800-1549 Yılları Matematik Ve Astronomi Çalışmaları Hakkında İçerik

800-1549YILLARI ARASINDAKİ ÇALIŞMALAR

MATEMATİK VE ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI

Türklerin Anadolu'ya girişi olan 1071 Malazgirt Savaşından önceki zamanlara ait bilimdeki gelişmelerine kısaca bakacak olursak, bu dönemde Türkler Aral Gölü'nün güneyinde şimdiki Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde bulunan Harzem (Hvarizm, Harizm) de Merv ve Kive kentlerinde, Maveraünnehir 22) denilen yerlerde Semerkant ve Buhara'da yaşayan topluluklar içinde yaşamaktaydılar Milliyetçilik ve tabiyet kavramları çok kesin değildi Nitekim bazı Türk olarak bildiğimiz bilim adamlarının çeşitli batılı kaynak ve ansiklopedilerde hatta Türkiye içinde bile Arap veya Acem (İranlı) oldukları belirtilmiştir Müslümanlık Araplardan alınmıştır Bu zamanlarda yazma dili Farsça ve teknik metinlerde Arapça olduğu düşünülürse Türk bilim adamlarının Arapça veya Farsça yazdıklarından dolayı onları Türk kabul etmemek büyük bir yanılgıdır Ortaçağ Avrupa'sında da çeşitli uluslar zamanın gereği Latince dilinde yayınlar yapmışlardır Bu tür yayınlar onların milliyetlerini değiştirmezler Kaynakwh: > 800-1549 Yillari Arasindakİ Matematİk Ve Astronomİ ÇaliŞmalari(1)

Her ne kadar bazı araştırmacıların iddiasına göre Sumerlerin Babillilerin hatta Mısırlıların Orta Asya'dan göçen Türk kavimleri ile akrabalıkları olduğu ve dolayısı ile onların uygarlıktaki çalışmalarının da Türk uygarlığından sayılması gerektiği, söz gelimi Mısır piramitlerini yapanların Türk mühendisleri olduğu savununulmakta ise de burada sadece tarihçilerimizin araştırmalarından kesin bilinen Türk bilim adamlarımızdan girişte ilgisi gösterilen matematik astronomi, coğrafya, fizik vb konularında katkıları olanlara kronolojik sırada kısaca değinilmiştir 23)

Halife El MEMUN zamanında Maveraünnehir'de doğan 9 yüzyılın ilk yarısında yaşayan İBN TÜRK (Abdülhamid İbni Vasi İbni Türk Ebu Fazl) ( ? - 847) Ceyl kentinden olduğu için El Ceyli veya matematikçi anlamına gelen El Hasip de denmektedir Adından da anlaşıldığı gibi Türk oğlu olan bu bilim adamı sayılar teorisi ve cebir konularında çalışmalar yapmıştır Yapıtları "Kitab-ül Cami fi'l hisap" (altı kitap halindedir),"Kitab'ül muamelat", Kitab'ül Mesaha" (Ölçme işleri) dir24)

EL Memun'un kurduğu akademinin başına getirilen Türk asıllı HARZEMLİ MEHMET BİN MUSA (veya Muhammed İbni Musa Al Harezmi) veya kısaca AL Hvarizmi (780-850) (Aral gölü güneyinde bugünkü Özbekistan sınırları içinde olan Khiva'da doğduğu için Al Khvarizm, Al Hıvarizm, Havarizmi, Al Harezmi, Harzemli de denmektedir), Bağdat'ta halifenin kurduğu gözlemevinde çalıştı 820 de yazdığı "Kitab'ül Cebr vel Mukabala" isimli yapıtında Alcebir (Algebra) kelimesini ilk kullanan kişidir Bu kitap 1145 de latinceye "Liber Algorismi" (Algoritma kitabı) ile çevrilmiş ve batıda 15 ve 16 yüzyıla kadar bir çok matematikçilere önder olmuştur 25) Hesap yöntemi anlamına gelen "Algoritma" kelimesi kendi adı "Al Khwarizm"nın zamanla değişimi ile ortaya çıktığı söylenmektedir Harzemli Usturlab hakkında bir kitap da yazmış ve bu aletin 43 tür kullanılışını anlatmıştır Halife el Memun'un görevlendirdiği Sincar ovasında bir derecelik meridyen ölçüsüne de katıldığı söylenmektedir

