Kurtuluş Savaşında Urfa

KURTULUŞ SAVAŞINDA URFA

Mondros Mütarekenâmesi'nin 7 maddesinde yer alan "Müttefikler güvenlerini tehdit edecek bir durum ortaya çıktığında herhangi bir stratejik noktayı işgal hakkına haiz olacaklardır" hükmü Urfa'yı işgale gerekçe yapılarak 24 Mart 1919 (bazı kaynaklara göre 7 Mart 1919) tarihinde Urfa İngilizler tarafından işgal edildi

Bir İngiliz yarbayı iki subay ve bir zırhlı otomobille geldikleri Urfa'da İngiliz Kumandan ziyaret ettiği Mutasarrıf Nusret Bey'e "Galip bir hükûmetin askeri neden karşılanmıyor?" diye sorduğunda ondan "Haksız yere memleketi işgal eden bir kuvveti karşılamaya çıkmak bir Türk mutasarrıfına yakışmaz Bir misafir gibi gelseydiniz sizi Birecik'de karşılardım" cevabını alıyordu

200 kişilik bir piyade bölüğü bir zırhlı 6 yük ve 3 binek olmak üzere 10 otomobil ve 50 yük arabasıyla Urfa'yı işgal eden İngilizler ertesi gün Urfa'da bulunan 1 Süvari Alay Komutanı Binbaşı Hüseyin Bey'den Alay'ın Urfa'yı terketmesini istediler Durum üst makamlara bildirilerek ve Urfa'da bir subay komutasında bir süvari takımı bırakılarak Alay Karaköprü'ye daha sonra da Siverek'e çekildi

İngilizler yörede bulundukları süre içersinde özellikle aşiretlerle ilişiki kurmaya çalıştılar Özel bir önem verdikleri Milli Aşireti reisi İbrahim Paşa'nın oğlu Mahmud Bey'e Kürt Lawrence'ı olarak adlandırılan Binbaşı Noel ve Yüzbaşı Woolley'i gönderip Kafkasya ile Mezopotamya arasında kurulabilecek bir tampon bölge için yoklamalar yaptılar Bununla da yetinmeyerek Halep'deki İngiliz Generali Barrow Mahmud Bey'i 30 Haziran'da Urfa'ya davet etti Mahmud Bey nasıl davranması gerektiğini sorduğu 13 Kolordu'dan aldığı talimat çerçevesinde buluşmaya gitmedi Suruç civarında aşiretle yapılan toplantıda ise Ketkanlı aşiret reisi Basravi kendisiyle aşiretinin Osmanlı tebaası olmayacağını eski dostu bulunan İngilizler kabul etmediği takdirde herhangi bir ecnebi devletin tebaası olacağını ve bunlar da kabul etmediği takdirde Arap hükumetlerine katılacağını söyledi

İngilizlerin şehir merkezindeki Ermenilere duyduğu ilgi onlara Ermeni mahallelerinde silah talimi yaptırmaya kadar gidiyordu İngilizlerle birlikte Urfa'ya gelen Ermeni gönüllülerinin üstlendiği bu talimlerden başka Ermeniler ikide bir dükkânlarını kapatıp evlerine çekiliyor çanlar çalıyorlar asayişsizlik havası yaratmaya çalışıyorlar ve İngilizlere istihbarat çalışmalarında yardımcı oluyorlardı

Mutasarrıf Nusret Bey'in davranışı İngilizlerin hoşlarına gitmediği için tehcir bahânesiyle görevinden azledilerek istanbul'a gönderildi Ancak Nusret Bey'in 6 Ordu Kumandanı Ali ihsan Paşa'nın tavsiyesiyle oluşturduğu milis kuvvetlerinin silahları henüz toplanmamıştı Erzurum Kongresi için yapılan davete katılabileceğini mutasarrıfa tebliğ eden Müftü Hasan Efendi'ye hayranlık duyan Jandarma Kumandanı Binbaşı Ali Rıza Bey Erzurum Kongresi'nin beyannamesini Milli aşiret reisi Mahmud Bey'den elde edince dağılan milis kuvvetlerini bir cemiyet olarak örgütlemek düşüncesini mutasarrıf olarak Nusret Bey'in yerine atanan Ali Rıza Bey'e açmış ve Meclis-i idare azasından Hacı Kâmilzâde Hacı Mustafa aracılığıyla kurulan temas sonucu 4-5 Eylül 1919 gecesi Güllüzâde Hacı Osman Efendi'nin evinde toplanan eşraf ve aydınlar Müdafaa-i Hukuk cemiyeti'nin temellerini atmışlar ve bu toplantıda bulunanlar halk arasında Onikiler olarak adlandırılmışlardır Kurtuluşa kadar mücâdele edileceğine Kur'ân-ı Kerim üzerine and içen ve Jandarma Kumandanı Binbaşı Ali Rıza Bey başkanlığında toplanan 12 reis şunlardı:

