Dünya Coğrafyası Coğrafya Dersi Konu Anlatımı

COĞRAFYA ve DÜNYA’MIZ

*

A COĞRAFYA

1 Coğrafyanın Konusu

Coğrafya, yeryüzünü inceleyen bir bilimdir Yeryüzü denildiğinde aklımıza Dünya yüzeyindeki ve çevresindeki her öğe girmektedir Bu öğeleri taş küre (dağlar, ovalar, toprak gibi), su küre (denizler, akarsular, göller gibi), hava küre (atmosfer) oluşturur

Coğrafya, insan ile çevresi arasındaki karşılıklı etkileşimleri konu edinir Coğrafyanın konusunu şöyle sıralayabiliriz;

· İnsanların çevreleriyle olan ilişkilerini inceler

· Yeryüzünün doğal, toplumsal ve ekonomik özelliklerini tanıtır

· Bu özelliklerin ortaya çıkmasında etkili olan faktörlerin nedenlerini, dağılış ve sonuçlarını ortaya koyar

*

2 Coğrafya Öğrenmenin Gerekliliği

Coğrafya bize çevremizi tanıtır Çevremizdeki yer şekillerini, iklimi, bitki örtüsünü, yer altı ve yer üstü zenginliklerini coğrafya sayesinde daha iyi tanırız Bunun sonucunda da çevremizden daha iyi yararlanırız

*

B DÜNYA’MIZ

1 Dünya’mızı Tanıyalım

a Dünya’mızın Güneş Sistemi İçindeki Yeri

Dünya’mız evrende yer alır Evrende Güneş, Ay ve yıldızlarla beraber milyonlarca gök cismi bulunur Evrende yer alan sistemlerden bir tanesi Güneş sistemidir Bu sistemde Güneş’in dışında gezegenler, uydular, gök taşları ve uzay boşluğundaki diğer cisimler yer alır

Güneş, çevresindeki cisimler için sıcaklık ve ışık kaynağıdır Güneş çevresinde dönen büyük gök cisimlerine gezegen denir Gezegenler hem kendi ekseni hem de Güneş çevresinde dönerler Gezegenler çevresinde dönen gök cisimlerine ise uydu denir

Güneş’e Uzaklıklarına Göre Güneş Sistemi’ndeki Gezegenler

*

b Dünya’mızın Şekli

Dünya’mız tam bir küre şeklinde değildir Kutuplardan basık ekvatordan şişkince olan şekline geoit adı verilmiştir Dünya üzerinde yerleri hiç değişmeyen nokta ve dairelerin bulunduğu kabul edilir

Şimdi bunları tanıyalım;

· Dünyanın ekseni: Dünya’nın iki kutbunu birleştiren ve tam ortasından geçtiği varsayılan doğrudur

· Ekvator: Kutup noktalarına eşit uzaklıkta bulunan ve Dünya’nın en şişkin yerinden geçtiği varsayılan çemberdir Bu çember Dünya’yı iki eşit parçaya ayırır Bu parçalardan kuzeyde kalanına Kuzey Yarım Küre, güneyde kalanına ise Güney Yarım Küre adı verilmiştir

Yerin Ekseni, Ekvator, Kutup Noktaları ve Dönenceler

· Kutup Noktaları: Dünya ekseninin başladığı noktalardır Aynı zamanda ekvatora eşit uzaklıkta bulunurlar Kuzeyde bulunanına Kuzey Kutup Noktası, güneyde bulunanına Güney Kutup Noktası adı verilmiştir

· Dönenceler: Ekvatorun 23°27' kuzey ve güneyinden geçtiği kabul edilen paralel daireleridir Kuzeydekine Yengeç dönencesi, güneydekine ise Oğlak dönencesi denir

*

c Paraleller

Ekvatora paralel uzanan hayali çizgilere paralel denir Paraleller ekvatordan itibaren 1°’lik aralıklarla çizilir Paralellerin başlıca özellikleri şunlardır;

· Paraleller çember şeklindedir

· Dünya geoit bir şekle sahip olduğu için ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır

· En büyük paralel ekvator, en küçük paraleller ise birer nokta hâlinde olan kutup noktalarıdır

