Jeomorfoloji Yer Şekilleri Bilimi - Jeomorfoloji Nedir - Jeomorfoloji Devirler

JEOMORFOLOJİ ( YER ŞEKİLLERİ BİLİMİ )

Yerin derinliklerini inceleyen bilim dalıdır Dünyanın oluşumu Big Bang teorisine göre açıklanmaktadır Dünyanın oluşumu 5 milyar yıl önce gerçekleşmiştir

Dünyanın oluşumundan bugüne kadar geçirmiş olduğu safhalara Jeolojik Devirler denir

IV Zaman (Kuaterner) İlk insan ortaya çıktı İstanbul ve Çanakkale boğazı oluştu Epirojenik yükselme görüldü

III Zaman (Neozoik) Alp-Himalaya kıvrım dağları oluştu Şiddetli volkanik olaylar Linyit,Tuz, Petrol, Borasit yatakları oluştu

II Zaman (Mezozoik) Tortulaşma ve birikme meydana geldi Kıtalar oluşmaya başlamıştır

I Zaman (Paleozoik) Kaledonya ve Hersinyan kıvrım dağları oluştu Taşkömürü oluştu

İlkel Zaman Kıta çekirdekleri oluşmuş, ilkel canlılar ortaya çıktı

Yerin yapısı incelendiğinde Yerkabuğunun farklı özelliklere sahip 3 katmandan oluştuğu görülür Bunlar; 1) Yerkabuğu (Taşküre) 2) Manto (mağma) 3) Çekirdek

YERKABUĞU (Taşküre): Bu katman tamamen katı halde olup ortalama kalınlığı 33 km’dir Bu katmanda sıcaklıklar 33 m de 1Co artar Yoğunluk bu katmanda en azdır Sial ve Sima olmak üzere 2 katmana ayrılır

SİAL katmanı Silisyum ve Alimunyumdan oluşur Kalınlığı dağların altında az okyanusların altında incedir

SİMA katmanı Silisyum ve Magnezyumdan oluşur Yoğunluk ve sıcaklık artmıştır Kalınlığı denizlerin altında fazla dağların altında incedir

2) MANTO (Magma): Bu katman tamamen lavlardan oluşur Yoğunluk ve sıcaklık fazladır

3) ÇEKİRDEK: Yoğunluk ve sıcaklık max seviyededirİç ve dış çekirdek olmak üzere 2 ye ayrılır

Yerkabuğunu Oluşturan Taşlar

Katı halde olan yer kabuğu taşlardan ibarettir Bu taşları oluşumlarına göre 3 gruba ayırabiliriz

Püskürük (Magmatik – Volkanik) Taşlar:

Yeraltında bulunan lav maddesi yerin çatlakları boyunca yeryüzüne çıkar ve katılaşır Bu taşlara denir Eğer lav maddesi yeryüzüne ulaşırsa dış püskürük, ulaşamaz yerin içinde katılaşırsa iç püskürük taşları oluşturur

İç Püskürük taşlar: Bazalt, Andezit, Obsidyen,Tüf

Dış Püskürük taşlar: Granit, Siyenit,Diyorit,Gabro

Tortul Taşlarış kuvvetler tarafında aşındırılıp taşınan malzeme deniz ve göl diplerinde üst üste birikerek taşlaşır Katılaşan bu maddeler tortul taşları oluşturur Tortul taşları en önemli özelliği içlerinde fosil bulunması ve tabakalı olmalarıdır

3 gruba ayrılırlar;

a) Fiziksel (Mekanik) Tortul taşlar: Sular tarafından eritilemeyen maddelerin taşınması ve taşınan malzemenin deniz ve göl diplerinde birkmesiyle oluşurlar Çakıltaşı (Konglomera), Kumtaşı (Gre), Kiltaşı (Şişt)

b) Kimyasal Tortul Taşlar: Sular tarafında eritilip taşınan malzeme deniz ve göl diplerinde birikerek bu tür taşları oluşturur Kalker (Kireçtaşı), Traverten, Kayatuzu, Jips (Alçıtaşı), Sarkıt, Dikit

c) Organik Tortul Taşlar: Canlı kalıntılarının toprak altında kalarak fosilleşmesi ile oluşurlar Mercan Kalkeri, Tebeşir, Kömür ( Antrasit, Taşkömürü, Linyit, Turba)

Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar: Toprak altında

bulunan taşlar yüksek sıcaklık ve basınca maruz kalırsa değişime yani başkalaşıma uğrar Bu olay sonucunda oluşan taşlara denir

Kalker Mermer

Granit Gnays

Yerkabuğunu oluşturan Kuvvetler

İÇ KUVVETLER DIŞ KUVVETLER

1) Epirojenik Hareketler 1) Akarsular

(Kıta Oluşumu) 2) Rüzgarlar

2) Orojenik Hareketler 3) Buzullar

( Dağ Oluşumu ) 4) Dalga ve Akıntılar

3) Depremler

4) Volkanizma

İÇ KUVVETLER

Kaynağını yerin derinliklerinden alan kuvvetlerdir Bunlar yapıcı karakterdedir Dış kuvvetler bunların oluşturduğu şekilleri aşındırarak ortadan kaldırmaya çalışırlar

Epirojenik Hareketler (Kıta Oluşumu): Geniş alanlı kıta ve okyanuslar arasında görülen yükselme ve alçalma hareketidir Kıta ve okyanuslar arasında bulunan dengeye İzostatik denge denir Bu denge bozulduğu zaman deniz ilerlemesi ve gerilemesi görülür

Orojenik Hareketler ( Dağ Oluşumu): Deniz ve göl diplerinde biriken tortul malzeme tektonik hareketlere maruz kalırsa su yüzüne çıkarak dağ oluşumuna sebep olur Eğer tortul malzeme yumuşak ve esnek olursa tektonik hareketler esnasında kıvrılmaya uğrar ve kıvrım dağlarını oluşturur Kıvrım dağların yüksekte kalan kısmına Antiklinal, alçakta kalan vadilerine ise Senklinal adı verilir Kuzey Anadolu (karadeniz) dağları ve Toros dağları bu şekildedir Sıradağ özelliği gösterirler

Tortul malzeme sert yapıda olursa Tektonik hareketler esnasında kırılır ve kırıklı dağları oluşturur Kırık hatlarına Fay hattı denir Bu dağların yüksekte kalan dağlık alanlara Horst, alçakta kalan ovalık alanlara ise Graben denir Bu tür dağlara Türkiye’de Ege bölgesinde ve Akdeniz bölgesinde Hatay civarında rastlanır

3) Depremler (Seizma): Yerin derinliklerinde meydana gelen titreşim hareketleridir Depremin başlangıç yeri bir noktadır Depremin başlangıç yerine iç Merkez (Hiposantr), Depremin merkezine en yakın yerleşim merkezine ise dış merkez (episantr) denir

Depremleri oluşumlarına göre 3 gruba ayırabiliriz;

Volkanik Depremler: Volkanik patlamalar esnasında oluşan depremlerdir Etki alanı dardır ve Türkiye’de görülmez

Çökme Depremleri: Karstik arazide (eriyebilen kayaçların olduğu arazi) görülen depremlerdir Akdeniz bölgesinde yaygındır Etki alanı dardır Ayrıca Zonguldak çevresinde de kömür çıkarılmasından dolayı görülür

Tektonik Depremler: Fay hatları boyunca meydana gelen depremlerdir Etki alanı geniş , yıkım gücü fazladır Dünyada en çok görülen deprem türüdür

Depremler dünyada; Akdeniz çevresi, Pasifik okyanusu, Antil adaları, Japonya civarında yaygındır

Türkiye’deki Aktif Deprem Hatları

Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF): İzmit körfezinden Aras vadisine kadar uzanır

Güneydoğu Anadolu Fay Hattı (GAF): İskenderun körfezinden Van gölünün kuzeyine uzanır

Batı Anadolu Fay Hattı (BAF): Ege bölgesinde kırıklı dağlar boyunca uzanır

Türkiye’de Deprem Riski En Az Olan Yerler

Konya Çevresi

Taşeli Platosu

Mardin Eşiği

Yıldız dağları

*Bölge olarak en az deprem riski GDoğu Anadolu Bölgesinde görülür

4) Volkanizma: Yerin derinliklerinde bulunan kızgın lavın yeryüzüne çıkması olayına denir Lavın yeryüzüne çıktığı yere Volkan denir Volkanlardan katı, sıvı ve gaz maddeleri çıkmaktadır Yeryüzünde 800 yakın volkan vardır Volkanların bulunduğu yerler ile deprem hatları boyunca bir paralellik vardır

