Hakkari'ye Gidelim

Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Hakkari, doğuda İran, güneyde Irak, güneybatıda Mardin, batıda Siirt, kuzeyde de Van illeri ile çevrilidir Türkiyenin en çok engebeli ve dağlık yörelerinden birinde yer alan Hakkarinin büyük bir bölümünü oluşturan dağlar, batı-doğu yönünde uzanır Güneydoğu Torosların bu ildeki uzantıları Hakkari Dağlarıdır Hakkari Dağlarının il sınırı içerisinde kalan kolları, Botan, Habur, Büyük Zap (Çığlı) akarsuları ve kollarının vadileri ile parçalanmıştır Bu vadiler çok dar ve diktir Hakkari Dağları, Büyük Zap Suyunun batısında ve doğusunda olmak üzere iki kısma ayrılır Büyük Zap Suyunun batısındaki yükseltiler; Karacadağ (Termo Dağı 3275 m), Tanintanin Dağı (3055 m), karadağ (3752 m) ve Altın Dağıdır (3356 m) Zap Suyunun doğusundaki yükseltiler ise daha yüksek ve yalçın doruklardan oluşmaktadır



Cilo Dağı Hakkarinin doğusundaki Sümbül Dağı (3607 m) başlar Cilo Dağının en önemli yükseltileri, Uludoruk (Reşko-Gelyaşin) (4135 m), Suppa Durek (4060 m), Kareğri Sivrisi (3900 m), Maunsell Sivrisi (3850 m), Koşe Durek (3700 m), Karakülah Doruğu (3750 m) ve Gelyano Doruğudur (3650 m) Cilo Dağı Türkiyedeki ana karanın en yüksek noktasıdır Hakkari Dağları Şemdinli yöresinde İran sınırındaki dağlarla birleşir Buradaki önemli yükseltiler Mordağ (3807 m), karadağ (3197 m) ve Çimen Dağıdır (3170 m) Yüksek kesimlerinde buzullara ve göllere rastlanan bu dağların dorukları sürekli karlıdır

Hakkari toprakları Dicle Havzası içerisinde yer almaktadır Diclenin kollarından Zap Suyuna dökülen Nehin ve Şemdinli gibi çaylar tarafından parçalanmıştır İlin en önemli düzlüğü Yüksekovanın kuzey ve doğusundaki dağların yamaçlarından doğan Nehil Çayının oluşturduğu Gevar (Yüksekova) Ovasıdır İlde ovaların sınırlı olmasına karşılık platolar daha geniş bir alanı kaplamaktadır Dağların yüksek kesimlerinde platolar uzanmaktadır Bu düzlüklerden başlıcaları Nordüz, Faraşin, Mirgezer ve Mendindir Nordüz Platosunun çok küçük bölümü , Hakkâri sınırları içerisinde kalmaktadırVannın Çatak yöresinde başlayan plato Hakkari il merkezinin kuzeyindeki Karadağa dek uzanırGüneybatıda , Beytüşşebap yöresindeki Feraşin platosuyla birleşir Nordüz Platosunun , en alçak yeri 2100 m en yüksek yeri 2750 m civarındadır



İldeki dağların doruklarında ve doruğa yakın yerlerinde çok sayıda göl bulunmaktadır Bunların en önemlilerinden biri Uludoruk Buzulunun kuzeydoğusundaki Gelyana Gölüdür
İl merkezinin denizden yüksekliği 1720 m dir Yüzölçümü 7228 km2 olup, toplam nüfusu 236581dir

İlde ekonomi ekilebilir alanların azlığı ve iklimin sertliği nedeniyle büyük ölçüde hayvancılığa dayalıdır Hayvancılık genellikle yaylacılık yöntemiyle yapılmakta olup, küçükbaş hayvan besiciliği yapılmaktadır Hayvansal üretime dayalı otlu peynir, teleme peyniri, kıl, yapağı ve deri üretilir Arıcılık da yapılmaktadır Sınırlı miktarda olmakla birlikte Yetiştirilen bitkisel ürünler ise, buğday, arpa, mısır, darı, çeltik, şeker pancarı, tütün, nohut, fasulye, soğan ve patatestir Sulanabilen yörelerde de ceviz, elma, armut, nar, üzüm ve dut yetiştirilir İldeki sanayi tesisleri Yüksekovadaki Türkiye Süt Endüstrisi Kurumunun (SEK) Sekmama işletmesi ile Et ve Balık Kurumu tarafından yaptırılan Van Et sanayi Müessesine bağlı kombina, Şemdinlide tütün bakım evi, merkezdeki oto bakım ve onarım atölyeleridir 1968den bu yana kalkınmada öncelikli iller kapsamına alınan Hakkari, 1970lerde ulaşım olanaklarının geliştirilmesi ile ülke pazarına açılmaya başlamıştır



Bölgede yapılan arkeolojik araştırmalar, (MÖ 100000-40000) Orta Paleolitik Çağda yörede geçici bir yerleşmenin olduğunu göstermektedir Bu yerleşim Neolitik dönemde de sürmüştür Bölgedeki yerleşmenin Neolitik dönemde de sürdüğünü ortaya koyan belgeler, il sınırları içinde değişik yerlerde bulunan kaya resimlerdir Bu resimlerin önemli bir bölümünü Hakkarinin güneydoğusundaki Gevaruk vadisinde bulunanlar oluşturmaktadır Bu vadide, 2600 metre yükseklikteki bir çok kayalara kazınmış 1000 dolayında resim bulunmuştur Neolitik dönemde Hakkâri yöresinde yaşayanların avcılık, hayvancılık ve tarımla uğraştıklarını belgeleyen bu resimler, İspanya ve Kuzey Afrikada bulunan kaya resimleriyle büyük benzerlik göstermektedir

MÖ7000den itibaren yerleşime sahne olan Hakkari yöresi Urartular, Asurlular, Kimmerler, Medler ve Perslerin egemenliği altında kalmıştır Daha sonra Atropaten Krallığı, Seleukos ve Part egemenliğine girmiştir MÖIIyüzyılda Hakkari yöresinin doğu kesimi Atropaten, güney kesimi de Gordia ismi ile anılmakta idi

MÖIyüzyılda Romalılar ile Partlar arasında çekişmeye neden olan yöre, Arsaklılar yönetiminde Moksuan adı ile anılmıştır MÖIIIyüzyılda Romalılar ile Sasaniler arasında, MÖIVyüzyılda da



Bizanslılar ile Sasanilerin çekişmelerine sahne olmuştur VIIyüzyılda Arap akınlarına uğramıştır Ardından Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevilerin akınlarına uğramış, ancak dağlık yapısı nedeni ile çok fazla etkilenmemiştir Genellikle bağımsızlıklarını koruyan aşiret beyliklerinin merkezi olmuştur

Malazgirt Savaşından (1071) önce, 1054te Tuğrul Bey yönetiminde Van gölü çevresine dek gelen Türkmenler, Çoruh Vadisinden Parhan Dağlarına uzanan yöreye akınlar yapmışlardır Bu arada Hakkariyi de bir süre ele geçirmişler, ancak kent halkının büyük tepkisi ile karşılaştılar Bir süre sonra Hakkari ve çevresinde Musul Atabeleri (Zengiler) egemenlik kurmaya çalışmışlar, 1142de İmadeddin Zengi (1127-1146) Hakkariye bağlı Aşup (Calap) Kalesini ele geçirmiş, kalenin yerine, kendi adını verdiği İmadiye Kalesini kurmuştur Yörede egemenlik kuran aşiretlerin en önemlileri, Pınyanişler, Zibariler, Dımbilli Zazaları ve Ertuşilerdir



İmadiye Beyliği 1402de Hakkari beyliğinden ayrı olarak kurulmuş ve varlığını 300 yıla yakın bir süre korumuştur Bu beyliği yönetenlere, kurucusu Bahaddin Beyin adından dolayı Bahaddinan Beyleri denilmiştir Abbasi soyundan geldiklerini öne sürmelerine karşın, bu beylerin kökenlerine ilişkin fazla bir bilgi bulanmamaktadır