· 90 tane Kuzey Yarım Küre’de 90 tanede Güney Yarım Küre’de paralel vardır

· Aynı meridyen üzerinde peşpeşe gelen iki paralel arasındaki uzaklık 111 km’dir

· Kuzey ve Güney yarım kürelerde aynı numarayı taşıyan iki paralel dairesi vardır

*

d Meridyenler

İki kutup noktasını birleştiren ve ekvator ile paralelleri dik olarak kesen yarım çemberlere meridyen denir Meridyenlerin başlıca özellikleri şunlardır;

· Başlangıç meridyeninin, İngiltere’de Greenwich üzerinden geçtiği kabul edilir Bu meridyen 0° meridyenidir

· İki meridyen arasındaki uzaklık ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır

· Meridyenler, kutup noktalarında birleştikleri için boyları birbirine eşittir

· 180 tanesi doğuda, 180 tanesi de batıda olmak üzere toplam 360 meridyen yayı vardır

· Başlangıç meridyeni ile onun karşıtı olan 180° meridyeni yeryüzünü iki eşit parçaya böler

· Başlangıç meridyeninin doğusuna Doğu Yarım Küre, buradaki meridyenlere de doğu meridyenleri denir

· Başlangıç meridyeninin batısına Batı Yarım Küre, buradaki meridyenlere de batı meridyenleri denir

· Hem Doğu Yarım Küre’de hem de Batı Yarım Küre’de aynı numaraya sahip olan meridyenler vardır

Kuzey, Güney, Doğu ve Batı Yarım Küreler

Paraleller ve meridyenler gerçekte var olmayan çizgilerdir Ama harita yapımında ve yer bulmada kolaylık sağlamaları için çizilmişlerdir

*

2 Dünya’nın Hareketleri ve Sonuçları

Dünya’nın iki türlü hareketi vardır

*

a Dünya’nın Kendi Ekseni Çevresindeki Hareketi ve Sonuçları

Dünya, kendi ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru döner Bu dönüşünü 24 saatte tamamlar Buna bir gün denir Dünya’nın bu dönüşüne günlük hareket de denir Dünya, küresel bir şekle sahip olduğu için bir yarısı aydınlık iken, diğer yarısı karanlıktır Aydınlık kısımlar gündüzü, karanlık kısımlar ise geceyi yaşamaktadır Dünya’nın bu dönüşü sayesinde gece ve gündüz birbirini takip etmiş olur Bununla beraber Dünya’nın dönüş yönünden dolayı Güneş ilk önce doğuda doğar Batışı ise batıdan olmaktadır Bu sayede sabah ve akşam vakitleri meydana gelmiş olur Güneş ışınları büyük açılarla geldiği zaman öğle vakti meydana gelmiş olur

Bir gün gündüz ve geceden oluşur Dünya’nın güneş ışınlarıyla

aydınlanan kısmı gündüz, aydınlanmayan kısmı ise gecedir

Gece ve gündüzün birbirini takip etmesi, yeryüzünde bazı olaylara neden olur Gündüz ısınan yeryüzü gece soğur Bu ısınma ve soğumadan dolayı deniz kıyılarında ve dağ yamaçlarında günlük rüzgârlar meydana gelir Yine bu ısınma ve soğumadan dolayı kayalar parçalanarak toprak oluşumu gerçekleşmiş olur

Dünya’nın kendi ekseni çevresindeki dönüş hızı, oldukça fazladır Bu hız ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır Kutup noktalarında ise sıfır olur

*

b Dünya’nın Güneş Çevresindeki Hareketi ve Sonuçları

Dünya, Güneş’in çevresinde elips şeklindeki bir yörünge üzerinde döner Bu dönüşünü

365 gün 6 saatte tamamlar Buna bir yıl denir Dünya’nın Güneş çevresinde izlediği yola Dünya’nın yörüngesi denir Bu yörüngenin çevrelediği düzlem de Dünya’nın yörünge düzlemi olarak adlandırılır

Dünya’nın yörüngesi elips biçiminde olduğu için yıllık hareket sırasında Dünya, Güneş’e bazen yaklaşır bazen de uzaklaşır Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu tarihe günberi

(3 ocak) en uzak olduğu tarihe (4 Temmuz) günöte denir Dünya’nın yıllık hareketi sırasında ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasında 23°27' lık bir açı ortaya çıkar Buna eksen eğikliği denir

