And Sıradağları, Andlar

AND sıradağları, ANDLAR

AND sıradağları ya da ANDLAR, Güney Amerika'da sıradağlar, yedi ülkede (Arjantin, Bolivya, Şili, Kolombiya, Ekvador, Peru, Venezuela) uzanır
•Jeoloji ve jeomorfoloji And dağları, Ve-nezuela'dan Ateş ülkesi'ne (Tierra del Fuego) kadar Büyük okyanus kenarında yaklaşık 8 000 km boyunca uzanır ve yükseltisi 7 000 m'ye yakın doruklar ile hemen hemen aynı derinlikteki okyanus çukurları arasında yeryüzünün en büyük yüzey şeklini oluşturur Jeoloji açısından Güney Andlar (Şili'nin büyük bölümü ve Arjantin'in kuzey kesimi) ile Orta Andlar'ı

(Peru-Bolivya), Patagonya Andları da denen ve güneyde Macellan sıradağlarına geçen asıl Güney Andlar'dan ve kuzeyde Antil adaları arasında geçişi oluşturan Kuzey Andlar'dan (Kolombiya, Ekvador) ayırt etmek gerekir Bunlardan yalnızca, Büyük okyanus levhasının Güney Amerika altına dalmasına bağlı olarak ortaya çıkan Güney Andlar ile Orta Andlar asıl And tipindedir; ötekiler Alp tipi yapıya geçiş gösterirler Asıl Andlar, kıtanın çevresinde uzanan sıradağlardır; bunların başlıca özellikleri şunlardır: okyanus kökenli çökellerin bulunmaması; yanal basınçlar sonucu oluşan yapıların (devrilme ve yatmaları Güney Amerika'ya doğrudur) sınırlı ölçüde olması; Büyük okyanus levhasının Trias devrinden günümüze kadar süren dalma hareketine bağlı olarak, andezitik yanardağ etkinliğinin ve grano-dioritli plütonizmin önemli yer tutması ve gene aynı nedenle büyük kırıklardan oluşan bir ağın gelişmesine yol açan etkin yeni tektonik hareketler

Her yerde, vadilerin derinlere gömülmesi ve yamaçlarındaki yarılmalar, Üçüncü Zaman aşınım yüzeylerine tanıklık eden dalgalı yüksek platolarla çelişir Dördüncü Zaman'da birçok buzullaşma dönemi, önemli birikinti biçimleri oluşturdu: yükseklerde ya da Şili'nin güneyinde buzultaşlar, kıyıda çakıl örtüleri, çamur akıntıları, taraçalar, yarıçölsü birikintiler Kuraklık (çamur akıntıları, çamurlu seller) ve soğuk nedeniyle Andlar'da toprak aşınması daima şiddetlidir

• Yüzey şekilleri Andlar, Kolombiya ve Venezuela'da Pasto düğümü'nden başlayarak, yelpaze biçiminde yayılır Pasto düğümü, yükseklikleri ve hacimleri farklı, derin çukur alanlar ve tabanı alçalmakta olan çöküntülerle ayrılmış sıradağlardır B'dan-D'ya doğru başlıca yüzey şekilleri şunlardır: Baudo kıyı dağları (1 810 m), Atrato senklinali, yapı bakımından Antil sıradağlarına yakın olan Batı sıradağları (3 900 m), Cauca çukuru, Orta sıradağlar (Huila ve Tolima yanardağları), Magdalena vadisi, Üçüncü Zaman'da oluşmuş yüksek havzaları içeren (Bogota savanası) Doğu sıradağları (5 500 m) Doğu sıradağları, Venezuela'da, Maracaibo çöküntü alanını iki yandan kuşatan iki ana kolla devam eder: uzunlamasına çöküntü alanları içeren ve Dördüncü Zaman hareketlerinin etkisi görülen Perija ve Merida sıradağları Ek-vador'da üzerinde Pliyosen-Dördüncü Zaman'da oluşmuş büyük yanardağların (Chimboraza, Cotopaxi) yükseldiği İki sıradağ (Batı ve Doğu sıradağları) yer yer yanardağ kökenli gereçlerle dolmuş, birçok yüksek (3 000 m) havzaya bölünmüş bir orta çöküntü alanını çevreler

