Kazakistan Tanitimi

KAZAKİSTAN

DEVLETİN ADI: Kazakistan Cumhûriyeti
BAŞŞEHRİ: Alma-Ata
YÜZÖLÇÜMÜ: 2717300 km2
NÜFUSU: 17000000
RESMİ DİLİ: Kazak Türkçesi ve Rusça
DİNİ: İslâmiyet
PARA BİRİMİ: Ruble
Orta Asyada yer alan bir Türk devleti Kuzeyinde Rusya Federasyonu, Ural Dağları ve Güney Sibirya, doğusunda Moğolistan ve Doğu Türkistan, güneyinde Kırgızistan, Özbekistan, Aladağ, TanrıDağları ve Aral Gölü, batısında ise Hazar Denizi yer alır Doğu ve batı sınırları arası 3000 km, kuzey ve güney sınırları arası ise 1500 kmdir

Târihi

Kazakların târih sahnesine çıkışları 15 asra rastlar Şeybânî Hükümdârı Ebül-Hayr zamanında bozkır bölgesinde yaşayan Türk kabîleleri, aynı sülâleden Barak Hanın oğulları Canıbek ile Kereyin idâresinde doğuya göç ederek ÇağatayHanlığı topraklarını kendilerine yurt edindiler Buralarda yaşayan ve göçebe olan Türk kavimleri ile birlik olup iki yüz bin kişilik bir nüfûsa ulaştılar Bunlara daha sonra, Naymanlar, Celâyirliler ve Duğlatlar da katılınca bir milyonluk bir Kazak topluluğu meydana geldi Balkaş civârında yaşayanlara Canıbekoğlu Kasım Han, Urallara kadar olan bölgede yaşayanlara Kereyoğlu Burunduk Han hükümdarlık ediyordu Kasım Han, amcasının oğlu Burunduk Hanı ortadan kaldırarak, Kazakların tamâmını idâresi altına aldı ve üç yüz bin kişilik bir ordu kurdu Kasım Handan sonra oğlu Aknazor Han (1520-1555), ondan sonra onun oğlu Şigay Han (1555-1570) Kazan hükümdarı oldu Şigay Han zamânında bozkırların tamamı Kazak hâkimiyeti altına girdi Şigay Hanın yerine geçen Tevekkel Han (1570-1600) Taşkenti ele geçirerek başşehir yaptı Kazak topraklarını üç ayrı “orda”ya böldü Bunlar batıdan doğuya sırasıyla Tien Shanın kuzeyindeki Semireciye bölgesini içine alan kısma BüyükOrda (Uluyüz), Aral Gölünün doğusundaki orta step bölgesini içine alan kısma OrtaOrda (Ortayüz) ve Aral Gölüyle Ural Irmağı arasında kalan kısma da Küçük Orda (Kiçiyüz) denildi Tevekkel Hanın yerine geçen kardeşi İşim Han (1600-1623), Çungarya Kalmuklarına (Oryatlara) karşı devamlı harpler yaptı Ondan sonra yerine geçen kardeşi Cihangir (1623-1655) Kalmukları 1626 yılında yendi Cihangir Handan sonra yerine oğlu Tekva Han (1655-1678) geçti

Tekva Handan sonra sultan olan Pulta Han (1678-1718) devrinde Çungarya Kalmukları, Türkistana kadar olan bölgeleri elegeçirdi Kazakların birliği bozuldu Ordalar birbirleri ile savaşmaya başladılar Bu durumdan istifade eden Ruslar, önce Küçük Ordayı (1731), sonra Orta Ordayı (1743), daha sonra da Hokand Hanlığı idâresindeki Büyük Ordayı (1846) hâkimiyetleri altına aldılar Böylece bütün Kazak toprakları Çarlık Rusyasının eline geçmiş oldu 19 yüzyılın ikinci yarısından îtibâren Kazak topraklarında yeni iskân merkezleri kurularak Ruslar yerleştirildi 1916da 19-43 yaş arası bütün erkek nüfûsun askere çağrılması üzerine Kazaklar isyân etti Fakat bu isyân Ruslar tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı

1917 devriminden sonra Alaş Orda adlı Kazak hükümeti kuruldu Kızılordu 1920de Kazakistanı işgal etti ve Oranburgda muhtar bir Sovyet Cumhûriyeti kuruldu Daha sonra Alma-Ata başşehir oldu Göçebeler 1929da yerleşik hayata geçmeye zorlandı Çok sayıda Rus ve Ukraynalı Kırgızistana yerleştirildi Buna karşı çıkan Kazaklar hunharca katledildiler Kazak çocukları millî ve dinî kültürden uzak, ateist olarak yetiştirilmeye çalışıldı ise de bunda muvaffak olunamadı 1936da yapılan yeni bir düzenleme ile Kazak Özerk bölgesi, Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhûriyeti hâline getirildi Rusyadaki Glasnost hareketlerinden sonra ve 1991 Ağustosunda eski Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Kazakistan Cumhûriyeti bağımsızlığını îlân etti