Türkistan'ın Farab ilinde doğarak Bağdat'a gelen Türk asıllı FARABİ (Ebu Nasr Muhammed İbni Muhammed İbni Tarhan ibni Uzlagh El Farabi) (872-950/951) Arapça, felsefe, mantık, musiki ve astronomi öğrenerek Şam'a yerleşti 150 ye yakın yapıtı olup 933 de yazdığı bir geometri kitabında çeşitli şekillerin çizilmesi ve bazı geometrik şekillerin bölünmesi konularını incelemiştir26)

Yine bir Türk astronomu olan ABDURRAHMAN ES SUFİ (884-976), gökyüzü haritasını ve burçları çizdi Bazı yıldızların çift yıldız olduğunu saptadı "Feleknüma" (Gökbilimi) isimli bir yapıtı var "Yıldızların görünüşleri" isimli başka bir kitabı Leningrad kitaplığında olup 1665 de İngilizce ve 1875 de Fransızca dilinde yayınlandı Bu kitapta 5000 den fazla yıldızın parlaklık derecelerini yazmıştır Yıl uzunluğunu saptayan Es Sufi, gezegenler tablosu hazırladı ve jeodezik çalışmalar yaptı 27)

İlk defa tanjantı trigonometriye zil (gölge) ismi ile sokan Türk asıllı Horasan'ın Buzcan kentinden EBUL VEFA (Muhammed İbni Muhammed İbni Yahya İbni İsmail ibnül Abbas Ebul Vefa el Buzcani) (940-998), Bağdat'ta saray bahçesindeki gözlemevinde çalışmış, Ayın yörüngesinin eğimini hesaplamıştır Düzlem trigonometride birim çemberin yarıçapını r=1 aldı Bir tanjant tablosu düzenleyerek sekant ve kosekant kavramlarını koydu sin 2A = 2 sin A cos A ve sin (A±B) = ±±ilişkilerini buldu Hazırladığı sinüs cetvelinin incelik derecesi 1/60= 810kadardır Küresel trigonometride sinüs bağıntısını buldu Çember içine çizilen düzgün çokgenlerde kenar ile yarıçap arasındaki ilişkiyi araştırdı 28) Kaynakwh: > 800-1549 Yillari Arasindakİ Matematİk Ve Astronomİ ÇaliŞmalari(1)

Ortaçağın yetiştirdiği en büyük bilim adamlarından yine Türk asıllı BEYRUNİ (El Biruni, Beruni) (973-1048), astronomi, matematik, fizik, jeoloji, tıp ve indoloji (Hint bilimi) alanlarında çalıştı Gazneli Mahmud'un Kuzey Hindistan'ı fethi üzerine bir süre Hindistan'da yaşadı ve daha sonra Gazne'ye yerleşti Dünya'nın kendi ekseni etrafında ve Güneş etrafında döndüğünü söyledi Bu fikrin islam ülkelerinde (Orient) ilk temsilcisidir 18 kıymetli taşın ve mineralin özgül ağırlığını hesapladı Yazdığı 148 yapıtın ancak 32 si zamanımıza kadar gelmiştir 1032 de "Hindistan Tarihi" kitabını yazdı Ortaçağ Hindistan'ına ışık tutan bu kitabın büyük bir kısmında Hintlilerin matematik ve astronomi alanlarındaki buluşları ile ilgili konuları anlatmıştır Coğrafya ile ilgili bir kitabı Fatih kitaplığındadır "Asarı Bakiye" isimli kitabında Arap, Pers, Yunan gibi ülkelerin zaman hesaplamaları ve takvimleri ile ilgili bilgileri özetledi 1030 da Gazneli Mahmud'un oğlu MESUD için yazdığı "Al Kanun al Mesudi" (Mesud'un yasası) kitabı bir ansiklopedi niteliğinde olup trigonometri tarihi için çok önemlidir Bu yapıtında kendisinden önce yazılmış tüm bilgileri derlemiş kendi gözlem ve hesapları da ilave etmiştir 11 ciltten oluşan bu kitapta zaman hesabı ve takvim, trigonometri (düzgün çokgenlerin kenar hesabı, kirişler ile ilgili kurallar, açıların toplamı ve farkları sinüsleri ile ilgili kurallar, iki kat ve yarım açı sinüsleri ile ilgili kurallar, açıların üçe bölünmesi bir derecenin sinüsünün 8 basamak hesabı, π hesabı, sinüs cetveli, cetvellere ilişkin bazı kurallar ve doğrusal, karesel enterpolasyonlar, tanjant ve kotanjant ile ilgili problemler ve ilgili cetveller, küresel trigonometri), küresel astronomi, özel astronomi problemleri (Ay hareketi, Ay'ın çeşitli zamanlardaki şekilleri, gezegen hareketleri, yıldız kataloğu), jeodezi konuları anlatılmaktadır