Türkiye’de bulunan volkanik dağlar şunlardır;

İç Anadolu’da; Hasandağı, Erciyes dağı, Melendiz, Karadağ,Karacadağ,

DAnadolu’da; Ağrı , Süphan, Nemrut, Tendürek

GDoğu Anadolu’da; Karacadağ

Marmara’da; Uludağ

Ege Bölgesinde; Kula çevresinde

*Volkanik sahalar çok tehlikeli bölgeler olmalarına rağmen topraklarının verimli olması dolayısıyla sık nüfusludur Ayrıca volkan patlamaları esnasında Bakır,Çinko,Manganez, Demir gibi madenler oluşur

DIŞ KUVVETLER

Kaynağını güneşten alan kuvvetlerdir İç kuvvetler sonucu oluşan şekilleri yok eder bu yüzden yıkıcı kuvvetler olarak adlandırılır

Toprak Oluşumu

Yerkabuğunu oluşturan anakaya örtüsü değişik faktörlerin etkisi ile parçalanır ve toprağı oluşturur Toprak 2 türlü oluşur

a) Fiziksel Çözülme: Günlük sıcaklık farkından dolayı taşların parçalanması olayıdır En çok su buharının az olduğu çöllerde, Türkiye’de ise denizden uzak iç kesimlerde görülür

b) Kimyasal Çözülme: Su buharının çok olduğu yerlerde suyun taşları eritmesi olayıdır En çok yağışın fazla olduğu deniz kıyılarında fazladır

Toprak: İçinde canlı artıkları bulunan yeryüzünün ufalanmış örtüsüne denir Toprak içinde bitki artıklarından oluşan organik kökenli verimli maddelere Humus denir Topraklar 2 gruba ayrılır

A) Yerli Topraklar: Taşların bulundukları yerlerde fiziksel ve kimyasal çözülmeye uğramaları sonucunda oluşmuşlardır

Nemli bölgelerde topraktaki Humuslar yıkanarak toprağın altına sızar ve bitki bunlardan yararlanamaz Bu ise verimi azaltır Kurak bölgelerde ise yıkanma azdır Dolayısıyla kireç ve tuzlar toprakta birikerek verimi azaltırlar Verimli toprakta yıkanmanın orta derecede olması gerekir

Yerli toprakları Nemli ve Kurak Bölge Toprakları diye ikiye ayırabiliriz

1)Nemli Bölge Toprakları:

Laterit Toprak: Sıcak-Nemli bölge toprağıdır Yıkanma fazla olduğu için humus bakımından fakir ve verimsizdir Ekvatoral bölgede ve D Karadeniz bölgesinde görülür Çay üretimine uygundur

Podzol Toprak: Soğuk- Nemli bölge toprağıdır İğne yapraklı ormanların bulunduğu Sibirya ve Kanada civarında görülür Türkiye’de Batı karadeniz de görülür

Kırmızı Topraklar(Terra Rosa): Akdeniz iklim bölgelerinde ve kalkerler üzerinde görülür Demiroksitten dolayı kırmızı renklidir Akdeniz, Ege ve Güney Marmara bölgesinde görülür

Kahverenkli Orman Toprakları: Orta kuşağın nemli bölgelerinde yayvan yapraklı ormanlarla kaplı sahalarında görülür Humus bakımından zengindir Türkiye’de ormanlık sahalarda görülür

Tundra Toprakları: Kutuplara yakın 60-70o enlemleri çevresinde Tundra ikliminde görülür Bataklıklar halinde bulunur tarıma elverişli değildir Ülkemizde görülmez

2)Kurak Bölge Toprakları:

Çernozyum Toprakları (Kara Toprak) : Step bölgelerinde görülür Fazla yıkanmadıkları için humus ve mineral bakımından zengindir Bu nedenle dünyanın en verimli topraklarıdır Türkiye’de Erzurum – Kars yöresinde görülür