Hakkari 1534te Osmanlı yönetimine geçmesine karşın 1535te yine Safevilere bağlanmıştır Bu durum, Hakkarinin uzun süredir savaşmakta olan İran ile Osmanlılar arasındaki sınır bölgesinde bulunmasından kaynaklanmıştır Her iki yan da, yöredeki aşiret beylerine çeşitli ödünler vererek bölgeyi ellerinde tutmak istemişler, bu nedenle de Hakkari ve çevresi Osmanlılar ve Safeviler arasında birkaç kez el değiştirmiştir Hakkarinin İmadiye ve Şemdinli kesimleri ise uzun bir süre Şembu Beylerinden ayrı olarak İmadiye Beyliğince yönetilmiştir



Vyüzyılda oluşan Hıristiyan mezhebi Nasturiler, eskiden Gülırmak veya Culamerg adları ile de bilinen Çölemeriki XVIIyüzyıldan XXyüzyıl başlarına kadar merkez edinmişlerdir XIXyüzyıl sonlarında Van vilayetine bağlı Hakkari sancağının merkez kazası olan Çömerik, 1915ten 1918e kadar Rusların ve Nasturilerin işgali altında kalmıştır

Cumhuriyetin ilanından sonra 1936da Vana bağlanmış, 1936da yeniden il yapılan Hakkarinin merkezi durumuna getirilmiştir

Hakkaride günümüze gelebilen tarihi eserler arasında; Gevaruk, Peştazare ve Trişin Kaya Resimleri, Dirheler, Hakkâri, Bay ve Dez Kaleleri, Hırvata Kent Kalıntıları, Meydan Medresesi Taş Köprü, Kırmızı Kümbet Mezarlığı, Kaya Resimleri, Koç Heykeli, Meydan Medresesi, Halil Kilisesidir

Kaya Resimleri

Araştırmacı Muvaffak Uyanık, Hakkari bölgesinin batısında yer alan "Guveruk" ve "Tırşin" yaylalarında, kayalar üzerine kazınarak çizilmiş binlerce kaya resmi bulmuştur



Adeta açık hava müzesi niteliğinde olan ve çok geniş bir alana yayılı bulunan bu zengin resimlerin benzerliğine, doğuda Azerbaycan ve Kobistan bölgesinde kayalar üzerine çizilen yaklaşık 4000 Adet resimde rastladığımız gibi güneyde de Filistin bölgesinde kayalar üzerine çizilen yüzlerce kaya üstü resimde rastlarız Guveruk ve Tırşin yaylalarındaki kaya üstü resimleri , yaklaşık olarak MÖ 6000-1000 yıllarına tarihlen dirilmektedir Ancak bu resimlerin büyük bir kısmının daha sonraki devirlerde de çizildikleri anlaşılmaktadır Buradaki tasvirlerin büyük çoğunluğu stilize edilerek yapılmışlardır Buna karşılık, o devirlerde bölgede yaşayan zengin av hayvanları hakkında yine de küçümsenemeyecek önemli bilgiler vermektedir Resimlerin büyük bir kısmını, Dağ keçileri, bizon, çeşitli av hayvanları avda kullanılan tuzak sahneleri, sihir ile ilgili motifler, stilize edilmiş şekiller ve eski yarı-göçebe Türk boylarının kullanmış oldukları amblemler meydana getirmektedirÖzellikle daha genç devre ait stilize adilmiş resim ve amblemler, kuzeyde Erzurum yakınlarındaki "cunni" mağarasındaki resim ve amblemlerle, daha batıda ise Kütahya yakınlarındaki Aizanı tapınağının duvarlarındaki büyük taş blokları üzerine hayvan resimleri ile çok büyük bir benzerlik göstermesi yönünden ilginçtir gerek cunni mağarasındaki resim ve amblemleri ve gerekse Kütahya yakınlarındaki Aizanı tapınağının taş duvarları üzerine çizilen hayvan sahnelerini eski Türk boylarının yapmış olduğu kesindir ayrıca, bu bölgedeki tasvirlerin Anadolu dışındaki benzerlerine ise, Azerbaycan, Kobistan ve hatta Sibiryada son yıllarda keşfedilen binlerce kaya üstü resmi meydana getirir görüldüğü gibi, çok geniş bir coğrafi bölgeye yayılmış olmasına rağmen, şekil ve muhteva yönünden birbirinin benzeri olan bu resimlerin, eskiden göçebe ve yarı göçebe Türk boyları tarafından yapılmış oldukları bugün artık yerli ve yabancı bilim adamlarınca kesinlikle kabul edilmiştirdolayısıyla tarih öncesi dönemlerde bile , Anadolu ve özellikle Doğu Anadolu bölgesi ile Azerbaycan ve Asya bozkırları arasındaki kültür ve sanat merkezleri arasında kopmaz bir birliğin olduğu açıktırBu durum ayrıca, tarih öncesi devirlerden yeni zamanlara kadar Orta Asyadan Anadoluya devamlı olarak göçlerin yapıldığını da açıklar

Prof DrVeli Sevinin Hakkari dikilitaşlarıyla ilgili yazısı ve resimler

1997 yılında yapılan kazı

TAŞ KÖPRÜ:Şemdinli ilçe merkezine 12 km, Nehri köyüne 4 km mesafede Şemdinli deresi üzerinde kurulmuştur Yüksek dağların arasında derin bir vadide yer alan köprü kuzey güney istikametinde tek açıklık halinde her iki ayağı kayalıklara oturmaktadır Köprü yüksekliği 1080 m, uzunluğu 2120 m, genişliği ise 290 m ölçülerini ihtiva etmekte olup tek gözlü, yolu eğimli köprüler gurubuna girmektedir

Köprünün düzgün kesme taşla yapılmış sivri kemerli açıklığı oldukça yüksek tutulmuştur İki tarafa eğimli yolu da, kenarlardan birer sıra halinde dizilmiş kesme taşlarla oluşturulmuştur Korkuluklarla sınırlandırılmış üzeri sonradan betonla kaplanmıştır Dolgu ve tampon duvarlar moloz taşlarla örülmüş, doğu yüzü, kemerli açıklığın köşesine açılmış birer nişle hareketlendirilmiştir Bugün köprünün iki yanındaki zeminle irtibatını sağlayan dolgu duvarlar kısmen yıkılmış dallarla eğreti yapılmış, kaplamayla geçiş sağlanmaktadır

Köprünün kemer ve gözlerinin iç kısımlarında kesme taş, dolgu ve tampon duvarlarda moloz taş malzeme kullanılmıştır

Kitabesi bulunmayan köprü mahalli kaynaklara göre Nehrideki Kelat Sarayını da yaptıran Seyyit Mehmet Sıddık tarafından yaptırılmıştır Buna göre köprü 19 yüzyıl sonlarında yapılmış olmaktadır

ÇAY KALESI



Şehrin güney tarafinda 7-8 km uzaklıkta bulunmaktadır Kale denizde 2025 m yükseklikte sarp ve kayalık bir tepe üzerinde yer almaktadır Kaleye hem kuzeyde hem de güney tarafından tırmanmak mümkündür Günümüzde kuzey kenarında yarıya kadar araba için yol açılmış olup geri kalan kısmı tırmanma yoludur Kayalık kısmı merdiven gibi yapılmış olup buda çıkışı kolaylaştırmaktadır

Kalede mimari doku büyük ölçüde tahrip olduğundan bunu tam olarak ortaya koymak mümkün olmamaktadır Ancak en üst kesiminde moloz taslar ve hurasan harcı ile tutturulmuş duvar izlerine rastlanmıştır Etrafa dağılmış seramik parçalarından demir çağından ortaçağ sonlarına kadar burada yerleşimin olduğuna işarettir Tuğla ve seramikler dışında üzerinde harç ve süslemeler olan bir t5as parçası ile üzerinde kazınmış ters lale motifler kalenin kalenin diğer kalıntılarını teşkil eder

Tarihi kaynaklarda Hakkari Beylerinden Malik Beyin Bay Kalesinden hüküm sürdüğü belirtilmesi Hakkari tarihinde buranın önemini belirtir

ÇÖLEMERİK KALESİ

Hakkari merkezinde kuzey güney uzanan, yüksekligi100-200 m bir tepe üzerinde kurulmuştur