Bu kitapta yeryuvarının büyüklüğünü saptamak amacı ile değişik bir yöntemden bahsetmektedir Bunun için Hint Okyanusu'nun kıyısında denizden yüksekliği h=652 arşın olan Zira el Savda dağında Nendene kalesinde deniz ufku ile yatay arasındaki açıyı α =33' olarak ölçerek (şekil-21) cos α = R/(R+h) veya

R = h/(sec α -1) bağıntısından R=3333 arap mili (≈6426 km) ve 1 derecelik meridyen uzunluğunu 582 mil (≈1181 km) ve çevreyi 6800 farsang (fersah) (≈42516 km) olarak hesaplamıştır29)

Beyruni, düzgün dokuzgen çiziminde 3derece denklem çözümüne dayanan bir yöntem bulmuştur Beyruni, yıldız tutulmasından enlem tayini için birkaç yöntemle Güneş'in doğuş anından veya Ay tutulmasından boylam farkı tayin etmiştir Bağdat'ın doğusundaki Gazne'ye kadar olan bütün kentlerin boylam farklarını bir üçgen zincir ile saptamıştır Boylam değerleri bu günkü değerlerden 24 derece farklı olduğundan başlangıç için Greenwich'in 24 derece batısındaki bir meridyeni aldığı anlaşılmaktadır İki kent arasındaki uzaklığı, coğrafik koordinatlardan s = {Δλ2 cosφ1 cosφ2 +Δφ2 }1/2

ilişkisi ile hesaplamıştır Jeodezi ile ilgili yapıtında, yapılan camilerin Mekke yönünün (kıble) coğrafik koordinatlardan azimut hesaplanması konusuna büyük bir yer ayırmış ve inşaat ustalarının anlayacağı biçimde düzlem bir alanda geometrik çizimle azimut tayinine ait iki yöntem vermiştir Beyruni açı ölçmek için çeşitli aletler tanımlamış ve bunlardan bir çoğunu kendi yapmıştır 994 de 75 m çaplı yatay bir daire ve gölge izlemek amacı ile bir gnomon30) yapmıştır Bu aletle Güneş yüksekliğini ve azimutları 2' incelikle ölçmüştür 1016 da yaptığı 3 m çaplı 1' bölümlü kuadrant (çeyrek daire) ile önemli astronomik gözlemler yapmıştır Bu alet metal veya tahtadan olduğu sanılan bir derece bölümlü bir halka ve ortadan dönebilen bir alidattan oluşmaktaydı Bu aletle düşey veya zenit açıları ölçülebiliyordu İnceliğin artırılması amacı ile çap büyük alınıyordu 1019 da Beyruni 45 m çaplı ve 1' bölümlü kuadrant kullanmıştır Yükseklik ölçmek için yaptığı bir alet (şekil-22) uzunluk ölçme ilkesine dayanıyordu Astrolab (usturlab) ve kuadrant ile yükseklik ölçümünü detaylı olarak anlattığı kitabında yanına varılamıyan uzaklıkların hesabı, kuyu derinliği gibi problemlerin çözümünü göstermiştir Kuadrantları bölümlemek için bir bölümleme makinası yaptığı da bilinmektedir Beyruni, yeryüzünün düzleme projeksiyonu için de yöntemler önermiştir Gençliğinde bir yer küre yaparak üzerine enlem ve boylamları işaretlemiştir Kartografya ve projeksiyonlar konusunda çalışmış, yer ve gök haritaları ile yarı kürenin düzleme tasviri için konik ve silindirik projeksiyonlar önermiş ve bunları resimlerle göstermiştir 31)