Peru ve Bolivya'da, And dağlan genişler (Bolivya'da 500 km) Büyük okyanus aklanı, Amazon aklanından daha kısadır ve daima iki sıradağ (Cordillera) halinde uzanır Batı sıradağları, yükseklikleri 6 000 m'yi aşan yanardağların (Peru'da Coropuna, Bolivya'da Sajama) G'inde ilerler; Doğu sıradağları, en yüksek noktası 6 500 m'yi aşan, buzlarla kaplı yüksek bir set oluşturur: Beyaz sıradağlar (Huascaran), Vilcabamba sıradağları ve Bolivya'da Real (illampu) sıradağları, An-cohuma Doğu yayının kenarında, sıradağlara koşut uzanan dar sıradağcıklar bulunur Peru orta yaylaları puna'nın Üçüncü Zaman'da oluşmuş yüzeyidir ve çöküntü havzalarıyla, Amazon aklanında-ki vadilerle (Maranon, Huallaga, Mantara, Urubamba) yarılmıştır Titicaca (3 800 m) ve Poopo gölleri ile Uyuni tuzlu bataklıkları çevresinde Dördüncü Zaman akarsu ve göl çökelleriyle doldurulmuş büyük bir yüksekova (Altiplano) yayılır Bu ova, Atacama puna'sında devam eder ve tuzlu çöküntü alanlarına (bolson'lar) bölünür Arjantin'in kuzey-batı'sında, Pampa sıradağları, Doğu sıradağlarının uzantısını oluşturur ve Salta çöküntüsünün yukarı kesimlerinde yüksek (6 000 m), D kesimlerinde daha alçaktır

Daha G'de Andlar daha daralırsa da Aconcagua (6 959 m), Ancohuma, Ojos del Salado, Llullaillaco doruklarında çok yüksektir Andlar, bu kesimde, Peru'daki Batı sıradağlarının uzantısını oluşturur ve kesinlikle bakışımsız biçimde uzanır Sarp Büyük okyanus aklanı, alçak bir kıyı sıradağından Şili orta vadisini oluşturan çöküntü alanıyla ayrılır Daha uzun olan Arjantin aklanında, dağeteği havzaları ile basamaklar halinde dizilmiş küçük dağ sıraları birbirini izler G'de buzullarla oyulmuş arazinin deniz sularıyla örtülmesi birçok fiyordun ve kanalın oluşmasına yol açmış ve Chiloe adasını karadan ayırmıştır Göllerin (Osorno, Villarica) yanında büyük yanardağlar yükselir

Güney sıradağlarında, geniş buzul takkelerinin yanı başında yüksek doruklar (4 000 m'yi aşan San Valentin doruğu ve Fitz Roy) vardır Nihayet, Macellan sıradağları, Ateş ülke-si'nde (Tierra del Fuego) Güney Antiller gibi B'dan D'ya doğru uzanır
• iklim ve bitki örtüsü Sıradağların 66 enlem derecesi boyunca uzanması (10° K enlemi arasında), yükselti, bakı, Peru kıyısı ile Şili'nin kuzey kıyısında Humboldt soğuk su akıntısının etkisi, iklimi ve bitki örtüsünü çeşitlendirir enlemiyle 56° G

Kuzey Andlar'da nemli tropikal ve bol yağışlı (Kolombiya Baudosu'nda 6 m) ekvator iklimi egemendir Hepyeşil orman 2 500 m'ye, hatta yozlaşarak ağaçsı eğreltiler, bambular, epifitlerle 3 900 m'ye kadar tırmanır Bitki örtüsü ve tarımın yükselti katları halinde sıralanışı şöyledir: 900 m'ye kadar, kakao işletmeleri ve şekerkamışı tarlalarıyla sıcak topraklar (tierras calientes), 2 000 m'ye kadar, şekerkamışı, mısır, kahve yetiştirilen ılık topraklar (tierras templadas)] 3 000 m'ye kadar, Avrupa kökenli tahıl (buğday, arpa) ve patates tarlalarıyla soğuk topraklar (tierras frias)\ 3 000 m'nin üstünde, yağışlı iklim çayırları ve turbalıklarla pa-ramo Kuzey Andlar'da don olayına S'k rastlanır, daimi karların alt sınırı 4 600 -4 800 m'dirDağlar arasındaki kuytu vadilerde (Merida, Tunja) iklim daha az yağışlıdır

Orta Andlar daha kurak, yer yer çoraktır Kıyıdaki dağ eteklerinde batı yamaçlarının niteleyici özelliği olan çöl tipi bir iklim egemendir (en çorak kesimlerden biri olan Atacama çölünde yılda ortalama 25 mm yağış) Çiseleyen yağmurlar (garua), geçici otlakların (tornalar) oluşmasına yol açar Peru'da, yükseltisi 600 -2 500 m arasında değişen yerlerde yarıçöl iklimli Yunga katı (kaktüsler, agav-lar, akasyagiller), onun üstünde ılıman iklimli Quechua katı (yılda ortalama 700 mm yağış, ortalama 12°C sıcaklık, geceleri sık sık don olayı) yer alır Quechua katında, başlangıçtaki ağaçsı bitki örtüsünün yerini okaliptüs tarım işletmeleri ile tahıl (mısır ¡genellikle sulama yoluyla], buğday, arpa), sebzeler (bakla) ve 3 500 m'nin üstünde de yumrulular ve kazayağı üretilen alanlar aldı 3 900 m'nin üstünde, bozkır özellikli, ağaçsız, hayvancılık (lama, alpaka, koyun, sığır) alanı puna (yıllık sıcaklık ortalaması 6° C'ın altında) yer alır 4 500 m'nin üstünde Güney Andlar'daki punalar, tolar'lar, yareta'lar, reçineli çalılarla kaplı bozkırlarla örtülüdür