Kaleden günümüze hiçbir kalıntıya rastlanmamıştır Bu nedenle mimarisi hakkında hiçbir fikir ileri sürmek mümkün olmamıştır Ancak gerek Evliya Çelebi ve gerekse diğer tarihi kaynaklarda Hakkari kalesinin mevcudiyeti vardır

ZEYNEL BEY MEDRESESİ

Medrese Hakkarinin Gülereş mahallesinde bahçeler içinde bir dere kenarında yer almaktadır

Bu gün büyük ölçüde yıkılmış olan medrese Hakkari Beylerinden ayni zamanda Kanuni sultan Süleyman ve IISelimin mahzeretine nail olmuş Zeynel bey tarafından yaptırılmıştır Zeynel Bey 1560-1578 yılları arsında Hakkari Beyliğinde kalmıştır Muhtemelen medreseyi bu tarihler arasında yapmıştır İranlılarla yapılan bir savaş sırasında 1585 yılında marendde şehit düsen Zeynel Beyin naşı 1587 de Çölemerike nakil edilerek kendi yaptığı medresenin avlusuna gömülmüştür

Medrese kuzey güney doğrultusunda 2220x11720 m ölçülerinde dikdörtgen bir alana oturmaktadır Bu gün temiz olarak kalmadığında planını yapmak mümkün değildir Ancak ortada bir avlu ve bunun dört tarafına sıralanan medrese odaları yer anlaşılabilmektedir Kuzey kösesinin ortası avluya gitmekte, giriş bölümünün iki yerinde köselerde birer oda yer almaktadır Bunlardan kuzey batıdaki Zeynel Beye ait mezarın bulunduğu oda olabilir Avlunun olduğu ve bati kenarlarında ikişer, güney tarafında üç oda yer alır Odalar kare ve dikdörtgen planlı olup üzerlerinde beşik tonuz ile örtülüdür Medresenin tamamında moloz tas ve yontma taslar kullanılmıştır

Ayrıca medresenin etraflarında bazı süslemeli mimari parçalar ile çoğu kırılmış mezar taşlarına rastlanmıştır Medresenin kazı ve restorasyonu yapıldığında Hakkari önemli bir yapısına kavuşmuş olur

MEYDAN MEDRESESİ

Hakkari merkez biçer mahallesinde bulunmaktadır Vakıflar genel müdürlüğü tarafından 1984 yılında yapılan onarımdan sonra ayaktadır Medresenin giriş kapısındaki kitabenin üzerinde H1112M1700-1701 tarihinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır Kitabede kim tarafından yapıldığı belirtilmemekle beraber, Hakkari hükümetinin yöneticisi olan İzzetin oğlu İbrahim Bey tarafından yapılmış olabilir Medrese 2340mx1825m dış ölçülere sahip kareye yakın dikdörtgendir Avlulu, iki katli ve iki kanatlı medreseler grubuna girmemektedir Yapıya güney cephesinin güneyinde girilmektedir Avlunun dört yanını iki kat halinde revaklar dolanmaktadır Alt kat revaklari değişik başlık ve şekilleri olan sütunlara ikinci kattakiler ise payelere oturmaktadırlar Revak gözleri sivri kemerli, bölümleri ise tonoz örtülüdür Avlunun doğu batı tarafında asimetrik olarak sıvalanan medrese duvarları yer almaktadır Bati tarafında hem alt hem de üst katta birbirine yakın ölçülerde üzerleri beşik tonoz örtülü dörder oda yer alır Oda kapıları dikdörtgen biçiminde küçük revaklar açılmaktadır Bu odaların bati kenarları mangal pencere diğer duvarlarına da dolap nisleri ve ocak yerleştirilmiştir



Doğu kanatta ise alta üç üstte iki oda yer almaktadır Bu odalar ötekilerden daha geniş tutulmuş, kuzey kenarlarında dershane ve mescit olarak kullanılmıştır Her iki katında bu kenarlarında kuzeye açilmisbirer mihrap nisi bulunmaktadir Alt kat mescit mihrabi yarim daire planlı nis seklinde üst katın ki ise üstten üç delikli kemerle taslandırılmış şeklindedir diğer üst kat mescidi büyük tutulduğundan geriye kalan kısmı bir oda, alt katta ise iki oda yerleştirilmiştir Bu odalarda da dolap nisleri, ocak ve mazgal pencereler açılmıştır küçük tutulmus kapıları düz lentulu ve avluya açilmaktadir

Düzgün kesme taslarla yapılmış yapının güney cepheyi hareketlendiren tas yaprak, sivri kemerli bir görüntü seklindedir Kapı köseden helezonik yivli bir kaval silme ve bunu takip eden mukarenasli bir bordürle kuşatılmıştır Bunu ortasında oldukça küçük tutulmuş, üstte ve yanlarda yekpare blok taslarla oluşturulan kapı, dıştan kabartma vazo ve çiçeklerle süslenmiş üç yandan dolanan bir bordürle sınırlandırılmıştır Gerek mukarnasli ve gerekse içteki bu berdür kahverengi taslarla oluşturulduğunda ayrıca cepheyi hareketlendirmektedir

Kapının üst kesimine dikdörtgen kitabe yerleştirilmiştir kitabe mermer üzerine yerleştirilmiştir Diğer cepheler alt ve üst katlara açılmış pencereler dışında oldukça hareketsizdir

Yrd Doç Dr Mehmet Topun Meydan Medresesiyle ilgili yazısı

İhsan Çölemerikin Meydan Medresesiyle ilgili yazısı

KIRMIZI KÜMBET ZAVİYESİ

Güleres baba mahallesinde mezarlığın bulunduğu sırtın güney tarafında yer almaktadır Günümüzde yapı oldukça harap ve yıkılmış vaziyettedir Kalan duvar kalıntılarından planını belirtmek mümkün olmuştur

Yapı, doğu bati doğrultusunda dikdörtgen planlı olup, 1650mx1180m dış ölçülere sahiptir Yapıya bati cephesinin kuzey kösesinde bir kapı ile girilmektedir Burada doğuya doğru genişleyen bir hole geçilmektedir Bundan başka kapılar hole açılan doğu ve güney taraftan dört oda yer almaktadır Bu odalar kare ve dikdörtgen planlı bir özellik taşımaktadır Yapılan yüzey araştırmasında, yapıda firuze renkli çini parçalarına rastlanmıştır Bununda kazısının yapılması halinde yapı tam olarak ortaya çıkabilecektir

HALİL KİLİSESİ

Hakkariye 10 Km mesafede ana yol kenarındaki Halil mevkiinde bulunmaktadır Nasturiler ait olan yapının üzerinde kitabe ve süsleme mevcut olmadığından, hangi tarihte kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir

Kilise670mx1370m dış ölçülerine sahip, doğu batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı ve iki bölümden oluşmaktadır Batıdaki birinci bölüm daha büyük tutulmuş Buraya bati cephesinden bir kapı vasıtasıyla girilmektedir Bu bölümün üzeri doğu bati doğrultusunda uzanan beşik tonozla örtülmüştür Duvarlara dolap nisleri açılmıştır

Doğudaki ikinci bölüme birinci daha büyük olan birinci bölümden iki kapı vasıtasıyla geçilmektedir Kapılardan biri ortaya yakın yerde sivri kemerli bir girinti içerisinde, sivri kemerli bir açıklık seklinde, diğeri ise güney kösesinde sivri kemerli açıklık biçimindedir Oda kuzey güney istikametinde dikdörtgen biçimli ve tonoz örtülüdür Bu bölümün doğu duvarına kapı eksenine gelecek şekilde sivri kemerli bir nis yerleştirilmiştir Yan duvarlarda dolap nisleri bulunmaktadır

Yapının tamamında tas malzeme kullanılmış olup, diş cephelerde düzgün sıralı kaba yönü taslar görülmektedir Yapı oldukça sağlam dıştan düz toprak dam örtülüdür