Yatay gelen güneş ışınları ile ekvator düzlemi arasında

yaklaşık 23,5 derecelik açı vardır

Dünya’nın ekseninin eğik olmasının ve yıllık hareketin sonucunda mevsimler meydana gelir ve birbirini takip ederler Dünya, Güneş’in çevresinde elips bir yörüngede döndüğü için Dünya’nın Güneş’e göre konumu yıl içinde sürekli değişir Bu yüzden güneş ışınları herhangi bir noktaya yıl içerisinde farklı açılarla gelir

Dünya’nın güneş çevresindeki yıllık hareketi

Güneş ışınları Yengeç dönencesine dik geldiği zaman (21 Haziran) Kuzey Yarım Küre’de yaz, Güney Yarım Küre’de kış mevsimi başlar Güneş ışınları Oğlak dönencesine dik geldiği zaman (21 Aralık) Güney Yarım Küre’de yaz mevsimi, Kuzey Yarım Küre’de ise kış mevsimi başlar

Kuzey ve güney yarım kürelerde mevsimlerin oluşumu

21 Mart ve 23 Eylül günlerinde güneş ışınları öğle vakti saat 1200’de ekvatora dik açı ile gelir Bu tarihlerde bütün Dünya’da gece ve gündüz eşitliği yaşanır 21 Mart Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar başlangıcı, Güney Yarım Küre’de ise sonbahar başlangıcıdır 23 Eylül Kuzey Yarım Küre’de sonbahar başlangıcı, Güney Yarım Küre’de ise ilkbahar başlangıcıdır

Güneş ışınları bütün yıl boyunca Yengeç ve Oğlak dönenceleri arasına dik açıyla gelir

Bu yüzden ekvator çevresinde sürekli yaz mevsiminin özellikleri yaşanır

*

3 Dünya Üzerinde Herhangi Bir Yerin

Coğrafî Konumunun Belirlenmesi

Bir kentin, gölün, adanın ya da ülkenin, Dünya üzerinde bulunduğu yere o yerin coğrafî konumu denir İki kısma ayrılır

*

a Matematik Konum ve Sonuçları

Matematik konum: Bir yerin konumunun enlem ve boylam değerleriyle ifade edilmesidir

Enlem, yeryüzündeki bir noktanın ekvatora en yakın uzaklığının değeridir Boylam ise Dünya üzerindeki bir noktanın başlangıç meridyenine en yakın uzaklığının açı cinsinden degeridir Enlem ve boylam değerleri derece (°), dakika (') ve saniye ('') olarak ifade edilir

Dünya üzerindeki bir noktanın matematik konumu belirtilirken sadece enlem ve boylamının bilinmesi yeterli olmaz Aynı noktanın, kuzey ya da güney, doğu ya da batı yarım kürelerde bulunduğu da belinmelidir Örneğin Türkiye’nin matematik konumu şöyle ifade edilir

36° - 42° kuzey paralelleri ile 26° - 45° doğu meridyenleri arasındadır Bir yerin matematik konumundan yararlanarak o yerin birçok özelliğini de açıklayabiliriz

Örneğin; iklim, bitki örtüsü ve ekonomik faaliyetlerin çeşidi gibi faktörler o yerin enlemi ile ilgilidir

Matematik konumun bir sonucu da yerel saat ile ilgilidir Dünya’nın dönüş hızı kutuplara doğru gidildikçe azaldığı için aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların yerel saatleri aynıdır Bir noktanın yerel saatini Güneş’in en tepede olduğu an öğle vakti saat 1200 kabul ederek buluruz Bu yüzden her noktanın yerel saati farklıdır

Dünya ekseni etrafında dönerken bütün meridyenler Güneş’in önünden 24 saatte bir defa geçerler 24 saat (24x60) 1440 dakikadır

Buna göre, Güneş’in önünden her 4 dakikada (1440:360=4) bir meridyen geçer Yani peşpeşe gelen iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için Güneş önce duğuda doğar Bunun için doğunun yerel saati daha ileridir

Yerel saat kullanımında karışıklıklar meydana gelebileceği için ulusal saat kullanılmaktadır Bu saat sisteminde her ülkenin uygun bir boylamının yerel saati kullanılmaktadır Türkiye’de de İzmit’ten geçen 30° doğu meridyeninin yerel saati ulusal saat olarak kullanılır Fakat yaz mevsimine doğru Güneş ışığından daha fazla faydalanmak için 45° doğu meridyeninin yerel saati kullanılır Buna yaz saati uygulaması denir

