı olduğunda yiyeceklerin ko*kusunu alamayız, bu yüzden yiyip içtiklerimiz bize tatsız gelir Katkısız şekerli suyun tadın*dan da pek hoşlanmayız, ama içine biraz çilek kokusu katıldığında bu içeceğin "tadı değişir" ve hoşumuza gider
Ağzımızda değişik tatları algılayabilen ayrı ayrı tat tomurcukları vardır Tatlıya ve tuzluya duyarlı olan tomurcuklar en çok dilin ucunda, ekşiye duyarlı olanlar iki yanında, acıya duyarlı olanlar ise arka bölümünde toplanmıştır

Dokunma Duyusu
Bir cismin nerede bulunduğunu, biçimini, dokusunu, örneğin sert mi yumuşak mı, pürtüklü mü yoksa kaygan ya da yapışkan mı olduğunu dokunma duyumuzla anlarız Dış dünyayı ve nesneleri tanımamızda çok önemli rol oynayan bu bilgiler bütün vücudumuzu saran derideki duyu sinirleriyle beynimize ulaşır Ama vücudumuzun her noktası bu açıdan aynı duyarlıkta değildir Örneğin kolumuzun üst bölümünde hafifçe dolaştırılan ince bir tüyü bazen hiç hissetmeyebiliriz

dokunma_duyusujpg

Çünkü deriye gömülü olan dokun*ma alıcıları, yani duyu sinirlerinin uçları bu bölümde oldukça seyrektir ve deriye değdirilen tüy bu alıcıların bulunmadığı yerlere rastlayabilir Oysa ellerimizdeki ve yüzümüzdeki alıcılar birbirine çok yakın gruplar halin*de kümelenmiştir; özellikle parmak uçların*daki derinin her santimetre karesinde 150'den çok dokunma alıcısı bulunur

Diğer Duyular

• Sıcaklık Duyusu

Sıcaklık duyusundan sorum*lu olan alıcılar da gene derinin her yanına dağılmış olan duyu sinirlerinin uçlarıdır Bun*lardan bazıları sıcağı, bazıları soğuğu algılar Aslında insanda sıcaklık duyusunun sınırları çok dardır Isı çok yükseldiği ya da donma noktasının altına düştüğü zaman insanın so*ğuk ya da sıcak duyumları daha çok bir ağrı duyumuna dönüşür Üstelik öbür duyuların çoğunda olduğu gibi sıcaklık duyusunda da daha önce edinilmiş duyumların etkisi kolay kolay silinmez Örneğin bir elimizi soğuk suya, öbürünü sıcak suya sokup birkaç dakika beklettikten sonra ikisini de hemen ılık suya tuttuğumuzda, ılık su, soğuk sudan çıkan elimize sıcak, sıcak sudan çıkan elimize soğuk gelecektir

• Ağrı Duyusu

Ağrı duyusu tehlike işareti vererek bizi uyardığı için sağlığımız açısından çok önemlidir Bu duyu olmasaydı insan hiç farkına varmadan sürekli olarak bir yerlerini kesebilir, yakabilir ya da incitebilirdi Hasta*landığımızı haber veren de gene ağrı duyuşu*dur Ağrı verici uyarıları alabilen duyu sinirle*rinin uçları derinin büyük bölümünde nere*deyse aralıksız denecek kadar sık yerleşmiş*tir Yalnız vücudun bazı yerlerine, örneğin bacakların dize kadar olan bölümünün (uy*lukların) dış yüzüne bir iğnenin ucuyla doku*narak hiç ağrı duyulmayan noktalar saptana*bilir Ama iğne iyice batırıldığında daha derindeki bir sinire rastlayacağından ve sinir*lerin çoğu da ağrıya duyarlı olduğundan bu duyarsız noktalar bulunamaz
Hareket Duyusu Bu duyu aracılığıyla edin*diğimiz duyumlar öbürleri kadar somut olma*dığından hiç farkına varmayız; oysa beynimiz en küçük bir hareketi bile bu duyumlara dayanarak yönlendirdiği için bu duyunun önemi çok büyüktür Kaslardaki ve kirişler*deki bazı duyu sinirlerinin uçları her kas ya da kiriş lifinin gevşemesine, kasılmasına ilişkin bütün bilgileri beyne iletir; beyin de kol ve bacakların hareketlerini denetlemek, vücu*dun dik durmasını sağlamak üzere bu bilgiler*den yararlanır Kısacası hareket duyusu olma*saydı insanın bütün hareketleri sarsak ve düzensiz olurdu
Gözlerimiz kapalıyken bir elimizi örneğin yana doğru büküp, parmaklarımızdan birini kıvırdıktan sonra gözlerimizi açmadan öbür elimize de aynı konumu verebiliriz İşte bunu sağlayan hareket duyuşudur Kas ve eklem*lerdeki kasılma alıcıları parmakların ne kadar bükülmüş olduğunu beyne bildirir; böylece beyin öbür elin parmaklarının da aynı biçim*de bükülmesini sağlar Kısacası, piyano çal*mak, daktilo makinesi kullanmak ya da dan*tel örmek gibi beceri gerektiren hareketler bu duyunun yardımı olmaksızın yapılamaz
Ayak tabanlarındaki ve vücudun başka bölümlerindeki duyu hücreleri de dik durma*mıza ve sözgelimi paten yaparken ya da dar bir yerde yürürken dengemizi korumamıza yardımcı olur Bu hücreler ayak tabanının çeşitli bölümlerine ne kadar basınç bindiğini saptayarak vücudun hangi yana eğildiğini beyne bildirir Düşmek üzere olduğumuzu haber vererek vücudumuzu düzeltmemize yardımcı olan da gene bu duyudur

• Denge Duyusu

Denge sağlamamızda hare*ket ve görme duyularımıza da önemli görevler düşer, ama asıl denge organı içkulaktadır İçkulaktaki iki küçük boşluğun içini döşeyen duyu hücreleri, başın her hare*ketinde ve konumunda şiddeti değişen yerçe*kimi kuvvetine son derece duyarlıdır Ayrıca, gene içkulaktaki üç küçük yarım daire kanalı*nın içini dolduran sıvı başın en küçük hareke*tinde çalkalanır Bu sıvının, kanalların içini döşeyen duyu hücrelerine doğru akmasıyla hücreler başın hangi yöne eğildiğini beyne bildirir Böylece kendi çevremizde döndüğü*müz zaman dengemizi koruyabiliriz
Bütün bu duyu alıcıları ve duyu sinirlerinin uçları, aldıkları uyarıları duyu sinirleri aracılı*ğıyla beyne iletir Bu mesajı, yani sinir iletisinin şiddetini ve vücudun neresinden geldiğini yorumlayan beyindir