İnaloğulları Beyliği

İnaloğulları Beyliği

Diyarbakır’da (Amid) bir asra yakın hüküm sürmüş olan Türk beyliği
Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra çıkan karışıklıklar sırasında son Mervânî Emîri Nâsırüddevle Mansûr Meyyâfârikîn’i alarak Diyarbekir bölgesindeki emirliğini tekrar kurmaya çalıştı Fakat Suriye Selçukluları Sultanı Tutuş daha önce davrandığı için Diyarbekir’i ele geçirerek Sultan Emir Tuğtegin’i vali tayin etti Tuğtegin Sultan Tutuş ile birlikte Berkyaruk’a karşı savaşırken esir düştü Bu sırada Tuğtegin’in yokluğundan faydalanan Türk beyleri Diyarbekir bölgesini paylaştılar Sadr adlı bir Türk beyi de Diyarbakır’a hâkim oldu Musul emîri Kürboğa’nın şehri ele geçirme teşebbüsünü başarıyla önleyen Sadr kısa süre sonra öldü Yerine beyliğin kurucusu olarak kabul edilen Türkmen beylerinden İnal geçti Emir İnal da az sonra ölünce yerine oğlu İbrahim geçti

Emîr İbrahim Suriye Selçukluları Dımaşk kolunun sultanı Dukak’a tâbi oldu 1098 senesinde Haçlıların elindeki Antakya’yı geri almak için harekete geçen Musul Emîri Kürboğa idaresindeki Selçuklu ordusunda İnaloğulları da yer aldı Türkiye Selçukluları Sultanı Birinci Kılıç Arslan 1105 senesinde Meyyâfârikîn’e gelince Emîr İbrahim tâbiiyetini bildirdi ve Sultan’la beraber Musul Seferine katıldı Birinci Kılıç Arslan bu seferde ölünce İnaloğulları kısa bir süre bir yere tâbi olmadılar Ahlat Emîri Sökmen el-Kutbî’nin 1108 senesinde Meyyâfârıkîn’i ele geçirmesiyle Diyarbekir bölgesi emîrlerinin yanında İbrahim de ona bağlandı İnaloğlu İbrahim 1109 senesinde ölünce yerine oğlu Sa’düddevle Ebû Mansûr İl-Aldı geçti İl-Aldı 1115’te Cur Nehrinin doğusundaki Meyyâfârıkîn’e bağlı kırk köyü ele geçirdi 1124 senesinde Diyarbakır’da faaliyetleri artan bozuk itikad sahibi İsmailîleri ortadan kaldırdı Böylece İsmailîlerin bozuk itikadı bu bölgede yayılma imkânı bulamadı

Emîr Zengî 1127 senesinde Musul’da Aksungur’un yerine geçtikten sonra topraklarını genişletmek istiyordu Mardin Artuklu Emîri Timurtaş ile İl-Aldı birleşerek Emîr Zengî’ye karşı koymaya çalıştılar Fakat başarı sağlayamadılar Emîr Zengî Sercî’yi zaptetti Bir müddet sonra Timurtaş Zengî ile birleşerek eski müttefiki İl-Aldı’nın hâkim olduğu Amid şehrini kuşattı Bunun üzerine İl-Aldı Harput Artuklu Emîri Davud’dan yardım istedi Emîr Davud yardım için Amid’e gelince 1134 senesinde şehir önlerinde iki ordu karşılaştı İl-Aldı ve Davud yenilerek kaleye çekildiler Zengî ile Timurtaş muhasaraya devam ettilerse de kuvvetli surlara sahip olan şehri ele geçiremediler Emîr İl-Aldı 1142 senesinde vefat etti

Emîr İl-Aldı’nın ölümünden sonra veziri Nisanoğlu Müeyyeddin ile çocukları beyliğin idaresini ele aldılar Vezir Müeyyeddin İl-Aldı’nın oğlu Cemâleddin Şemsülmülûk Mahmud’u emîrlik makamına geçirdi 1144 senesinde Atabeg Zengî yeniden Diyarbekir bölgesine girerek İnaloğullarına ait Ergani Hâlar Tulhum ve Çermik gibi kale ve kasabaları zaptetti

İnaloğullarının merkezi Diyarbakır 1160 yılından itibaren Artuklular'ın tehdidi altına girdi 1163 senesinde Artukluların Şemseddin Sevinç kumandasında gönderdiği ordu Amid’i (Diyarbakır) kuşattı İki tarafın da mancınık gibi muhasara aletleri kullandığı bu kuşatma dört ay sürdü Şehrin düşeceğini anlayan Emîr Mahmud ve vezîri Ebü’l-Kâsım Ali Danişmendli Yağıbasan’dan yardım istediler Yardım isteğini kabul eden Yağıbasan Artuklu Emîri Kara Arslan’ın damadı olmasına rağmen onun topraklarına girdi ve bazı şehirlere taarruz etti Kara Arslan Amid kuşatmasını kaldırmak zorunda kaldı Ertesi sene Kara Arslan Amid’i tekrar kuşattı ise de başarılı olamadı ve geri çekildi Amid kadısı Nasiheddin 1165 senesinde Hısnaaafa’ya giderek Kara Arslan ile İnaloğulları arasında bir anlaşma sağlamaya muvaffak oldu 1179 senesinde Vezir Ebü’l-Kâsım Ali ölünce yerine Mesud geçti

Hısnaaafâ Artuklu emirliğinin başına Fahreddîn Kara Arslan’ın ölümünden sonra Nureddin Muhammed geçerek Selahaddin Eyyûbî’ye tâbi oldu Nûreddin’in tek isteği Amid şehrine sahip olmaktı Sultan Selahaddin de Amid’i alınca ona vereceğini vaad etti Nitekim 1183 senesinde Selahaddin Eyyûbî kuvvetleri ile gelerek şehri kuşattı ve uzun muharebelerden sonra Nisan ayının yirmi dokuzunda Amid’e girdi Selahaddin Eyyûbî şehrin idaresini Nureddin’e verdi Çok yaşlanmış olan İnaloğlu Mahmud’a hürmet ederek maaş bağladı Amid şehri Artukoğullarına verildi İnaloğulları beyliği de son buldu

İnaloğulları vaktinde Amid (Diyarbakır) iktisadî ve kültürel bakımdan çok ilerledi Şehirde önemli imar faaliyetlerinde bulunuldu İl-Aldı vaktinde yanan Ulu Cami tekrar inşa edildi İnaloğulları vaktinde Amid’de dokuma sanayii çok gelişti Bilhassa halı kumaş ve çadır bezleri îmâl ediliyordu 1122 senesinde Amid’e bağlı Zülkarneyn ve Ergani kaleleri civarında bakır madeni bulunmuş ve işletilmiştir