Batıda "Avicena" olarak tanınan İBNİ SİNA (Ebu Ali el Hüseyin bin Abdullah İbni sina) (980-1037) da Beyruni ile aynı çağda yaşamış bir Türk filozof ve bilim adamıdır Özellikle tıp ve kimya konularında toplam olarak 223 kitap ve makalesi vardır İsminin başına haklı olarak "As-şeyh ar-reis İbni Sina" ünvanı konmuştur Beş ciltlik "Kanun" isimli kitabı tıp ansiklopedisi sayılır Bu kitap batı üniversitelerinde uzun süre ders kitabı olarak okutulmuştur Bunlardan başka "Sağlık ve İlaçlar", "Hayvanlar Tarihi" ve 20 ciltlik "İnsani Bilgiler Ansiklopedisi" yazmıştır Toplam 233 kitap ve makalesinin 16 sı matematik, astronomi ve fizik ile ilgilidir Bu alanlarda ise ilgilendiği konular şunlardır: Gök cisimlerinin sınırları, gezegenlerin uzaklıkları, astronomik gözlemler, gözlem aletleri, Öklid özeti ve geometri yöntemleri, son ve sonsuzluk konuları, diferansiyel hesap, aritmetik, küre üzerine çizilen paralel doğrular, fizik ve metafizik İbni Sina, Jeolojinin de kurucusu sayılır Bu konuda tortul kayaçların fosillerin ve dağların oluşumu ile ilgili bugün aynısı tekrarlanan bilimsel açıklamalar yapmıştır32)

1201 yılında Horasanın Tus kentinde doğan Türk asıllı Nasreddin TUSİ (1201-1274) aritmetik, geometri, astronomi, optik, mineoroloji, tıp, lojik, felsefe, ahlak ve edebiyat konuları ile ilgilendi Kendisine "El-muhakkik" veya "Türk Öklidi" de denir Toplam 64 yapıtı olduğu bilinmektedir Düzlem geometriyi yarattığı söylenir Düzlem geometriyi küre geometrisine uyguladı Abbasi veziri bir bahane ile Tusi'yi Bağdat'ta hapsetti Tusi ilk yapıtını burada yazdı 1256 da hapishaneden çıktı 1259 da yazdığı "Kitabı şekli kutta" isimli yapıtında Öklidin 5 nolu postulatını tenkit ederek buna başka bir biçim verdi Üçgenin üç açısının toplamının 180 dereceye eşit olduğunu isbat etti Üç açısı bilinen küresel üçgenin çözümünü üç kenarı bilinen üçgen çözümüne dönüştürdü Küresel üçgen çözümünde kutup üçgenini önerdi 33)

1220 de bir çok matematikçilerin bulunduğu Horasan Mogol istilasına uğradı 1256 da Hülagü komutasındaki Mogollar ilerleyerek 1258 de Bağdat'ı zaptettiler Halife El Mustazım öldürüldü 1259 da Hülagü İlhan Bağdat'ı yıktıktan sonra Tusi'ye Rumiye gölü doğusunda Marega'da bir gözlemevi kurma görevi verdi 34) 2000 m yükseklikte Karakaya tepesindeki bu gözlemevi kitaplığında tarihçiler 400 000 kitap, broşür ve makalenin bulunduğunu söylerler 35) Gözlemevinde çoğunu Tusi'nin yaptığı bir çok astronomi aletleri vardı Bu gözlemevinde Şam'dan Müeyyidüddin Urzi, Musul'dan Fahrüddin Maragi, Tiflis'den Fahrüddin Ahlati, Kazvin'den Necmüddin Kazvini biraraya toplandılar 36) Tusi 1261-1269 yılları arasında yaptığı gözlemleri "Zîci İlhan” (İlhan almanağı) ismi altında yayınladı 37) Tusi'nin ayrıca altı paftalık bir İslam Atlası yaptığı da söylenmektedir