DERAV KİLİSESİ

Zap vadisinde üzümcü köyünü ilerisin de derav mevkiinde bulunmaktadır Zap suyunun karşı taraftaki sırtta eğimli bir arazide kurulmuştur Nasturilere ait olduğu kabul edilen yapının üzerinde kitabe veya süsleme olmadığından yapının tarihi ve dönemi bilinmemektedir oldukça küçük olan yapı 685mx1000m dış ölçülere sahip olduğu bati doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir plandır Doğu batı doğrultusundan dikdörtgen planlı odanın üzeri beşik tonozla örtülüdür Bati tarafı açılmış mazgal pencerelerden yapı aydınlatılmıştır İkinci odaya buradan sivri kemer açımlıklı iki demir bir kapıdan girilmektedir Burası kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlı ve beşik tonoz ile örtülüdür Doğu tarafından beşik tonoz kaylıklara oturmaktadır Iki yan duvarına dolap nisleri açılmıştır Yapının tamamı moloz taslar ve kayalardan yapılmıştır Dıştan üzeri toprakla örtülüdür, yer yer duvarları yıkılmıştır Buna rağmen sağlam bir yapıdır
KELAT SARAYI
Şemdinliye 17 km uzaklıktaki eski ilçe merkezi Nehrinin güney batısında dere kenarında kurulmuştur saray(konak) büyük ölçüde yıkılmış olup halen ayakta kalan iki kemer ve bir duvar bulunmaktadır Üç katlı ve muntazam bir yapı olduğu günümüzde güney duvarı kısmen ayakta kalmış diğer kısımları tamamen yıkılmıştır Sarayın doğu cephesinde her kata dokuzar pencere açıldığı, kuzey cephesinde ise ortada üç kata tekabül eden sivri kemerli iki açıklık, bunun yanındaki katlarda da üçer pencere açıldığı görülmüştür Yapı kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlı olduğu ve üç katlı olduğu anlaşılmıştır

Sarayın günümüze kadar ayakta kalan güney duvarındaki kalıntılardan, cephenin ortada kapı ile bunun yanındaki pencereler ile hareketlendirdiği görülmektedir cephenin ortasındaki kapı anıtsal bir portakal şeklinde düzenlenmiştirİç içe kademelendirme yapan sivri kemerli açıklığa sahip kapı dıştan taşıntılı kuşatma kemeri ile sınırlandırılmıştır

Sivri kemer özengi seviyelerine ise kademeli yerleştirilmiş iki kademeli konsolsu çıkmalarla vurgulanmıştır kapının iki yanındaki yüzeylerde biraz üst kısımda yer alan pencereler,dik dörtgen çerçeveli olup, sivri kemerde son bulmaktadır Konağın ayakta kalan kalıntılarında duvarların düzgün kesme taşlar kalkandan ( kireç taşı ) yapılmıştır Yapının kesin tarihini veren kitabe ve herhangi bir yazılı belge mevcut değildir ancak mahalli kaynaklara göre Seyit Ahmet Sıddık tarafından yaptırıldığı bilinmektedir Seyit Taha-i Hakkarinin torunlarından olan Seyit MSıddık,Seyit Übeydullahın oğlu olup 1878-1903 yılları arasında yönetimde etkili olmuştur
KAYME SARAYI
Saray Nehrideki eski yerleşmelerin kuzey tarafında, bugünkü köy evlerin batısında yer almaktadır iki katlı yapılmış olan saray,1880+24mölçülerinde kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturmaktadırGünümüzde sarayın kuzey ve batı duvarları ekseriyetle,doğu ve güney duvarları kısmen ayakta kalabilmiş,örtüsü tamamen yıkılmıştır Yapının zemin ve birinci katları birbirinin aynı, ortada dikdörtgen iki salon ile bulunduğu batı taraflarında sıralanmış dörder odadan meydana gelmiştir Sarayın kuzey ve güney cephelerinde ortalarına açılmış kapılardan girilmekte,odalara hem salondan hem de birbirlerinden geçmektedir
Yapının yıkılmış doğu cephesi dışındaki kuzey güney ve batı cephelerinin kapı ve pencerelerle hareketlendirildiği görülmektedirkuzey cepheye sivri kemerli bir girinti içerisindeki, sivri kemer açıklıklı kapı ile bunun iki yanında altlı ve üstlü olmak üzere dört pencere açılmıştır pencereler bir girinti içerisinde yer almaktadır ayrıca kapının üzerinde üst kaşa açılan ahşap konstrüksiyonlu bir balkon olduğu anlaşılan açıklık bulunmaktadır



Yine bu cephede tek süsleyici unsur olarak karşımıza çıkan kapı kuşatma kemerinin sağ ve sol üst köşelerine birer kitabe yerleştirilmiştir Kitabeler mermer üzerine ikişer satır halinde sülüs hatla yazılmıştır Sağdaki kitabede; (1332-1910) tarihi yazılı olup şu ibare yazılmıştır "deki kapılarında hamd vardır Oraya emniyet ve selametle giriniz " Sonraki kitabede; "Bu ev (girenlere) esenlik verir Bakanlara hicri"1330 tarihini (1909) müjdele" ibaresi yazılıdır Yapının batı cephesinde altlı üstlü sekizer pencere ile hareketlendirilmiştirPencereler birbirinin aynı, sivri kemerli bir girinti içerisinde yuvarlak kemerli açıklık şeklindedirGüney cephesinde ise sadece kapı ve pencerelerin yerleri belirlenebilmektedir Bunun dışında büyük ölçüde yıkılmış vaziyettedir Sarayın cephelerinde düzgün kesme taş, içteki odaların bölme duvarlarında moloz taş malzeme kullanılmıştır Cephelerindeki düzgün kesme taş işçilik dikkat etmektedir Yapının kuzey cephesinde giriş kapısı sağ ve sol köşelerine birer tane kitabe yerleştirilmiştirsağdaki kitabede H1332 (1911) soldaki kitabede H1330 (1909) tarihi yer almaktadırBuna göre Nehrideki Kayme sarayı 1909-1911 tarihleri arasında inşa edilmiştir Kitabelerde, yaptırana ilişkin herhangi bir isim yer almamakla beraber Seyit Übeydullahın oğlu Seyit Abdullah tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir

Hakkari Sözlü Tarih

Dım dım söylencesi

İranın kuzeyinde yaşayan Han avden adlı Şahın Hakkarili bir kahyası vardırŞah becerikli ve dürüst kahyasını çok sevmektedir
Bir gün kırk kişilik bir haydut çetesi ,şahın çiftliğini basar,talan etmek isterKahya çetedekilerin otuzunu öldürür,ama bir saldırganın kılıç vuruşuyla sol eli koparŞah altın bir el yaptırarak onu ödüllendirir
Günlerden bir gün çiftliği dolaşmaya çıkan kahya,çobanın yanına varırÖyle yorulmuşturki,sunulan taze sütü içemeden uyuya kalırKavalı süt çanağının üzerine koymuşturRüyaasında ak bir deniz üzerinden geçerek dewfine bulduğunu görürUyanır bu sırada sarı bir sinek kavalın içinden geçerek korudaki mağaraya girmektedirDüşünü hatırlayıp o da mağaraya girerBüyük bir define bulurMağaranın ağzını örtüp Şaha varır haber verirKendisine bir manda derisi kadar toprak bağışlanmasını ister
Dileği kabul edilir o da bir manda derisini ince ince kıyarak bir yumak oluştururMağaranın bulunduğu alanı bununla çevirirÇevirdiği yerler kendisinin olmuşturDefineyi çıkarıp mağaranın olduğu yere büyük bir kale yaptırırArtık "Altın Elli Han" diye anılırDım dım adı verilen bu kalenin İranın kuzeyinde günümüzde de ayakta olduğu söylenir
Mumine söylencesi

