Denizlerde Hareketleri (Dalga,Akıntı,Gelgit,Kıyı Tipleri)

[size="3">[color="]DENİZLERDE HAREKET[/size]

Dalga : Rüzgarların etkisi ile deniz veya göl yüzeylerinde oluşan salınım hareketlerine dalga adı verilirDalgaların boyu ve şiddeti rüzgarın hızına bağlı olarak değişir Rüzgarın şiddeti arttıkça dalgaların boyları ve dalgaların aşındırma gücü artarRüzgarlar dışında denizlerde meydana gelen volkanizma ve deprem olayları da dalga oluşumuna neden olur Bu dalgalara tsunami dalgaları adı verilirBu dalgaların boyları depremin şiddetine bağlı olarak değişir , kimi zaman çok yüksek boylu olan bu dalgalar bir çok kişinin hayatına mal olur

Dalgalar dik ve yüksek kıyılarda aşındırma , alçak ve basık kıyılarda ise biriktirme yapmaktadır Örneğin Karadeniz ve kıyılarında aşındırma şekilleri Ege kıyılarında ise biriktirme şekilleri daha yaygındır

DALGA AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

FALEZ (YALIYAR ) : Kıyının dik ve yüksek olduğu yerlerde dalgaların yamacın altını oyması ve üst kısmın çökmesi sonucunda oluşmaktadır Aşındırma sonucunda içeriye doğru genişleyen oyuğun üst kısmında onu destekleyecek bir yer kalmaz ve ağırlığının etkisi ile çöker Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında , özellikle Doğu ve Batı Karadeniz ile Antalya kıyılarında ayrıca Tekirdağ -İstanbul arasında yalıyarların en güzel örneklerine rastlanmaktadır

DALGA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

KUMSAL(plaj ): Dalgaların aşındırarak taşıdığı malzemeleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kum depolarıdır Dalgalar deniz tabanlarından sürükledikleri kumulları deniz ile karanın birleşim çizgisinde biriktirmesi ile plajlar meydana gelmektedir

DALGA ve AKINTILARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

KIYI OKU (KIYI KORDONU ): Dalga ve akıntıların , kıyı boyunca sürükledikleri kumulları kıyıdan denize doğru biriktirmeleri ile oluşur Kıyı kordonlarına Köyceğiz yakınlarında Dalyan kordonları , Çukurova deltasında bulunan kıyı kordonları örnek olarak gösterilebilir

LAGÜN ( DENİZ KULAĞI ): Dalga ve akıntıların birlikte oluşturduğu kıyı oklarının bir koy veya körfezin önünü kapatması sonucunda oluşan göllerdir Bu göllerin bir çok yerde deniz ile bağlantısı kesilir Bu göllere örnek olarak ; Marmara denizinde yer alan Küçük ve Büyük Çekmece gölü ile Terkos gölü verilebilir

TOMBOLO (SAPLIADA) : Kıyının açıklarında bulunan bir adanın kıyı okları ile karaya bağlanmasına tombolo adı verilir Türkiye'den verilebilecek en güzel örnek Marmara Denizinin güneyinde yer alan Kapıdağ Yarımadasıdır

GEL- GİT ( MED CEZİR )

Ay'ın ve Güneş'in Dünya üzerindeki çekim etkisi ile su kütlelerinin belirli periyodlarla kabarma ve çekilmelerine gelgit denirGelgit okyanus kıyılarında kenar denizlere ve iç denizlere göre daha fazladır Ülkemiz iç denizlerle çevrili olduğu için gelgitin etkisi yok denecek kadar azdır Gelgit özellikle yeniay ve dolunay dönemleri ile ekinoks tarihlerinde daha belirgindir Güneş günü ile ay günü arasındaki 50 dakikalık zaman farkından dolayı her gün bir önceki güne göre 50 dk geç olmaktadır Gelgitin etkili olduğu kıyılarda haliç adı verilen yer şekli oluşmaktadır Bu kıyılarda akarsu birikim şekillerinden olan delta kesinlikle oluşmaz

AKINTILAR

Deniz yüzeyindeki suların , bulundukları yerlerden daha uzak alanlara taşınması ile akıntılar oluşmaktadır

Akıntılara neden olan belli başlı nedenler şunlardır ;

1 Sürekli Rüzgarlar : Alize,Batı ve Kutup rüzgarları yıl boyunca estikleri yönlerde okyanus sularının taşınmasına neden olmaktadır Okyanus akıntıları ilk doğdukları bölgenin sıcaklık durumuna göre sıcak veya soğuk akıntı olarak adlandırılmaktadır

Sıcak Su akıntıları : Alçak enlemlerden yüksek enlemlere doğru olan akıntılar etkili oldukları kıyılarda sıcaklığın artmasına neden olmaktadır Örnek ; Golf Stream , Kuroşiva , Brezilya , Mozambik akıntıları

Soğuk Su akıntıları : Yüksek enlemlerden alçak enlemlere doğru olan akıntılar etkili oldukları kıyılarda sıcaklığın düşmesine neden olmaktadır Örnek ; Labrador , Kanarya , Kaliforniya , Oyaşivo , Peru , Benguala , Atlantik akıntıları