Buzulların alt sınırı 4 800-6 000 m arasındadır Yağışlı Amazon aklanında, ceja de montana gelişmiştir: 2 500 m'nin üstünde sürekli sislerin ve yağışların yozlaştırdığı tropikal ormanlı alta (yüksek), onun altında, koka, şekerkamışı, kahve ve çay tarım işletmelerinin yayıldığı baja (alçak; Bolivya'da yunga diye adlandırılır) bulunur 600 m'nin altında, Amazon ormanına (selva) girilir Güney Andlar'da, Santiago ve Mendoza enleminde, çöl ikliminin yerini Akdeniz iklimi (Santiago'da yılda 350 mm yağış; buğday, üzüm, sulamayla ağaçsı bitkiler yetiştiriciliği) alır iklim, G'de okyanus iklimi özelliği kazanır, sonra soğuk ve nemli iklime geçilir (yılda 2 m'yi aşan bol yağmurlar, gürgen, defne, relikt kozalaklılardan oluşan yoğun orman) iki aklan arasındaki çelişki tersine döner: daha kurak (hatta Patagonya'da çorak) olan, Arjantin aklanıdırŞili'nin en güney ucunda, buzullar denize kadar iner

• Yerleşme Kolomböncesi dönemde And dağları, kıyılar çoğunlukla yerleşmeye elverişli olmadığından, kıtanın en yoğun biçimde nüfuslanmış kesimiydi ve in-ka krallıkları gibi devlet yapıları kurulmuştu Halk yükseltiye uyarlanmıştı (solunum ve dolaşım sistemlerinde değişmeler) ve besin bitkileri çeşitliydi (mısır, patates, kazayağı) Doğal çevrenin kat kat yükselmesi, birçok yerde günümüzde hâlâ süren toprak birleştirme ve değiştokuşolanakları sağlıyordu, ispanyollar'ın kıtaya yerleşmesi, nüfus ağırlığını limanlara ve kıyı kentlerine kaydırdığından And dağları, günümüzde, yayıldıkları bütün ülkelerde, kenarda kalmış kesimleri oluşturur ve halkları kıyıya, daha az ölçüde de Amazon bölgesine göçer Bununla birlikte And dağları kesimi, maden, hidroelektrik, hayvancılık ve tarım açısından hâlâ önemlidir, ne var ki ulaşım olanakları çok kötüdür (yüksek geçitler, çoğunlukla birdenbire sona eren patikalar, çok seyrek demiryolları)

• Dağcılık Birçok enleme yayıldığından, And dağları dünyada en çok çeşitlilik gösteren sıradağları oluşturur Daha 1735'te La Condamine ve Bouguer adlı fransız bitkibilimciler, yanlarında ispanyol Ulloa ve J Jorge ile Ekvador'daki dağları incelediler 1802'de alman A von Humboldt, Chimborazo'nun yamaçlarında 5 880 m' ye ulaştı W Reiss ve A M Escobar, Î872'de Catopaxi'ye tırmanmayı başardılar 1880'de E VVhymper, JA ve L Carrel uzun süre dünyanın en yüksek doruğu sayılmış olan Chimborazo'ya tırmandılar O tarihten sonra, Alp dağlarında olduğu gibi, bütün doruklara sistemli biçimde tırmanıldı: Amerika kıtasının en yüksek doruğu olan Aconcagua'ya 1897'de M Zurbriggen, Bolivya'da illimani'ye 1898'de W M Convvay, Coropuna'ya 1911'de Bingham, Peru'da Huascarân'a 1908'de AS Peck

1950'den sonra And dağlarında dağcılık tarihi açısından çok önemli işler gerçekleştirildi: Aconcagua'nın güney yamacına tırmanılması (1954), LTerray'ın yönettiği seferlerin başarıları (Fitz Roy 1952, Chacraraju 1956), Salcantay'a tırmanılması (1952) dağcılığın önemli aşamalarıdır 1977-1978'de de NJaeger, Peru Andları'nda birçok doruğa tek başına ilk olarak tırmandı