İlhanlı hükümdarı Argun Han'ın oğlu ünlü bilgin GAZAN HAN (1271-1304), tarih astronomi, doğa bilimleri, tıp ve kimya ile uğraşmıştır 1300 de Marega'ya uğrayıp gözlemevini incelemiş ve dönüşte Tebriz'in batı tarafındaki banliyosu Şem'de bir gözlemevi kurdurmuştur 38)

Türk divan edebiyatının ilk şairlerinden GÜLŞEHRİ'nin 1301 de yazdığı Farsça manzum "Felekname" (Astronomi) adlı mesnevisinde ve 1317 de yine "Mantık-ut tayr" (Kuş mantığı) da bazı astronomi ve astrolojik konulara değinmiştir Örnek olarak Ay tutulması için:

Kendözinden çün değildir Ay nurı

Aydını kamu Güneşdendür varı

Çün Güneşten nur alur Ay iy hakim

Güneş anun nurrin eyler müstakim

İkisi arasına yir gölgesi

Düşicek ey bilmeyenler bilgesi

Ay dutulur nurunu virmez olur

Zire ol dem Güneşi görmez olur

demiştir Gülşehri'nin gökbilim (astronomi) ve yıldızbilim (astroloji) ile bu kadar yakından ilgilenmesi eserlerini Kırşehir'de veya bu şehrin dolaylarında yazmış olmasına bağlanabilir Çünkü Gülşehri'nin yaşadığı yıllara yakın bir devirde Kırşehir'de Nureddin Cacebel tarafından özellikle gökbilmin okutulduğu bir medrese kurulduğu bilinmektedir

1427 de BEDR-İ DİLŞAD ( Öl 1404-5) tarafından da yazılan Muradname (Padişah 2 Murad adına yazmıştır), 10410 beyitlik aruz vezniyle yazılmış olup konuları içerisinde astrolojiye değinmiştir Tanrının yeri sofa gibi düz, felekleri de kubbe gibi yuvarlak yarattığını, gözlem yaparak yıldız sayısının 29 000 olarak saptandığını, bunlardan yedisinin gezegen, diğerlerinin duran yıldızlar olduğunu söyler 39)

14 yüzyıl sonunda yaşamış olan ABDÜLVACİD, Horasan'dan Süleyman Şah zamanında (1368-1387) Anadolu'ya geçmiş ve Kütahya'ya yerleşmiş ve burada kurulan medreseye müderris olmuştur 1403 de "Şerh'ün nihaye" (Son yorumlar) isimli yapıtından başka Usturlab isminde manzum bir yapıtı da vardır 40)

ULUĞ BEY (1393-1449) astronomiye ilgisi yüzünden 1420 de Semerkant'ta kurduğu gözlemevinde KADIZADE RUMİ (1365-1430) ve Gıyasüddin CEMŞİDİ (Öl 1429) 41) ile birlikte çalışarak "Zîci Gürgani" (Gürgan almanağı) veya "Zîci cedidi Sultanı" (Yeni sultan almanağı) isimli bir yıldız kataloğu meydana getirmişlerdir 42)43) Bu yapıt batıda 16 yüzyıla kadar pozisyon astronomisinin el kitabı olmuştur ve zamanının en mükemmel cetvelleridir 1665 de Oxford'ta basılmış ve çeşitli Avrupa dillerine çevrilmiştir Kameri ay başlarının saptanmasında bu cetvellerden hala yararlanıldığı söylenmektedir Bu gözlemevinde çeyrek daire şeklinde sabit olarak yerleştirilmiş duvar kuadrant'ın yarıçapı 40 m kadar olup her dereceye yaklaşık 070 m karşılık gelmekteydi Semerkant'taki ölçtükleri coğrafik koordinatlar bugünkülerle karşılaştırılırsa enlemde 15 dakikadan küçük farklılıklar olduğu görülür 1425 de yazdığı "Risalet'ül Muhtiye" adındaki bir yapıtında π nin büyüklüğünü 60 lık sistemde verdikten sonra aynı değeri ondalık kesir ile tekrarlar

Kadızadenin vefatı ile Semerkand gözlemevine müdür olan ALİ KUŞÇU (Öl1474/1475) Uluğ beyin yıldız kataloğuna yardım etmişti Uluğ Bey'in öldürülmesi ile Tebriz'e geldi Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından Fatih Sultan Mehmed'e elçi olarak gönderildi Fatih'in isteği üzerine İstanbul'da kalarak Ayasofya medresesinde müderris oldu44) Astronomi konusundaki bir çalışmasını Fetih Risalesi (makalesi) adı ile Fatih Sultan Mehmed'e sundu Ali Kuşçu, hesaplarında dünya çevresi için 8000 parasang (fersah) aldı