Yüksekovada yaşayan bir ağanın yedi oğlu ve dillere destan çok güzel bir kızı vardırKızın adı MuminedirBabası kızı bir ağa oğluyla evlendirmek istemektedirAma kız macasının oğlu Ahmeti sevmektedir
Mumine bir gün koyun sağıcılarıyla ağıla giderYeni doğmuş bir kuzu getirilirKuzunun anası ölmüştürMumine kuzuyu ,anasız babasız Ahmet benzetirOnu çobandan isterMumine ana yoksunluğu duymasın diye kuzuyu emzirirGöğsünden süt gelmeye başlar
Ağanın hizmetkarlarından biri,Mumineyi isteyen ağanın adamlarından biridirKızı gözler,olanları görünce ağa oğluna "Muminenin Ahmetten çocuğu olmuş,çocuğu gizlemiş kuzuyu emziriyor" derAğa oğlu da durumu Muminenin babasına duyururAğa çok kızarMuminenin cezalandırılmasını buyururYedi kardeş onu bir atın arkasına bağlayıp sürer
Bu sırada kötü bir düş gören Ahmet Mumine nin zor durumda olduğunu anlarKızın yanından hiç ayrılmayan kır tay gelirAhmete Muminenin yerini gösterirAhmette onu kurtarırKardeşleri öldüğünü sanarak onu bırakıp gitmişlerdirİki sevgili başka bir yere göç ederAma burada da rahat edemezlerGittikleri yerin Bey oğlu Mumineye göz koyarGençlere etmedik kötülük bırakmaz
Sonunda Mumine doğururken ölür,acısına dayanamayıp Ahmette canına kıyar

Hakkari Kaya Resimleri ve Dikilitaşları

Hakkari Kaya Resimleri



Hakkarinin batısında Guveruk ve Tırşin yaylalarında, Muvaffak Uyanık, kayalar üzerine kazınarak çizilmiş binlerce kaya resmi bulmuştur Hakkaride açık hava müzesini anımsatan ve geniş bir alana yayılan bu resimlerin benzerleri Azerbaycan ve Kobistan Bölgesinde kayalar üzerinde görülmektedir

Guveruk ve Tırşin yaylalarındaki kaya resimleri MÖ 6000-1000 yıllarına tarihlendirilmektedir Bununla beraber resimlerin büyük bir kısmının daha sonraki devirlerde çizildikleri de olasıdır Buradaki tasvirlerin büyük çoğunluğu stilize olmalarına rağmen o dönemin av hayvanları ile ilgili bilgiler vermektedir Bu resimlerde dağ keçileri, bizonlar başta olmak üzere çeşitli av hayvanları çizilmiştir Ayrıca av hayvanlarına yönelik tuzaklar, çeşitli motifler, stilize edilmiş şekiller ortaya konulmuştur Bu resimlerin daha geç devre ait kuzeyde Erzurum yakınlarındaki Cunni Mağarasındaki resimler ve batıdaki Kütahya-i Aizanı Mabedinin duvarlarındaki büyük taş blokları üzerindeki hayvan resimleri ile benzerlik göstermesi de oldukça ilginçtir

Hakkari Dikilitaşları



Hakkâri il merkezindeki Hakkari Kalesinin kuzey eteklerinde 1998 yılında rastlantı sonucu bazı dikilitaşlar bulundu Sayıları 13'ü bulan bu taşların ilk dikildikleri günkü durumlarını korumuş oldukları ve arkaları kayalığa gelecek şekilde yan yana ve arka arkaya dizildikleri görülmüştür

Hakkarinin yöresel sert taşlarından oyulmuş olan bu dikilitaşlar 070-310 m arasında değişmektedir Bunların yalnızca ön yüzleri düzgün olup, burada insan figürlerine geniş yer verilmiştir Bu figürlerin on biri erkek, ikisi de kadındır Bu figürler cepheden ve çıplak olarak tasvir edilmişlerdirYalnızca vücudun üst kısmı ele alanmış, bacaklara yer verilmemiştir Buradaki insan figürlerin bazıları şişman , bazıları da ince uzun yüzlüdür Başlarında bereye benzer başlıklar bulunmaktadır Bellerinde hançerli enli bir kemerler vardır

Bu taşların yüzeyleri irili ufaklı figürlerle doldurulmuştur Burada çeşitli silahlar, insanlar, leoparlar, geyikler ve yılanlar başta olmak üzere bir çok gibi yabani hayvan iç içe tasvir edilmiştir Bunların yanında çadırlara da yer verilmiştir Kubbemsi olan bu çadırlar, Orta Asya bozkır çadırlarına benzemektedir



Dikilitaşlar üzerindeki erkek figürlerinin dikkat çekici özelliği de ellerindeki içki tulumlarıdır Bunlara benzer savaşçı figürlerinin erken örnekleri MÖVII yüzyıl İskit dikilitaşlarında görülmektedir

Hakkâri dikilitaşları büyük olasılıkla yerli ustalarca yapmışlardır Burada tasvir edilen figürlerin Tanrı ya da Tanrıçadan çok, yörede yaşamış kral veya beyler ile onların güçlü kadınlarına ait olmaları kuvvetle muhtemeldir

Dikilitaşların buraya hangi amaçla dikildikleri bilinmemektedir Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi,Van Yüzüncü Yıl üniversitesi ve Van Müze Müdürlüğü'nün ortaklaşa kazıları ile yöreyi araştırılmaktadır

Hakkari Medreseleri

Hakkarinin Osmanlı yönetimine girmesiyle birlikte, daha önce yerel Hakkari Beylerinin yönetimi devam etmiştir Bu dönemde yapılmış olan medreseler, kentin önemli mimari yapılarıdır XVI yüzyılın ikinci yarısında Zeynel Beyin yaptırmış olduğu “Zeynel Bey Medresesi” ile XVIII Yüzyılda yapılan “Meydan Medresesi” kentin iki önemli yapıtıdır Zeynel Bey Medresesinin yıkılmış olmasına karşılık Meydan Medresesi, yapılan onarımlar sonunda iyi bir durumda günümüze gelebilmiştir

Zeynel Abidin Medresesi (Merkez)

Hakkari'nin Gülereş Mahallesinde bahçelik alanda ve bir dere kenarında bulunan medrese XVIyüzyılın ikinci yarısında Hakkari Beylerinden Zeynel Bey tarafından yaptırılmıştır Kanuni Sultan Süleyman ve Sultan IISelim zamanında, Zeynel Bey 1560-1578 yıllarında beylik yapmıştır Büyük olasılıkla da Zeynel Bey ismini taşıyan medreseyi bu tarihlerde yaptırmıştır İranlılarla yapılan bir savaş sırasında, 1585 yılında şehit olan Zeynel Beyin cesedi 1587de Hakkariye getirilerek yaptırmış olduğu medreseye gömülmüştür

Zeynel Bey Medresesi kuzey-güney doğrultusunda, 2220 x 1720 m ölçüsünde dikdörtgen bir alana yayılmıştır Medresenin bütünü moloz taş ve yontma taştan yapılmıştır Kalıntılarına dayanılarak medresenin ortasında bir avlu bunun çevresinde de odaların sıralandığı anlaşılmaktadır Avlunun batısında iki, güneyinde üç odanın kalıntıları görülmektedir Medresenin girişi kuzey yönünde olup girişin iki köşesinde birer oda bulunmaktadır Odalar kare ve dikdörtgen planlıdır ve üzerleri beşik tonozlarla örtülüdür Büyük olasılıkla kuzey batıdaki odanın Zeynel Beyin mezarıdır

Medresenin çevresinde üzerleri bezemeli mimari parçalar ve çoğu kırılmış mezar taşlarına rastlanmaktadır

Meydan Medresesi (Merkez)



Hakkari Biçer Mahallesinde bulunan Meydan Medresesinin, giriş kapısındaki kitabesinden öğrenildiğine göre h1112 (1700-1701) tarihinde Hakkariyi yöneten İzzettin oğlu İbrahim Bey tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır Bununla beraber medresenin Akkoyunlular zamanında 1472de yapılmış olabileceği iddiaları da bulunmaktadır Kitabede yapıldığı tarih yazılı olmasına rağmen yaptıranın ismi yazılmamıştır

Vakıflar Genel Müdürlüğü medreseyi 1984 yılında onarmıştır

Meydan Medrese 2340m x 1825m ölçüsünde kareye yakın dikdörtgen planlıdır Osmanlı Mimarisinde avlulu, iki katlı ve iki kanatlı medreseler grubuna girmemektedir Medreseye güney cephesinin güneyindeki bir kapıdan girilmektedir Avlunun dört yanını iki kat halinde revaklar çevirmiştir Alt kat revakları değişik formda, birbirlerinden farklı başlık ve şekillerde sütunlar, ikinci kattakileri de payeler taşımaktadır Revaklar sivri kemerlerle birbirlerine bağlanmış olup, üzerlerini tonozlar örtmüştür