1 Mecli-i idâre eski azalarından Belediye Reisi Hacı Kâmilzâde Hacı Mustafa Efendi

2 Barutçuzâde Hacı İmam Efendi

3 Eşraftan Tüccâr Hacı Kâmilzâde Hacı Mustafa Reşid Efendi

4 Mollazâde Mahmûd Efendi

5Polis Komiserliğinden mustafi Arabikâtibizâde Şakir Efendi

6 Güllüzâde Osman Efendi

7 Esnaftan Şellizâde Ali Ağa

8 Tüccârdan Nebozâde Hacı İmam Efendi

9 EŞraftan Hacı Bedirağazâde Halil Ağa

10 Jandarma Tabur mülhakı İzmirli Adil Hulusi Efendi

11 Takım kumandanlarından Mülazım-ı Evvel Hüseyin Pertev Efendi

12 Jandarma Çavuşu Sofi oğlu Hacı Mustafa Çavuş

Cemiyetin kuruluşu Sivas'ta Heyet-i Temsiliye Başkanlığı'na bildirildi ve alınan cevapta örgütlenmenin genişletilmesi 13 Kolordu Kumandanlığı Kurmay Başkanlığı ve Mardin'deki 5 Tümen Kumandanıyla temas kurulması istendi Bunun üzerine Arabikatibizâde Şakir Efendi ve Mollazâde Mahmûd efendiler 13 Kolordu Kurmay Başkanı Halit Bey ile muhabere etmek amacıyla Siverek'e gittiler

Ekim ayı içersinde İngilizlerce işgal edilen yerlerin Fransızlara devredileceği söylentileri yaygınlaştı 15 Eylül 1919 tarihinde Paris'te yapılan ve Suriye itilafnamesi olarak da bilinen Suriye ve Kilikya'da işgal Kuvvetlerinin Değiştirilmesine ilişkin İngiliz-Fransız Anlaşması’na göre Urfa ve çevresi Fransızlara verilecekti Fransız Generali E Brémond'un "Tarihimizde Fransa'nın başına konan talih kuşunu bir defa daha ürkütüp kaçırdığı elemli bir devre" dediği Kilikya olarak adlandırılan bölgenin işgali bu şekilde kararlaştırılırken Mustafa Kemal Fransız işgalini "haksızlık üstüne haksızlık" olarak nitelendiriyor ve bu bölgelerin Fransızlara işgal ettirilmemesini istiyor ve 13 Kolordu Kumandanlığı'na çektiği bir telgrafla İngilizlerin Urfa'yı boşaltmasından sonra Urfa'dan çekilen 1 Süvari Alayı ile Urfa'nın derhal işgaliyle Fransız işgalinin bu şekilde önlenmesi gerektiğini bildiriyor ancak 13 Kolordu Kumandanı bu hususta hükümetten onay alamıyordu Bunun üzerine Mustafa Kemal Urfa Müftüsü ve eşrafına çektiği telgrafta "Göç doğru değildir Milli örgütlenişi genişletin Her türlü haksızlığı protesto ve icabında fiilen reddedin " talimatını veriyordu

Ancak fiili hiçbir hareket vuku bulmuyor ve İngilizler Ekim ayı sonunda Urfa'yı boşaltarak Fransızlara teslim ediyorlar fakat Fransızlar gelmeden önce Urfalılara silah dağıtmayı da unutmuyorlardı Nusret Bey'in İngilizlere karşı davranışıyla azlolunduğunu bilen Mutasarrıf Ali Rıza Bey Fransız kumandanını ayakta karşılıyor ve daha önceki uysal ve durumu idare edici davranışlarıyla sinirlendirdiği Mustafa Kemal'den başka 13 Kolordu Kumandanlığı'nın da tepkisine neden oluyordu

Fransız kuvvetlerinin komutanı Binbaşı Hauger ve siyasi yönetici Yüzbaşı Sajous hükümet dairesinde bütün memurları toplayarak her memurun nerede olduğunu harpten önce hangi yerlerde bulunduklarını ve adlarını sordular Bütün memurların görevlerini günü gününe yapmalarını isteyerek Osmanlı Hükûmeti ile Fransız Cumhuriyeti'nin pek eski dostlar olduklarını iki milletin de harp etmek amacında değilken istemeyerek bir harp meydana geldiğini belirttiler ve jandarmaların iyi çalışmasını Fransız subaylarıyla iyi geçinilmesini tavsiye ettiler