Osmanlı imparatorluğu içinde 16 yüzyılın ilk yarısına kadar pozitif bilimler alanında önemli bir gelişme göze çarpmamaktadır Bu dönemde İmparatorluk doğuda İran ortalarına, güneyde Sudan'a kuzeyde Viyana kapılarına ve batıda Fas'a kadar genişlemişti Daha sonraları batıda yapılan Rönesans ve Reform hareketlerinden Osmanlı Türkleri etkilenmemiştir

Kadızade Rumi'nin torunu, Kutbettin Mehmedin oğlu olan MİRİM (MEHMET) ÇELEBİ (Ölümü 1525) aynı zamanda anne tarafından büyük babası Ali Kuşçu'dur İstanbul'da medrese eğitimi gördü, I Selim zamanında Anadolu kazaskerliğine atandı Daha çok astronomi konularında çalıştı Türklerde gözleme dayanan bilimsel araştırmaların gelişmesinde büyük çaba gösterdi Astroloji ile de ilgilendiği söylenmektedir 1 derecelik açının sinüsünü daha hassas elde edebilmek amacı ile zamanına göre ilginç beş ayrı yöntem önermiştir 45)

Kanuni zamanı matematikçilerinden Sultan Selim Camii muvakkidi (Zaman hesaplayıcısı) MUSTAFA bin Ali-yül MUVAKKIT "Tuhfet-üz zaman ve haridet-ül evan" adı ile yazdığı broşürde gökkürelerinin ve yıldızların niteliklerinden, deniz ve dağlardan bahsetmiştir Yine Ayasofya kitaplığında bulunan "Tehlil-ül Mikat" adlı yapıtında rubu tahtası ve yükseklik ölçme yöntemleri açıklanmıştır Bu yapıtta ayrıca nehir genişliği ve kuyu derinliklerinin rubu tahtası ile ölçümü de anlatılmıştır 46)

III Mahmud zamanında MAHMUD bin ALİ SİPAHİ-ZADE "Ev-zah-ül mesalik ilk marifet-il mimalik " adlı Arapça ve sonradan Türkçeye çevirdiği yapıtında yeryüzünün küre biçiminde olduğunu anlatır ve diğer bölümlerde denizler, göller ve ırmaklardan söz eder

Bu devirde MEHMED bin ÖMER BAYAZID bin AŞIK tarafından yazılan "Menazır-ül Avalin" adındaki coğrafya ve astronomi kitabı da meşhur olmuştur Bu kitapta gök ve gök cisimleri açıklanırken cehennem ve cehennem halkı ile şeytanlardan, coğrafyadan ve hayvanlar ile insanların anatomisinden de bahsedilmektedir

MUSTAFA ZEKİ, Gıyasüddin Cemşidi'nin "Süllem-üs Semüa" isimli kitabını Türkçeye çevirmiştir Bu yapıt gök cisimlerinin Dünya'dan uzaklığını gösterdiği gibi astronomi ile ilgili bazı esasları açıklamaktadır

Sultan Selim Muvakkiti MUSTAFA bin ALİ 1528 de "Usturlab", 1549 da Türkçe "Kürre-i Sema", Mukantarat risalesi ve bir başka yapıtı olan "Yedinci iklim"de yüz kentin İstanbul'dan uzaklığı ve kaç günde gidilebileceği belirtilmiş ve bununla eski tahmin ve yanlışlıklar düzeltilmiştir

Eyüp Sultan camii muvakkiti ressam ve Hezarfen Ahmet Ziya AKBULUT, çok sayıda güneş saati yapmıştır Bunlardan en göze çarpanları, rasathane kütüphanesi, Ayasofya ve Topkapı müzeleri, Bayazıt'da belediye kütüphanesi bahçesinde yer almaktadır Hem astronom hem takvimci olup iki taraflı, birbirine benzemeyen çeşitli rubu tahtaları yapmıştır