Avlunun doğu-batı tarafında medrese duvarları birbirlerine simetrik olmayıp düzensiz bir plan göstermektedir Batı tarafına hem alt hem de üst katta birbirine yakın ölçülerde üzerleri beşik tonoz örtülü dörder oda sıralanmıştır Buradaki odalar dikdörtgen planlı küçük revaklara açılmaktadır Bu odaların batı kenarlarında mangal pencereler, diğer duvarlarında da dolap nişleri ile birer ocak bulunmaktadır

Medresenin doğu kanadında ise alta üç, üstte de iki oda yer almaktadır Buradaki odalar diğerlerinden daha geniş tutulmuş, kuzey kenarlarında dershane de mescit olarak kullanılmıştır Medresenin her iki katında, bu kenarlarda kuzeye açılmış birer mihrap nişi bulunmaktadır Alt kattaki mescidin mihrabı yarım daire planlıdır Üst kattaki mihrap nişi üstten üç delikli kemerle daha görkemli bir duruma getirilmiştir Bu mescit daha büyük olduğundan geri kalan kısmına bir oda, alt kattakine de iki oda yerleştirilmiştir Bu odalarda da dolap nişleri, ocak ve mazgallar ile duvarlara pencereler açılmıştır Avluya açılan kapılar düz lentolu ve küçük ölçüdedir

Medrese oldukça düzgün kesme taştan yapılmıştır Güney cephesine taştan bitkisel bezemeler ve sivri kemerlerle daha hareketli bir görünüm verilmiştir Giriş kapısı köşelerdeki helezoni yivli kaval silmeler ve bunu takip eden mukarnaslı bir bordürle kuşatılmıştır Bunun ortasına da oldukça küçük, üstte ve yanlarda yekpare blok taşlarla oluşturulan giriş kapısı, dıştan kabartma vazo ve çiçeklerle süslenmiştir Ayrıca üç yandan da bir bordürle sınırlandırılmıştır Kapının üst kısmına dikdörtgen mermer bir kitabe yerleştirilmiştir

Emir Şaban Medresesi (Çukurca)

Hakkari Çukurca ilçesinde bulunan Emir Şaban Medresesinin ne zaman yapıldığı konusunda kesin bilgi bulunmamaktadır Ancak XVIyüzyılda yapıldığı sanılmaktadır

Hakkari Köprüleri

Taş Köprü (Şemdinli)



Hakkari Şemdinli ilçe merkezine 12 km, Nehri Köyüne de 4 km uzaklıkta Şemdinli Deresi üzerinde bulanan Taş Köprünün kitabesi günümüze gelememiştir Bununla beraber Nehrideki Kelat Sarayını yaptıran Seyyit Mehmet Sıddık tarafından yaptırıldığı yerel kaynaklardan öğrenilmektedirBuna göre köprü büyük olasılıkla XIXyüzyılın sonlarına doğru yaptırılmıştır

Şemdinlideki yüksek dağlar arasında, derin bir vadide bulunan köprünün her iki ayağı da kayalara oturmaktadır Köprünün uzunluğu 2120 m, genişliği 290 m, yüksekliği de 1080 mdir, Düzgün kesme taştan yapılmış olan köprü tek gözlüdür Kemer açıklığı da oldukça yüksek ve yayvandır Köprünün dolgu ve tampon duvarları moloz taşlar örülmüş, doğu cephesi kemerli açıklığın yanı sıra birer nişle daha hareketli bir görünüm elde edilmiştir

İlk yapılışında korkuluklarla sınırlandırılmış olan köprünün üzeri yakın tarihlerde betonla kaplanmıştır Günümüzde iki yanındaki zeminle bağlantılı dolgu duvarları kısmen yıkılmış, ağaçlarla bu bölümler takviye edilmiştir

Hakkari Kaleleri

Çay Kalesi (Merkez)

Hakkarinin güneyinde, il merkezine 7-8 km uzaklıkta bulunan Çay Kalesi denizden 2025 m yüksekliğinde, oldukça sarp ve kayalık bir tepe üzerinde bulunan Çay Kalesinin yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır Bununla beraber kale çevresinde etrafa yayılmış keramik parçaları Maden Çağından başlayarak Orta Çağa kadar kalenin kullanıldığını ortaya koymaktadır

Günümüzde kaleye kuzey ve güney yönlerinden tırmanılarak çıkılabilmektedir XVI yüzyılda yöreye hakim olan Hakkari Beylerinin de bu kaleyi kullandıkları sanılmaktadır

Kalenin mimari yapısı büyük ölçüde harap olmuştur Bu nedenle hem tarihlendirilmesi, hem de planının çıkarılması olanağı ortadan kalkmıştır Kalenin üst kesimlerinde horasan harçla birleştirilmiş moloz taşların meydana getirdiği duvar kalıntılarına rastlanmaktadır Bunların dışında kale ile ilgili başka bir buluntu ve kalıntıya rastlanmamaktadır

Hakkari (Çölemerik) Kalesi (Merkez)

Hakkari il merkezinden kuzey-güney yönlerine uzanan, yüksekligi100-200 m yüksekliğindeki bir tepe üzerinde Çölemerik Kalesi bulunmaktadır

Kaledeki sarnıç izlerinden başka günümüze hiçbir kalıntı gelememiştir Bu nedenle mimarisi hakkında hiçbir bilgi edinilememektedir Bununla beraber Evliya Çelebi ve diğer tarihi kaynaklarda bu kalenin varlığından söz edilmektedir

Hakkari Kırmızı Kümbet Zaviyesi

Hakkari Güleres Baba Mahallesinde, mezarlığın bulunduğu sırtın güney tarafında bulunan Kırmızı Kümbet Zaviyesinin ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir Günümüzde oldukça harap ve büyük ölçüde yıkılmış olmasına rağmen kalıntılarına ve duvarlarına dayanılarak planı kısmen de olsa anlaşılabilmektedir

Zaviye doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı, 1650mx1180m ölçüsündedir Batı cephesinin kuzey köşesinde bir kapı ile içerisine girilebilmektedir Buradan doğu yönüne doğru genişleyen bir hole geçilmektedir Bu hole açılan doğu ve güney tarafında dört oda bulunmaktadır Bu odalar kare ve dikdörtgen planlıdırlar

Burada yapılan bir yüzey araştırmasında, firuze renkli çini parçaları bulunmuştur

Hakkari Kiliseleri

Halil Kilisesi (Merkez)



Hakkari'ye 10 km uzaklıkta, Halil Mevkiinde Halil Kilisesi bulunmaktadır Kilise üzerinde kitabe bulunmadığında ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir Bununla beraber Nasturiler ait olduğu sanılmaktadır

Kilise, dikdörtgen planlı 670mx1370m ölçüsünde olup, doğu batı doğrultusunda, iki bölümlüdür Bunlardan batıdaki birinci bölüm diğerinden daha büyüktür Buraya batı cephesinden bir kapıdan girilmektedir Bu bölümün üzeri doğu batı doğrultusunda uzanan beşik tonozla örtülmüştür Duvarlara da dolap nişleri açılmıştır

Doğu yönündeki ikinci bölüme birinci bölümden iki kapı ile geçilmektedir Bu kapılardan biri sivri kemerli bir girinti içerisinde, yine sivri kemerlidir Diğer kapı ise güney köşede sivri kemerli açıklık şeklindedir İkinci bölümü kuzey- güney yönünde dikdörtgen biçimli ve tonoz örtülüdür Bu bölümün doğu duvarına kapı ile aynı eksende sivri kemerli bir niş yerleştirilmiştir Yan duvarlarda da dolap nişleri bulunmaktadır

Kilisenin bütününde yontma taşlardan yararlanılmıştır Bununla beraber cephelerde düzgün sıralı kaba yontma taşlar da görülmektedir Kilisenin üzeri oldukça sağlam düz toprak damla örtülmüştür

Derav Kilisesi (Merkez)