Kasım ayı içersinde Binbaşı Ali Rıza Bey aşiretleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne katmaya çalıştı Harran'daki İmam Bakır'da Arap aşiretlerini toplayarak hepsini İmam Bakır'ın kabri ve Kur'ân üzerine yemin ettirdi Toplantıya Geysi aşiretinin bütün kabileleri katıldığı halde Siyala reisi Salih el-Abdullah katılmadı Ve istenmesine rağmen yağma ettiği Kısas Köyü'nün eşyalarını getirmedi ve toplantıyı Fransızlara ihbar etti Yüzbaşı Sajous'un durumu Carablus'a bildirmesi üzerine de Yarbay Depoir Urfa'ya gelerek Binbaşı Ali Rıza Bey'i karargâha davet etti Binbaşı Ali Rıza Bey'in cevaplarından tatmin olmayan Fransız kumandan Ali Rıza Bey'e tutuklu olduğunu Adana üzerinden İstanbul'a gönderileceğini söyledi ve azledildiğini mutasarrıflığa bildirdi Ali Rıza Bey taburun devri teslimi gerekçesiyle aldığı izinden yararlanarak Siverek'e doğru firar etti Fransızlar bölgeye Ali Rıza Bey'in girmesini yasakladılar Bölgeye girmesine hoşgörülü davrananlara para ve hapis cezası verileceğini ve kendilerine teslim edene 500 lira ödül vereceklerini bir bildiriyle mutasarrıflığa tebliğ ettiler

Ali Rıza Bey'in firarına büyük tepki duyan Fransızlar Urfa halkına ve idareye karşı davranışlarını sertleştirdiler İlk olarak Suruç Kaymakamı Mesut Bey ve Suruç Jandarma Kumandanlığı'na vekalet eden Onikiler'den Mülazım-ı Evvel Hüseyin Pertev Efendi'yi tutuklatarak Adana yoluyla İstanbul'a gönderdiler Ardından Kürt ve Arap reislerinin Fransızlarla görüşmelerini engellemeyi "Fransızların savunduğu özgürlük ilkelerine aykırı olduğu" gerekçesiyle cezalandıracaklarını mutasarrıfa bildirdiler Ertesi gün de Fransız işgalindeki bölgelere gidecek kişilere verilecek seyahat belgelerinin Fransızlarca vize edilmesi mecburiyetini getirdiler

Milli Mücâdele yanlılarına göz açtırmamayı kafasına koyan Fransız işgal komutanlığı Aralık ayında eşraftan dört kişinin ihbarı üzerine Binbaşı Ali Rıza Bey ile mektuplaştığı öne sürülen Siverekli Ali Efendi'yi tutuklayarak 200 Türk altını para cezasına çarptırdılar Bucak aşireti mensubu Ali Efendi'nin tutuklanması aşiretlerde rahatsızlık doğurduğundan Badıllı Aşireti reisi Sait Bey Ali Efendi'nin tahliye edilmemesi halinde aşiretlerle Urfa'ya hücum edileceğini bir mektupla Fransızlara bildirdi Sait Bey'in ikinci mektubu Ali Efendi'nin tahliyesini sağladı Ancak Fransızlar mülki idare üzerindeki baskılarını sürdürdüler Memurların yaptıkları görevlere atanmalarından Urfa Belediyesi'nin bütçesine kadar her işe karışmaya devam ettiler

Bu sıralarda Mardin'deki 5 Tümen Komutanı Yarbay Kenan Bey tarafından özel görevle Urfa'ya gönderilen Seyit Mehmed Efendi adındaki görevli verdiği raporda "Urfa'da iki cemiyet iki fikrin bulunduğunu Mutasarrıf Şükrü Nasih Bey (Son Osmanlı Meclis-i Meb'usan üyesi) ve arkadaşlarının bir harekât-ı ihtilaliye yapılmayarak siyasi çatışmada bulunmak diğerlerinin ise bir kıyım yapmak fikrinde bulunduklarını" belirtiyordu Bu son görüştekiler Binbaşı Ali Rıza Bey’in görüşlerini paylaşanlardı Mutasarrıf Ali Rıza Bey kendisinin Fransızların tutuklamaları üzerine firar eden Binbaşı Ali Rıza Bey’in "memleketin başına bir felâket getirecek mahiyette işlere kalkıştığından fikrini iştirak eylemediğini" Kenan Bey'e bildiriyor şu sıra ayaklanmanın doğru olmayacağı görüşünü savunuyordu Mutasarrıf Ali Rıza Bey’in bu yumuşak tavrı milli mücâdele yanlılarını rahatsız ediyor sözgelimi Milli aşireti reisi Mahmûd Bey’in "Mutasarrıf Ali Rıza Bey â'mal ve maksad-ı milliyi tecviz etmiyor â'mal-ı milliyeyi takip edenleri tenkid ediyor" biçiminde 13 Kolordu'ya yakınmasına neden oluyordu

