Adaletin Dostça Temini: Sulh Usulü

diğer taraf ise bunu kabul etmeyip kendilerinin de haklı olduğunu iddia etmekteydi Polislerin müdahalesiyle kavga sona ermişti; fakat görünen oydu ki mesele kapanmamıştı Durum şaşırtıcıydı Çünkü davalı taraflar aralarındaki meseleyi çözmek için buraya gelmişler; fakat adalet müessesenin daha kapısında tekrar çözümsüzlüğe düşmüşlerdi

Mahkemelere intikal eden davalarda kimin haklı kimin haksız olduğu her zaman ortaya çıkarılamıyor Bu davalar hem kısa zamanda neticelenmez neticelendiğinde ise genelde iki taraf da memnun olmaz Peki bu durumlarda dava nasıl çözülebilir? İşte bunun cevabını; idare ettiği topraklarda yaşattığı adaletle haklı bir üne sahip Osmanlı’nın uyguladığı "Sulh Sistemi"nde bulmaktayız

Osmanlı adalet mekanizmasındaki sulh sistemi şöyle işlemektedir: Aralarında anlaşmazlık bulunanlar mahkemeye geldiklerinde kadı onları dinler Sonra davanın durumuna göre kendinin nasıl karar vereceğini hissettirmeden taraflara sulh yapmalarını teklif eder Taraflar sulha gitmeyi kabul ettiklerinde o şehirde; ilmine tecrübesine güvenilen sözüne itimat edilen ve sevilip sayılan an az üç kişi kadı tarafından görevlendirilir Mahkemece görevlendirilen ve hukukî bir statüye sahip bu heyete "uzlaştırıcılar ve barıştırıcılar" anlamına gelen "muslihun ve muslimun" denir Bu heyet iki tarafı bir araya getirir ve onları razı olacakları bir noktada buluşturur Varılan uzlaşma sonunda borçlunun alacaklıya yapacağı ödemeler varsa taksitlendirmeler bu heyet huzurunda yapılır Daha sonra heyet ve taraflar hangi şartlarda anlaştıklarını ve varsa ödemenin nasıl yapılacağını kadı huzurunda kaydettirir Böylece anlaşma hem tasdik edilmiş hem de ileride meydana gelebilecek bir anlaşmazlıkta müracaat edilmek üzere kayda geçirilmiş olur Bu işlemin sonucunda taraflar davalı geldikleri mahkemeden uzlaşmış olarak ayrılırlar

Sulha bütün toplumun hak ve hukukunu ilgilendiren kamu davalarında veya Hukukullah denen içki içme ve zina gibi toplumun genel emniyet asayiş ve ahlâkının korunmasıyla ilgili konularda değil sadece şahsî davalarda başvurulurdu Genellikle ticarî davalarda müracaat edilen sulh sistemi sayesinde; yazılı bir belge-senet olmadığı için miktarında anlaşmazlık çıkan alışverişler veya ödeme tarihinin gecikmesi sebebiyle zarara uğrayan kişilerin davaları çözüme kavuşturulurdu Her türlü ticarî dava burada çeşitli alternatiflerle çözüme kavuşturulurdu

Sulh sisteminde ticarî davaların dışında aileler arasındaki miras davaları da çözülürdü Bazen miras vaktinde paylaşılmadığından ekonomik şartlar mirasçıların bazısının zararına sebep olabiliyordu Boşanan çiftlerin mal paylaşımı problemi de bu usulle halledilirdi Bununla eşlerin en azından maddî konularda problemsiz ayrılmaları sağlanarak olabilecek muhtemel bir birleşmeye imkân hazırlanmış oluyordu

Sulh devletle vatandaş arasında meydana gelen vergi mal para cezası ve kamulaştırma gibi durumlarda da müracaat edilen bir çözüm yoluydu

Sulh sisteminde davalar tarafların birbirlerine para veya mal ödemesi şeklinde neticelendiği gibi davacının hakkından feragat etmesiyle dostça bir çözüme de kavuşturulabilmektedir Nitekim bununla ilgili birçok örnek vardır Dikkatleri çeken bir diğer husus da; gayrimüslimlerin Müslümanlarla olan davalarında bu usule müracaat etmeleridir

Osmanlı mahkeme kayıtlarında birçok uygulama örneği olan sulhün ana kaynağı İslâm hukukudur "Hayırlı olan sulhtur" âyetine ve "Kararların en iyisi sulhtur" hadîs-i şerifine dayandırılan sulh usulu fıkıh (İslâm hukuku) kitaplarında; "Tarafların aralarında kendi rızalarıyla nizayı (kavga çekişme) ortadan kaldıran bir sözleşmedir" şeklinde tarif edilmektedir

Hukuk davalarının birçoğunun sulh yoluyla çözülmesi Osmanlı mahkemelerindeki dava yoğunluğunu azaltırken adaletin gerçekleşmesini de hızlandırıyordu Çünkü bilinir ki "Geciken adalet adalet değildir"

Bu sistem ticarî hayata da işlerlik kazandırmaktadır Çünkü; ödenip-ödenmeyeceği belirsiz bir borç mahkemede neticeye bağlanarak hemen ödenmekte ne zaman ödeneceği belirsiz olan para da takside bağlanarak ödeme tarihi belirli hale getirilmektedir Bu da ticaret erbabı arasındaki husumeti gidermekte belli bir alış-veriş ortamı sağlamaktadır Bu durum sosyal barışı güvence altına almak demektir ki bunun değeri parayla ölçülemez Konunun güzel olan diğer bir tarafı ise bu dostluk ve barışın zorla değil; halkın önemsediği kişiler tarafından gerçekleştirilmiş olmasıdır Bu sistem sayesinde davalılar mahkemeden düşman olarak değil dostça ayrılmaktaydılar

Ailelerdeki anlaşmazlıkların sulh yoluyla giderilmesi de apayrı bir güzelliktir Devamlı yüz yüze bakmak durumunda olan aile fertlerinin meselelerini böyle dostça halletmeleri aile müessesini sağlamlaştırır Nitekim sulhun hem toplumla hem de aile ve fertlerle ilgili yönü Osmanlı aydınlarının dikkatini çekmiş ve aydınlar yazdıkları kitaplarla sulhu sürekli tavsiye etmişlerdir

Günümüzde hukukçuların yazarların ve idarecilerin telaffuz ettikleri "ombdusmanlık" sisteminin kaynağı Osmanlı'daki bu sulh sistemidir Eğer ombdusmanlık (veya sulh) sistemi uygulamaya konulursa mahkemede kanunlarla çözülemeyen pek çok problem; insanların karşılıklı kazanmayı hedefledikleri bir anlayışla çözülebilecektir Böylece hem fertlerin kendi aralarında hem de fertlerle devlet arasında barış sağlanmış olacaktır Günümüz insanına da güzel bir örnek teşkil edeceğini düşündüğümüz sulh sistemi -bugün her ne kadar hukukî bir düzenleme yoksa da- uygulandığında faydalı sonuçlar vereceği muhakkaktır