Anadolu Ağızları

Anadolu ağızları

Anadolu ağızları, Türkiye türkçesinin konuşulduğu alandaki ağızlara verilen ad Sınırları, Türkiye Cumhuriyeti'nin sınırını aşar Balkanlar'da, Kıbrıs'ta ve Türkiye'nin güneydoğu sınırları dışında da konuşulur

Anadolu'ya gelen Türkler, yerli diller, komşu diller ve kültür dillerinin de etkileriyle bugünkü ağızları oluşturmuşlardır Kimi belgeler ve kelimelerde görülen ses özellikleri bakımından değişik türk lehçelerinin izlerinin de Anadolu ağızlarında bulunduğu kabul edilmektedir Eski Anadolu türkçesiyle yazılmış ilk yapıtlardan başlayarak Anadolu ağızlarının varlığını çok eskiye götürmek olasıdır Osmanlı döneminde standart yazı dili oluşuncaya kadar geçen çeşitli yapıtlarda görülen değişik kelime kadrosu ve gramer şekilleri ancak ağız farklılıklarıyla açıklanabilir Daha XV yy'da Kastamonu ağzı ile yazılmış olan Kuran tefsiri'nin yanı sıra Mutayyebatı Türkiye, Lugat-ı garibe, Lehçe-i Erzurum, Evliya Çelebi seyahatnamesi gibi yapıtlarda yerli ağız örneklerine yer verilmiştir Mütercim Asım, sözlük çalışmalarında yabancı kelimelerin karşılıklarını verirken zaman zaman "bizde böyle söylenir" diyerek, Gaziantep ağzının arkaik örneklerini günümüze kadar ulaştırmıştır Ancak tarihi ağızlar üzerinde yapılan çalışmalar ve veriler çok yetersiz olduğu için osmanlı yazı dilinin hangi ağzın üzerine kurulduğunu söyleyemeyiz

Anadolu ağızları üzerinde 1867'den beri yapılan yerli ve yabancı çalışmalar, nicelik bakımından çok fazla olmasına karşılık nitelik açısından yeterli değildir Birçok derleme metin yayınında fonetik işaretlerin kullanılmadığı ya da hatalı kullanıldığı, derleme yapılan kişilerin iyi seçilmedikleri, farklı ağızların konuşulduğu geniş bir bölgeden gelişigüzel seçme yapıldığı görülür Anadolu'ya çeşitli tarihlerde gelen ve başka lehçeleri konuşanların ağızlarından yapılan derlemeler, iç göçlerle ilgili arşiv belgelerindeki yetersizlikler ağız çalışmalarını güçleştiren önemli etkenlerdir Rumeli ağız haritaları üzerinde yapılan çalışmalarsa daha gelişmiş durumdadır Cumhuriyet dönemindeki hızlı teknolojik gelişim, basın ve yayın organlarının yaygıniaşması ile eğitim düzeyinin yükselmesi Anadolu ağızlarında kelime kadrosunun hızlı değişimine yol açmıştır Bu yüzden 30-40 yıl gibi aslında dil için çok kısa sayılabilecek zaman dilimi içerisinde yapılan ve bir bölümü amatörce olan derleme çalışmaları gün geçtikçe önem kazanmaktadır

Anadolu ağızları derlemelerine daha Cumhuriyetin ilanından önce başlanmış olmakla birlikte, ilk önce TDK, sonra da üniversitelerde yapılan çalışmalarla konu üzerinde pek çok yayın görülmektedir Üniversite ve yüksekokullarda yapılan Anadolu ağızlarıyla ilgili basılmamış tezler de zaman zaman araştırmacılarca değerlendirilmektedir

Anadolu ağızlarına ait malzemenin bir bölümünü Karamanlı türkçesi ve Grek alfabesi ile türkçe yazılmış bulunan oldukça zengin yazma ve basma yapıtlar koleksiyonu oluşturur Bunun yanı sıra daha az sayıdaki latin alfabesi ve gotik harflerle yazılan metinler de Anadolu ağızlarının eski biçimlerini göstermesi açısından önemlidir

Ancak, engin sayılabilecek ağız çalışmaları bibliyografyasına karşılık Türkiye'de Anadolu ağızlarının haritası ortaya konamamıştır Temel özellikleriyle ve coğrafi bölgelere uygun bir bölümleme yapılabilirse de bunun bilimsel açıdan başarılı olduğu söylenemez

Anadolu ağızlarında önemli ses değişmeleri şunlardır:

ÜNLÜLER

a) e: goley 'kolay' a> ı: çığırmak 'çağırmak' a) i: şuriya 'şuraya', a) o: dovşan 'tavşan', a) u: buba 'baba', e) i: yinge 'yenge', e) ö: cövûz 'ceviz', i) e: zencir 'zincir' I) ı: çızmah 'çizmek', i) ü: gendü 'kendi' ı) i: nalin 'nalın' ı) u: gaşuk 'ka- $ şık', o) u: ukumak 'okumak', ö) e: eyle | 'öyle', ö > o: kor 'kör', ö > u: uldi 'öldü', is ö > ü: düşek 'döşek', u) ı: mıhtar 'muh- İ tar', u) i: puldi 'buldu', u) a: dokanmak § 'dokunmak' u)o: bogday 'buğday' ® u > ö: möhtaç 'muhtaç', ü ) ö: Kötahya 'Kütahya', ü > i: tüşündi 'düşündü'

Protez (ünlü türemesi): /ramazan 'Ramazan', ilimon 'limon', ürüşvet 'rüşvet'

Epenthâse ve epithöse (içses ünlü türemesi): inilemek 'inlemek', ezireil 'azra-il', parılamak 'parlamak',

ÜNSÜZLER

b ) p: panga 'banka', b ) m: mana 'bana' b) v: pavlika 'fabrika', c) ç: çahil 'cahil' c ) j: şeyde 'secde', ç ) u: cif 'çift', ç) ş: üş 'üç', d ) c: şinci 'şimdi', d ) t: ta-ha 'daha', f) p: pavlika 'fabrika', f) v: çiv-te 'çifte', g) c: citmek 'gitmek', g) v: su-van 'soğan', g ) y: day 'dağ', h ) y: ga-ypelik 'kahpelik', h) $ : Üsiyin 'Hüseyin', j) c: candarme 'jandarma', k) h: haçan 'kaçan', k) g: Gonya 'Konya', k) t: pet-mez 'pekmez', k) y: peysimet 'peksimet', k) ç: çesmek 'kesmek' I) n: nezzet 'lezzet' I) 0 : boşatmak "boşaltmak1, m) n: gitmen 'gitmem', n ) I: dölüm 'dönüm', n ) m: zümbül 'sünbül' n ) y: Anşa 'Ayşe', p) b: boyraz 'poyraz', p) f: maşrafa 'maşrapa', r) I: leçel 'reçel', r) <t> : çikin 'çirkin', s) z: zabah 'sabah', ş) h: hurda 'şurada', t ) d: dadlı 'tatlı', t) : dos 'dost', v) f: fişne 'vişne', v) m: mukuat 'vukuat' y) d: denişmek 'değişmek', z) s: biyas 'beyaz'

Anadolu ağızlarındaki ses değişmeleri seyrek görülenlerle birlikte daha pek çoktur Bu değişmelerde benzeşim, ayrımlaşma gibi dil olayları etkilidir