Sosyal Bir Kültür Zeybeklik

Türkiye'de toplumsal tarih, önemli oranda eksik ve sorunlarla dolu bir alan oluşturuyor Bir yandan İslamcı ve Türkçü öznelliklerle çarpıtılırken, bir diğer yandan da kendi gerçekliğiyle bilinmekten yoksun bırakılmıştır Özellikle egemenlik ilişkileriyle çatışmalı alanlar ya yok sayılmaya ve yok edilmeye çalışılmış ya da sosyal-siyasal gerçekliğinden soyutlanarak folklorik bir alana hapsedilmiştir Bu kapsamdaki kültür ve tarihsel gerçekler, dışlanıp çarpıtıldığı için zaman içinde ciddi bir erozyona uğramıştır

Oysa toplumsal tarih alanında doğru ve kapsayıcı bir bilinç oluşturamayan toplumların hem kendi gerçekleriyle yüzleşmeleri hem de hak ve özgürlük alanlarını geliştirip kurumsallaştırabilmeleri mümkün olamayacaktır Bu anlamıyla toplumsal tarih ve halkbiliminin aynı zamanda siyasal olan gerçekliğiyle karşı karşıyayız Bu durum ise onların egemenlerce niçin unutturulmaya çalışıldığı sorusunun yanıtını verirken, demokrasi mücadelesi açısından da sorunun önemini arttırmaktadır

Resmi tarih yazımlarının aksine, Anadolu'nun son 9 yüzyıllık tarihi (sadece devlet kurma ve yayılma tarihi değil) aynı zamanda egemenlerin halkı ezme ve buna karşı direnişler tarihidir Geride bıraktığımız bu yüzyıllarda muktedirler, halkı yerleşik, denetlenebilir ve kendine artı üreten bir tebaa ve kullar toplumu haline getirmeye çalışırken, halk da özgüven gösterebildiği her durumda bu dayatmaları reddetmiştir Halkın bu direnişler içinde şekillenen otantik kültürleri ile karşı karşıyayız ki, onları bilmek tarihimizi bilmenin de olmazsa olmaz parçasıdır Bu kapsamda baskılanmaya uğramış ve yeteri kadar aydınlatılmamış konulardan biri de, Batı Anadolu'da bir değer olarak karşımıza çıkan "Zeybeklik" tir

Egemenlik ilişkileri karşısında başına buyruk ve haksızlıklara karşı direnişin beslenme alanlarından biri olan Zeybeklik, Türkiye'nin tarihsel, kültürel ve toplumsal bütünlüğünün anlaşılmasında önemli alanlardan biridir

ZALİMDEN KORKMAYAN GELENEK

Türküleriyle çokça tanışık olmamıza rağmen Zeybeklik, gerçekte kendisine yabancı olduğumuz/bırakıldığımız bir alt kültür örneği oluşturuyor Bunun böyle olması, onun Anadolu direniş geleneğinin önemli bir kolu olmasından, bunun ise egemenlerin çıkarlarıyla çatışmasından, hakim kılmaya çalıştıkları kimliğe ters düşmesinden kaynaklanmaktadır

Osmanlıya göre "demleri heder, vücutları gayr-ı münker" , kendilerine göre ise "zalimden korkmama" yı düstur edinmiş insanların kültürüdür Zeybeklik

Gerek savaş koşullarında oluşan bir kültür oluşu gerekse de göçebe yaşamla örtüşmesi çerçevesinde zeybekliğin katı bir hiyerarşi içinde biçimlendiğini görüyoruz Buna karşılık diğer kültürlere ve kendi içinde yaşam biçimi farklılıklarına karşı hoşgörülüdür Asıl önemlisi, yoksulu gözeten, adaleti esas alan, merkezi despotizm yanında yerel beylere karşı da direnişçi, sömürücünün malını müsadere etme ve dağıtmayı meşru gören bir kültürel ve sosyal örgütlenmeyle karşı karşıyayız

Bu bağlamda bir sosyal isyancılık olarak Zeybeklik, "çakal" veya "çalıkakıcı" olarak nitelenen çapulculardan kategorik olarak ayrılır Halka karşı saygılı ve gözetici davranışı zorunlu kılan bir etiğe sahiptir ve kendi içinde bunu katı kurallarla korumaya çalışır Bu katı kuralların denetlenmesi ise zeybek başı olan efelere düşer En belirgin özellikleri sömürücüden alıp yoksula vermek olan bu sosyal isyancılık kültürü, efelere yakılmış destanlarda kendini gösterir:

"Atına biner de dört nala yürür / Aynalı martini dünyayı görür / Zenginden alır da fakire verir / Sen misin fukara babası Çöllo"

"Haydi aman da aman / Kerimoğlu çeker gelir küreği / Geliyor da Kerimoğlu / tıp tıp eder zenginlerin yüreği"

Aynı motifleri Köroğlu deyişlerinde de görürüz:

"Bezirgân malından türlü kumaşlar / At sürüp de almamıza ne kaldı / Bağdat Kervanından Hint libasını / Kargı ile bölmemize ne kaldı"

Bu sosyal isyancılar, müsadere ettikleri mallardan kendilerine hiçbir şey ayırmazlar Bu davranışı ahlaklarına aykırı görürler Köstüklü Osman Efe 'nin, müsadere ettiği malları bir kayanın dibine yığıp tüfeğini de ölçü aleti olarak kullanarak tüm kumaşları muhtaçlar arasında paylaştırması bu davranışın doğal örneklerinden birini oluşturur; ki bu gibi örnekler Zeybeklik kültürünün idealist karakterini gösterir (Geniş bilgi için A Haydar Avcı'nın, "Zeybeklik ve Zeybekler" kitabı)