2 Gelgit : Gelgit hareketinin etkisi alçalıp yükselen sular akıntılara neden olmaktadırBatı Avrupa'da Hollanda ve Almanya'da görülmektedir

3 Yoğunluk Farkı : Sıcaklıkları ve tuzluluk oranları farklı olan iki denizin birleştiği boğazlarda görülen akıntılardır Sıcak ve tuzluluk oranı yüksek olan denizden diğer tarafa doğru alt akıntı , tersi yönde ise üst akıntı görülmektedir Türkiye'de Akdeniz'den Ege - Marmara ve Karadenize doğru bu şekilde bir alt akıntı görülmektedir

4 Seviye Farkı : Boğazlarla birbirine bağlanan denizler arasında beslenme kaynaklarının farklılığı nedeniyle iki deniz arasında bir seviye farkı vardır Seviyesi fazla olan denizden az olan denize doğru bir üst akıntı görülmektedir Türkiye'de Karadeniz'den diğer denizlere doğru bir üst akıntı vardır

5 Dalgalar : Kıyıya doğru gelerek kıyıda çatlayan dalgalar kıyıda suların dibe doğru dalmasına ya da kıyı boyunca akıntıya geçmesine neden olur Kıyıların şekillenmesinde kıyı akıntılarının etkisi oldukça fazladır

KIYI TİPLERİ

Kıyıların şekillenmesinde etkili olan belli başlı kuvvetler şunlardır : Dalgalar - Akıntılar - Gelgit - Akarsular - Buzullar - İç Kuvvetler - Dağların uzanış şekli

ENİNE KIYILAR : Dağların kıyıya dik olarak uzandığı kıyılarda görülmektedir Örnek : Türkiye'de Ege Denizi kıyıları Enine kıyıların en önemli özellikleri şunlardır ;

a) Kıyıda girinti ve çıkıntı fazladır

b) kıyıda koy ve körfez sayısı fazladır

c) kıta sahanlığı geniştir

d) kıyıya yakın irili ufaklı bir çok ada bulunmaktadır

e) bir çok doğal liman bulunmaktadır

BOYUNA KIYILAR : Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde görülmektedir Örnek Türkiye'de Karadeniz ve Akdeniz kıyıları Boyuna kıyıların en önemli özelikleri şunlardır ;

a) Kıyıda girinti ve çıkıntı azdır Kıyı çizgisi düzdür

b) Kıyıda koy ve körfez sayısı azdır

c) kıta sahanlığı dardır

d) Doğal liman oldukça azdır

RİA TİPİ KIYILAR : Akarsu vadilerinin denizin yükselmesi yada karanın alçalması ile sular altında kalması sonucunda oluşmaktadır Örnek Çanakkale ve İstanbul Boğazı ile Güneybatı Anadolu kıyıları ve İstanbul'da yer alan Haliç(Altınboynuz)

DALMAÇYA TİPİ KIYILAR : Dağların kıyıya paralel olarak uzandığı yerlerde ,deniz suyunun dağlar arasındaki çukur alanlara dolması sonucunda oluşmaktadır Kıyının hemen gerisinde kıyıya paralel olarak uzanan adalar yer almaktadırÖrnek Adriyatik denizi kıyılarında yer alan Dalmaçya kıyıları , Türkiye'den Akdeniz bölgesinde Teke yarımadasında bulunan Finike - Kaş kıyıları

LİMANLI KIYILAR : Alçak kıyılarda geniş vadilerin deniz suları altında kalmasıyla oluşur Bu tip kıyılarda tombolo,kıyı oku , kıyı kordonu ve lagün gibi şekiller yaygındırÖrnek ; Marmara denizinin kuzey kıyılarında görülmektedir

FİYORDLU KIYILAR: Buzul aşındırması sonucunda oluşan U şekilli vadilerin buzul erimesi sonucunda sular altında kalmasıyla oluşur Fiyordlar kara içlerine doğru sokulduklarından binlerce koy ve körfezi barındırmaktadır Oldukça dik yamaçlı bir görünüme sahiptirler Türkiye'de örneği yoktur İskandinavya Yarımadasının Atlas okyanusu kıyılarında (Norveç , İsveç , Finlandiya ) yaygındır

SKYER TİPİ KIYILAR : Buzulların şekillendirdiği ve binlerce adadan oluşan kıyılardır Adalar eski buzul aşındırmasıyla oluşmuş olan hörgüçkaya ve moren yığınlarından meydana gelmiştir Norveç , Finlandiya , İsveç , İskoçya , İrlanda,Güney Şili ve Güney Alaska kıyılarında rastlanmaktadır Türkiye'de örneğine rastlanmaz

VOLKANİK KIYILAR: Kıyının volkanik patlamalar sonucunda şekillenmesiyle oluşur Havai ve Endonezya kıyılarında görülür Türkiye'de örneği yoktur

HALİÇLİ KIYILAR : Gelgit olayının belirgin olduğu kıyılarda görülmektedir Okyanusa kıyısı olan ülkelerde yaygındır Türkiye'de örneği yoktur