Hakkari Zap Vadisinde, eğimli bir arazide, Üzümcü Köyünün yakınındadır Kilisenin kitabesi bulunmadığından ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir Bununla beraber Nasturilere ait olduğu sanılmaktadır

Kilise, kareye yakın 685mx1000m ölçüsünde dikdörtgen planlıdır Doğu- batı doğrultusundaki kilisenin üzeri beşik tonozla örtülmüştür Batı yönündeki mazgal pencereleri ile içerisi aydınlatılmıştır Kilisenin girişten sonraki bölümüne sivri kemerli iki demir kapıdan geçilmektedir Burasının üzeri kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlı ve beşik tonoz ile örtülüdür Kilise doğu yönünde beşik tonozlarla kayalıklar üzerine oturmaktadır Yan duvarlarına dolap nişleri açılmıştır Yapının tamamı moloz taştan yapılmış ve yer yer de kayalardan yararlanılmıştır Üzeri toprakla örtülüdür Kilisenin duvarları yıkılmış olmasına rağmen, yine günümüze iyi bir durumda gelebilmiştir

Gagevran Köyü Kiliseleri (Yüksekova)

Hakkari Derav Vadisinde Gagevran Köyü yakınlarında IIyüzyıldan kalma kayalara oyulmuş kiliseler bulunmaktadır Bu kiliseleri ilk kez Prof HBoebec incelemiştir Bu yapılar 3500 X 5500 m ölçülerindedir Duvarlarının içerisinde kayaların oyulmasıyla nişler açılmıştır Kiliselerin içerisinde İncilden alınma sahneleri içeren freskler bulunmaktadır

Kerpil Köyü Kilisesi (Yüksekova)

Hakkari Kerpil Köyünün ortasında yükselen tepenin üzerinde dikdörtgen planlı iki bölümlü bir kilise kalıntısı bulunmaktadır

Bu kilisenin duvarları düzgün, koyu renkli taştan yapılmıştır Yan duvarlarındaki yarım payeler ise kilisenin üzerini örten tonozları taşımaktadır Giriş kapısının üzerinde oldukça güzel bezemeli bir taş vardır

Günümüzde kilisenin bir bölümü ev diğer bölümü de samanlık olarak kullanılmaktadır

Hakkari Sarayları

Kelat Sarayı (Şemdinli)

Hakkari Şemdinli ilçesine 17 km uzaklıkta, eski ilçe merkezi Nehri'nin güney batısında dere kenarında Kelat Sarayı bulunmaktadır Saray büyük ölçüde yıkılmış, günümüze yalnızca iki kemeri ile bir duvar kalıntısı gelebilmiştirSarayın ne zaman yapıldığını belirten bir kitabe günümüze gelememiştir Burnunla beraber yerel kaynaklarda Seyit Ahmet Sıddık tarafından yaptırıldığı belirtilmiştir

Seyit Ahmet Sıddık Seyit Taha-i Hakkarinin torunlarından Seyit Ubeydullahın oğludur Seyit Ahmet 1878-1903 yıllarında Hakkarinin yönetiminde etkili olmuştur Büyük olasılıkla da bu sarayı o zaman yaptırmıştır

Sarayın düzgün kesme kireç taşından duvar kalıntılarına dayanılarak, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı üç katlı ve oldukça düzgün planlı bir yapı olduğu anlaşılmaktadır Günümüze kısmen ayakta kalmış güney duvarı gelebilmiş, diğer bölümleri tamamen yıkılmıştır Sarayın doğu cephesinin her katında dokuzar penceresi vardır Kuzey cephesinde ise üç katın yüksekliğine eş sivri kemerli iki açıklık, bunun dışında kalan katlarda da üçer penceresi bulunmaktadır

Sarayın günümüzde ayakta kalabilen güney duvarındaki izlerden ortada bir kapı ile bunun yanında da pencereler olduğu anlaşılmaktadır Cephenin ortasındaki bu kapı anıtsal bir portakal şeklinde düzenlenmiştir İç içe kademeleşen sivri kemerli açıklığı olan kapı dıştan bir kemer ile sınırlandırılmıştır Buradaki sivri kemer özengi seviyelerine kademeli olarak yerleştirilmiş iki kademeli çıkmalarla daha belirginleştirilmiştir Kapının iki yanındaki yüzeylerde biraz üst kısımda yer alan pencereler, dikdörtgen çerçeveler içerisine alınmış olup, sivri kemerlerle de sonlandırılmıştır

Kayme Sarayı (Şemdinli)



Hakkari, Nehri'deki eski yerleşim alanlarının kuzey tarafında bulunan Kayme Sarayı kitabelerinden öğrenildiğine göre 1909-1911 yıllarında yaptırılmıştır Kitabelerde isim geçmemekle beraber Seyit Übeydullah'ın oğlu Seyit Abdullah tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır

Kayme sarayı iki katlı bir yapı olup, 1880x2400 m ölçülerinde kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlıdır Günümüze sarayın yalnızca kuzey ve batı duvarları iyi bir durumda, doğu ve güney duvarları ise kısmen ayakta kalabilmiştir Sarayın üst örtüsü tamamen yıkılmıştır

Yapının zemin ve birinci katları birbirinin eşi plan düzenindedir Bu plan düzeninde ortada dikdörtgen iki salon ve bunun batı taraflarında da dörder oda bulunmaktadır Kuzey ve güney cephelerine ortalarına açılmış kapılardan girilmekte olup, odalara hem salondan hem de birbirlerinin içerisinden geçilmektedir

Yapının doğu cephesi yıkıldığından bu cephe ile ilgili bilgilerimiz bulunmamaktadır Bununla beraber kuzey, güney ve batı cephelerinin kapı ve pencerelerle hareketlendirildiği açıkça görülmektedir Sarayın kuzey cephesine sivri kemerli büyük bir niş içerisindeki, sivri kemerli kapı ve bunun iki yanına altlı ve üstlü dört pencere açılmıştır Bu pencereler cephedeki niş şeklindeki girintinin içerisinde kalmıştır Cephedeki tek bezeme unsuru, kapı kemerinin sağ ve sol üst köşelerindeki kitabelerdir

Kitabeler mermer üzerine ikişer satır halinde sülüs yazı ile yazılmıştır
Bunlardan sağ taraftaki i kitabe üzerinde h1332 (1910) tarihi ve şu cümleler yazılıdır:

Deki kapılarında hamd vardır
Oraya emniyet ve selametle giriniz

Diğer kitabede:
Bu ev (girenlere) esenlik verir
Bakanlara hicri 1330 tarihini (1909) müjdele yazılıdır

Hakari Sivil Mimari Örnekleri



Hakkarinin kendine özgü bir mimarisi bulunmamaktadır Kent merkezi dışındaki alanlar yüksek dağlarla çevrilidir Bu dağların eteklerinde ovaların, düzlük alanların bulunmamasından ötürü de kentsel bir yerleşime tarih boyunca Hakkaride rastlanılmamıştır Ayrıca il merkezindeki mahalleler arasında mimari bir bağlantıyı sağlayacak yapılanmaya da pek gidilmemiştir Birleşik düzende yaşayanlar arasındaki bu kopukluk büyük boyutlardadır Bazı mahalleler arasında 1 km uzaklıklar olan yerleşimler de bulunmaktadır Bunun yanı sıra mahalleler arasındaki yüksekliklerin farklı oluşu da yapılanmayı etkilemiştir

Hakkarinin tarihi dönemlerde çeşitli saldırılara uğramasından ötürü yapılanma daima savunmaya yönelik olmuştur İklimin çok soğuk oluşu da sivil mimariyi büyük ölçüde etkilemiştir İklim koşullarından ötürü birleşik düzendeki evler dar mahalleler oluşturmuş ve bunların arasında evler birbirlerine bitişik nizamda yapılmışlardır Bunda öylesine ileri gidilmiştir ki, on, on beş evin yan yana bitişik olarak yapılmalarının diğer amacı da iklimin yanı sıra savunmayı kolaylaştırmaktan kaynaklanmıştır Bu durum daha çok kırsal kesimde kendini göstermiştir