*

b Özel Konum ve Sonuçları

Bir noktanın Dünya üzerindeki yerini açıklayabilmemiz için o yerin: Kıt’alara, denizlere ve okyanuslara, önemli ticaret yollarına, komşu ülkelere, Farklı ekonomik, siyasî ve kültürel topluluklara yakınlık ve uzaklığına bakmamız gerekir Bunlar da o yerin özel konumunu ortaya koyar Buna göre, Türkiye’nin özel konumunun sonuçlarını şu şekilde sıralayabiliriz;

· Ülkemizin üç tarafının denizlerle çevrili olması

· Asya, Avrupa ve Afrika kıt’alarının birbirine en çok yaklaştığı yerde bulunması

· Avrupa, Orta Doğu ve Kafkas ülkeleri arasında bulunması

· Ülkemizin doğu ve batı uygarlıklarının kesiştiği bir noktada bulunması

· İstanbul ve Çanakkale boğazlarına sahip olması

Ülkemizin sahip olduğu bütün bu özellikler ulaşım, ticaret ve turizm faaliyetlerinin gelişmesini sağlamıştır

*

4 Kıt’alar

Dünya’nın yüz ölçümü 510 milyon km2 dir Bunun 149 milyon km2 sini karalar oluşturur Kendine bağlı yakın adalarla birlikte çevresi deniz ve okyanuslarla çevrili büyük kara parçalarına kıt’a denir Dünya’da 7 kıt’a vardır Bu kıt’alardan Avrupa, Asya ve Afrika insanların ilk yerleştikleri kıt’alardır Bunlara Eski Dünya Kıt’aları denilmektedir Kuzey Amerika ve Güney Amerika ile Okyanusya sonradan keşfedilerek yerleşilen kıt’alardır Bu nedenle Yeni Dünya Kıt’aları olarak adlandırılırlar Antarktika kıt’asında ise yerleşik hayat yoktur

Kıt’alar Kuzey ve Güney Yarım kürelere eşit olmayan şekilde dağılmıştır Karaların çoğu Kuzey Yarım Küre’de toplanmıştır Kara ve denizlerin dağılışını incelediğimizde su özellikler dikkatimizi çeker;

ä Her iki yarım kürede de karaların kapladığı alan daha azdır

ä Güney Yarım Küre’de hem kara az, hem de karalar birbirine uzaktır

*

· Karalar denizlere oranla daha çabuk ve daha çok ısındığı için karaların fazla olduğu Kuzey Yarım Küre bir kaç derece daha sıcaktır

Kıt’alar ve yüz ölçümleri

· Dünya nüfusunun büyük kısmı Kuzey Yarım Küre’de toplanmıştır

· Kuzey Yarım Küre’de kıt’alar birbirine yakın olduğu için ülkeler arasındaki siyasî, kültürel ve ekonomik ilişkiler daha yoğundur

Yeryüzünde kıt’alardan başka okyanuslarda ve denizlerde irili ufaklı bir çok kara parçası vardır Etrafı sularla çevrili olan kara parçalarına ada denir (Kıbrıs, Gökçeada) Üç tarafı denizlerle çevrili olan kara parçalarına ise yarımada denir (Kocaeli, Bodrum)

*

5 Okyanuslar

Yeryüzünün 361 milyon km2’lik kısmını denizler ve okyanuslar kaplamaktadır Denizlerin çok büyük olanına okyanus denir Dünya üzerinde Büyük okyanus, Atlas okyanusu ve Hint okyanusu olmak üzere üç okyanus vardır En geniş yüz ölçümü olan Büyük okyanustur En küçük okyanus ise Hint okyanusudur Her üç okyanusta Güney Kutbu çevresinde birleşir

Okyanusların karalar arasına sokulmuş kısımlarına ara deniz veya iç deniz denir (Akdeniz, Karadeniz gibi) Kıt’aların kenarlarında bulunan adalarla veya sığ deniz eşikleriyle okyanuslardan ayrılan denizlere de kenar denizi denir (Japon Denizi) Karaların kenarlarındaki büyük girintiler körfezleri, küçük girintiler ise koyları oluşturur Karalar arasındaki dar su yollarına ise boğaz adı verilir (Çanakkale, İstanbul gibi)