Kestane Renkli Step Toprakları: Bozkır bitki örtüsünün bulunduğu yerlerde yaygındır Bitki örtüsü kuru küçük otlar olduğu için humus bakımında fakirdir Tuz ve kireç fazladır İç Anadolu ve GDoğu Anadolu’da görülür

Çöl Toprakları: Çok az yağış alıp fazla yıkanmadıkları için içlerinde kireç ve tuz oranı fazladır Bitki örtüsü olmadığı için humus yoktur,tarım yapılamaz Tuz gölü çevresinde rastlanır

B) Taşınmış Topraklar: Akarsu, Rüzgar ve Buzulun aşındırıp taşıdığı topraklardır Bu toprakların bileşiminde çok çeşitli mineraller olduğu için çok çok verimli topraklardır Akarsuyun taşıdığı toprağa Alüvyon, Rüzgarın taşıdığı toprağa Lös ve Buzulun taşıdığı toprağa ise Moren (Buzultaş) denir

EROZYON VE ÖNEMİ

Verimli toprak örtüsünün sel suları ve rüzgarlar gibi dış kuvvetlerin etkisi ile taşınıp götürülmesi olayıdır Kurak ve Yarıkurak bölgelerde bitki örtüsünden yoksun yerlerde çok etkilidir

* Erozyon verimli tarım arazilerinin daralmasına ve baraj göllerinin dolmasına neden olur Ülkemizde en çok Bitki örtüsünün tahrip edildiği İç Anadolu ve G Doğu Anadolu bölgelerimizde yaygındır

Erozyonu Arttıran Faktörler

1) Bitki örtüsünün olmaması

2) Arazinin engebeli ve eğimli oluşu

3) Toprağın aşırı işlenmesi

4) Meraların aşırı otlatılması

5) Toprağın eğime paralel sürülmesi

6) Yangınlar ve ani su taşkınları

7) Yağışların düzensiz olması

Erozyonu Azaltan Faktörler

Ağaçlandırma yapılması

Meraları aşırı otlatmamak

Ürünleri nöbetleşe ekmek

Tarlaları eğime dik sürmek

Eğimli arazilerde sekiler (taraçalar) yapmak

YERKAYMASI ( HEYELAN)

Toprak örtüsü ile birlikte alttaki ana kayanın da yerçekimi etkisi ile aşağıya doğru kaymasıdır

Heyelanın sebepleri;

Kuvvetli Eğim: Arazi eğimli ise heyelan artar

Bol Yağış: Bol su toprağın kaymasına sebep olur

Tabakaların Eğime Paralel Uzanması: Tabakaların eğim doğrultusunda uzanması heyelanı artırır

Killi Arazi: Killi topraklar su ile temasa geçtiğinde kaygan hale gelir Bu ise toprağın kaymasına sebep olur

Türkiye’de Heyelan olayı en çok ilkbahar ayında Doğu Karadeniz bölümünde görülür Heyelan sonucu aşağıya doğru kayan tonlarca toprak eğer bir akarsuyun önünü kapatırsa Heyelan Set Göllerine sebep olur Örn: Sera, Tortum, Zinav gölleri

A) AKARSULAR

Akarsu: Yer üstü sularının belli bir yatak içinde toplanıp akmasına denir Akarsuyun doğduğu yere Kaynak, deniz veya göle döküldüğü yere ise Ağız denir

Akarsu Havzası: Bir akarsuyun bütün kolları ile birlikte sularını topladığı ve sularını boşalttığı alana denir

Su Bölümü Çizgisi: İki komşu akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır Genelde dağların doruk kısmından geçer

Akarsu Debisi (Akımı): Bir akarsuyun herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarıdır m3/sn olarak ifade edilir Havzanın büyüklüğü, Buharlaşma miktarı, Bitki örtüsü, Yükselti- eğim- Bakı, akarsu yatağının geçirimliliği ile kar ve buz erimeleri akarsuyun akımını etkiler

Akarsu Rejimi: Bir akarsuyun su miktarında yıl içinde meydana gelen değişmelerdir Bir akarsu yıl boyunca aynı miktarda su taşıyorsa rejimi düzenli, su miktarı yıl içinde değişiyorsa rejimi düzensizdir Türkiye’deki akarsuların rejimi D karadeniz akarsuları hariç hepsi düzensiz rejime sahiptirler