Hakkari evleri 1-2 katlı olup, soğuktan ötürü kalın taş duvarlı yapılmışlardır Bunların üzerleri ağaç kirişlerin üzerine serilmiş kalın toprak tabakaları ile örtülmüştür Ağaç kirişlerin içeriden görüntüsü bardana denilen bir cins amerikan bezi ile gizlenmiştir Yakın tarihlerde yapılan evlerde ise toprak damlar yerlerini çatıya veya çinko örtüye bırakmışlardır Evlerin bazılarında belirli bir yüksekliğe kadar moloz taşlar kullanılmış, bunların dışında kalan, üst örtüye kadar olan bölümler ağaç hatıllı kerpiç ile örülmüştür

Hakkari evlerinin iki katlı olan örneklerinde alt katta mutfak, taşlık, kiler ve yemek yenilen odalar bulunmaktadır Özellikle tandır denilen ısınma amaçlı büyük mangallara burada yer verilmiştir İkinci kat genellikle bir sofa ve etrafında evin büyüklüğüne göre odalar sıralanmıştır Bu odalarda oturma odası olarak ayrılan odanın ortasına burada da tandır yerleştirilmiştir Diğer odalar evlerin yatak odalarıdır Bu odaların duvarları da yöresel keçelerle, kilimlerle ve halılarla kaplanmıştır Böylece soğuk bir dereceye kadar engellenmiştir



Hakkari köylerinde dirhe ismi verilen konutlar bulunmaktadır Dirheler birkaçı bir arada, herhangi bir saldırı karşısında birbirlerini koruyabilecek kadar yakın olan ve kayalara oyulmuş büyük ölçüdeki yerleşim birimleridir

Dirhelerin geçmişi oldukça eskiye inmektedir Başlangıçta dirheler daha çok Asur saldırılarına karşı bir önlem olarak yapılmışlar, günümüzde de varlığını sürdürmektedirler Bu tür yapılar bir bakıma gözetleme kulesi, yaylaların güvenliğini, sürüleri kollamak için yapıldıkları bilinmektedir Bugün dirhelerin en belirgin örneklerine Yüksekovada rastlanmaktadır

Günümüzde Hakkaride yapılanma Türkiyenin bir çok yerinde görüldüğü gibi mimari yönden özelliği olmayan beton yapılardır Bu yapılanmada ise yöresel hiçbir iz görülmemektedir

Hakkari Doğal Güzellikleri

Cilo Dağı (Merkez)


Hakkari dağlarının en yüksek kütlesini oluşturan Cilo Dağı Güneydoğu Torosların doğu uzantısıdır Buzul Dağı olan Cilo Dağı, IIIdönem (Tersiyer) (65-2,5 milyon yıl önce) ortaya çıkmıştır Yaklaşık 3500-4000 m yüksekliğinde olup, Türkiyenin ikinci yüksek doruğu buradaki Ulu Doruk veya Reşko Tepesidir (4135)

Cilo Dağı çeşitli gerilmeler ve binmeler sonucunda kıvrılmış, kırılmış, bu nedenle de yöreye engebeli bir yapı kazandırmıştır IIIdönemin sonlarında yanardağ etkinlikleri ile karmaşık bir özellik kazanmıştır Ayrıca bu dağlar batıda Büyük Zap Suyu, güneyde Şemdinli Suyu, doğu ve kuzeydoğuda da Nehil Suyu tarafından derin biçimde yarılmıştır Bunun sonucu olarak da yer yer 1000 mye ulaşan sarp vadiler meydana gelmiştir Cilo Dağı güneydoğuya ve doğuya doğru da alçalmaktadır

Kış aylarında yoğun kar yağışı nedeniyle karın kalınlığı 2-3 myi geçmektedir Buzul yönünden de Türkiyenin en zengin dağıdır Bugün burada 21 vadi buzulu bulunmaktadır Dağın yüksek yaylaları göçer aşiretleri için sayfiye işlevi görmektedir Dağın aşağı yamaçlarında çok seyrek meşe ağaçları dışında yoğun bir bitki örtüsüne rastlanmaz Kış turizmi yönünden önemli olup, Varagöz Vadisi ile Sat Gölü yakınlarında tarih öncesi çağlardan kalma resimlere rastlanmıştır

Ters Lale (Şemdinli)



Ters Lale, Hakkarinin Cilo Dağlarında yetişen dünyanın en nadide çiçeklerinin başında gelmektedir Bu dağlarda kendiliğinden yetişen ve boyu 75 cmyi bulan, her dalında 3-8 lalenin ters olarak geliştiği bu çiçek kaçak olarak Avrupa ülkelerine satılmakta ve buralarda kozmetik ile ilaç sanayinde kullanılmaktadır Bunun yanı sıra süs çiçeği olarak da yararlanılmaktadır

Ters Lale, Avrupada Fritillasio İmperialis, Kejan Lalesi, Prestika, Karagöz Lalesi, Emperyalis Ağlayan Gelin ve en çok Şemdinli yöresinde yetiştiğinden de Şemdinli Lalesi gibi isimlerle anılmaktadır Yöre halkı tarafından da Ağlayan Gelin, Kerbela ve Kral lalesi olarak da bilinmektedir Bunun da nedeni çiçeğin her sabah etrafa su yaymasıdır Ters Lale Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu'nca koruma altına alınmıştır

Bercelan Yaylası (Merkez)



Hakkari merkez ilçenin kuzeyindeki Karadağ üzerinde bulunan Bercelan Yaylası ile 18-20 km uzaklıktadır Çevresinde Seyithan, Golaşın ve Golan Gölleri ile Zap Suyu vadisi bulunmaktadır

Burada dağlardan kopan büyük kayalar doğal köprüler oluşturmuştur Yöre halkı bunlara “Şeytan Köprüsü” ismini yakıştırmıştır Vadinin yakınında Sine Kayalıkları yer almakta olup, bu yörede Melise Suyu ile Çeman Düzlüğü bulunmaktadır Bitki örtüsü bakımında da oldukça zengindir

Kuş Cenneti (Yüksekova)



Hakkari, Yüksekovada, deniz seviyesinden 1925 m yüksekliğinde, 2800 hektarlık geniş bir alana yayılmış olan Yüksekova bitki örtüsü ve su yönünden oldukça zengin bir bölgedir Yüksekovanın ortasından Nehil Çayı akmakta olup, çevresi insan boyundan daha yüksek olan saz ve kamışlarla kaplıdır Ayrıca burada bol miktarda bozulmamış orkideler yetişmektedir Çevre bilimcilerine göre de doğal dokusu bozulmamış Türkiyenin ender bölgelerinden biridir

Yörede kuluçkaya yatan kuş türleri bulunmaktadır Bunların başında da; erguvan, balıkçıl, saz delicesi, çayır delicesi, leylek, turna, toy, ve kızılbacak, kızıl akbaba, yılan kartalı, doğu atmacası, küçük orman kartalı, kaya kartalı, küçük kartal, doğan ve puhu kuşları gelmektedir

Hakkari Koç Heykelleri

Hakkari Yüksekova ilçe merkezinde bulunan bir koç heykelinin yan yüzeylerinde Geveruk kaya resimlerindeki motiflere benzer şekiller bulunmaktadır Bu heykel dörtgen bir kaya kütlesinden oyulmuş, koçun baş ve ayakları dışa taşkın olarak işlenmiştir Koçun ön ve arka ayakları birbirinden aralarındaki bir yarıkla ayrılmıştır Koçun boynuzları yuvarlak ve oymalıdır Bu heykelin bir yüzünde koça binmiş elinde mızrak tutan bir adam, onun arkasında ellerinde ne oldukları anlaşılamayan yuvarlak nesneler tutan kişi, üç koç, bir kama ve bir de kesici alet çizilmiştir

Yüksekova'nın 5 Km güneybatısında bulunan Gagevran köyünde buna benzer bir diğer koç heykeli daha bulunmuştur Bu heykelin yakındaki Nasturilere ait bir kiliseden sökülüp buraya getirildiği sanılmaktadırNitekim bu eserin üzerinde mimari parçadan söküldüğünü gösteren kabartma bir bölüm daha bulunmaktadır Doğu ve Güneydoğu Anadoluda bu tür koç heykelleri yaygın biçimde yapılmışlardır