Binbaşı Ali Rıza Bey’in yerine Urfa Jandarma Komutanlığı'na atanan Yüzbaşı Ali Saip Bey Aralık ayı sonunda Urfa'ya geldi Emekli Binbaşı İhsan Bey Harran Kaymakamı Şevket Bey Baytar Müfettişi Adil Bey Meclis-i Meb'u-san azası Ali Efendi Belediye Reisi Hacı Mustafa Efendi Barutçuzâde Hacı İmam Efendi ve Bedirağazâde Halil Ağa ile görüştü ve ayaklanma düşüncesini onlara açtı Onlardan tasvip görünce 15 Ocak'ta bir ayaklanma planı hazırladı Buna göre 15 Ocak günü saat 8'de aşiret reisleri Urfa Telebyâd ve Arappınarı'ndaki Fransız işgal kuvveti kumandanlıklarına birer ültimatom verecekler ve Fransızlara Urfa'yı boşaltmaları için 24 saat mühlet tanıyacaklardı Fransızlar ültimatomu reddettikleri takdirde Aneze aşireti reisi Haçım Bey şimendifer hattının Siftek ile Fırat arasını tahrip ederek telgraf hatlarını kesecek Suruç aşiretleri Suruç ve Arappınarı'ndaki Fransız kuvetlerini püskürtecek Dögerli Badıllı merkez sancağına bağlı aşiretlerle Kuva-i Milliye ve jandarma kuvvetleri de Urfa'daki Fransız kuvvetlerini çıkaracak ve Urfa ile diğer yerler arasındaki telgraf hatlarını keseceklerdi Aşiret reislerinin Fransızlara verecekleri ültimatom metni şu şekilde hazırlanmıştı:

"Gerek Wilson ilkelerine ve gerekse Mondros Mütarekenamesi hükümlerine aykırı olarak memleketi sebepsiz işgalinizi şiddetle red ve protesto eder ve kısa bir müddet içinde bulunduğunuz yeri boşaltmadığınız takdirde zorla savaşılarak çıkartılmanız yoluna gidileceğinden bu suretle akacak kanların sorumluluğu tamamen size ait olacaktır"

Ocak ayının 14'ünde Fransız Albay Normand'ın Urfa'ya uğraması dolayısıyle Fransız Kumandanlığı'nda verilen çay ziyafetine çağrılan Ali Saip Bey gizlice aşiretlere gönderdiği harekat planının Fransızlarca öğrenildiğini anladı ve aynı akşam bir grup arkadaşıyla Urfa'dan firar etti Fransızlar Urfa'da kalan Mülâzım-ı Evvel Adil Hulusi Efendi'yi karargâha çağırıp sıkıştırıp sorguladılar ve Ali Saip Bey’in ne amaçla kaçtığını öğrenmeye çalıştılar Bu arada da kaldıkları binalarda tahkimat yapmaya başladılar

Ocak ayının 24'ünde iki Fransız askerinin kadınların bulunduğu Vezir Hamamı'na girmeleri şehirde büyük tepki yarattı Ertesi gün Mutasarrıf Ali Rıza Bey olayı protesto etti:

"Fransız Hakimi Siyasisine;

Kanunusaninin 24 Ocak Cumartesi günü saat alaturka 9 kararlarında Sarayönü Çarşısı'nda kain Vezir Hamamı'nda çıplak olarak yıkanmakta bulunan kadınların bulundukları sırada Fransız Kıta-yı askeriyesinden iki neferin sarhoş olarak mezkur hamama duhul ettiği polis idaresinde tanzim edilen ve bir sureti leffen irsal olunan zabıtnameyle aaaahur etmiştir

Kadınlara mahsus olan bir hamama erkeklerin girebilmesi hiçbir din ve mezhebin kabul edemeyeceği ef'alden olmak cihetle kat'iyyen gayr-ı caiz olmakla beraber beyne'l-halal bir hadise-i müessifeyi mucip olabilmesi mütehammil olduğundan eşkal ve kıyafetleri mezkur zabıtnamede musarih olan mezur Fransız neferleri hakkında icap eden muamele-i enbitahiyenin tasrihi icrasiyle beraber adem tekerrürü esbabının istikmalini ehemmiyetle temenni olunur efendim"