Fizikî Yapı

Ülke topraklarının beşte biri dağlarla kaplıdır Diğer kısmı düzlükler tepelik ovalar ve platolardan meydana gelir Batı ve güneybatı kesimlerine hâkim olan HazarÇöküntüsünün güneyinde Ustyurt Yaylası, Mangışlak Yarımadasında ise Karadağ ve Akdağ uzanır Hazar Çöküntüsünü Ural Platosu ve Mugodjar Tepeleri geniş Turan Ovasından ayırır Kurumuş ırmakların önceleri taşıdığı kumlar güneyde Kızılkum Çölünü, orta kesimde Karakum Çölünü, kuzeyde Büyük ve Küçük Barsuki çöllerini meydana getirmiştir Kuzeyde dağların yüksekliği 1500 metreye ulaşır Ülke topraklarının batısında Uludağ, doğusunda iseCengizdağ olarak bilinen sıradağlar yer alır Doğu ve güneydoğudaki yüksek dağ silsileleri vâdilerle yarılmıştır Çungarya Aladağları Balkaş Gölünün bulunduğu çöküntünün güneyinden, Tarbagatay Sıradağları güneyden, Altay dağ silsilesinin devamı olanListvyaga, Holzun ve Tigirek sıradağları ise doğudan Kazakistan topraklarına girer Kırgızistan sınırındaTanrı Dağları, uzanır Muyunkum Çölü Karadağın içlerine kadar girer

Kazakistanda binlerce küçük akarsu vardır Bu akarsuların büyük kesimi Hazar Denizi, Aral, Balkaş ve Tengiz göllerine dökülür Kazakistan topraklarını baştan başa geçen ve Kuzey Buz Denizine dökülen nehirler ise Irtiş, İşim ve Tobuldur Akarsuların büyük kısmı yazın kurur Başlıca ırmakları Ural ve Seyhundur Seyhun üzerinde taşkınları önlemek ve sulama gâyeli birçok baraj bulunur

Ülke sınırları içinde su seviyesi genelde değişken olan ve bâzıları belli aylarda kuruyan elli bine yakın göl vardır Hazar Denizinin 2320 kmlik kıyısı Kazakistan sınırları içinde kalır Diğer önemli gölleri Aral, Balkaş, Zaysan, Alakol, Tengiz ve Seletitengizdir

İklim

Kazakistanın vâdi ve ovalarında çok sert bir kara iklimi hâkimdir Sıcaklık bölgelere göre çok farklılık gösterir Güneyde -5°C ile -1,4°C arasında değişen kış ortalama sıcaklığı, orta kısımlarda -16°C ile -19°Cye kadar düşer Yazın ortalama sıcaklık kuzeyde 20°C güneyde ise 29°Cdir Senelik ortalama yağış miktarı kuzey ve orta kısımlarda 200-300 mm, güneyde 400-500 mm, yüksek sıradağlarda ise 600-1000 mm arasında değişir Vâdilerde sık sık kasırga şiddetine varan rüzgârlar eser

Tabiî Kaynaklar

Mâdenler: Kazakistan yeraltı kaynakları bakımından zengindirKaraganda bölgesinde zengin kömür yatakları, Ural-Enba Havzasında petrol yatakları vardır Ayrıca bakır, kurşun (Altay, Kara-Tav, Ala-Tav, Tekelide), çinko (Alma-Ata), demir (Karkaralı, Balhaç, Cez-Kazgon, Ata-Su), manganez, kalay, volfram, molibden, antimuan çıkarılmaktadır

Bitki örtüsü ve hayvanlar: Ülke topraklarının büyük bölümünü kaplayan çöllerde pelin otu ve ılgın yetişir Altay ve Tanrı dağları ormanlarla kaplıdır Ormanlarda ve çöllerde çok sayıda av hayvanı yaşar Bunlardan bâzıları; antilop, sığın, kurt, ayı, kakum, samurdur Irmak ve göllerde sazan, turna, som balığı, alabalık ve tatlısu levreği Hazar Denizinde ise mersinbalığı, ringa çamçak avlanır

Nüfus ve SosyalHayat

Kazakistanın nüfûsu 17000000 civârındadır Başkenti Alma-Ata olup nüfûsu 1200000dir Nüfûsun % 397si Kazak, % 378i Rus, % 58iAlman, % 54ü Ukraynalı, % 4ü Tatar ve Özbek, % 73ü diğer milletlere mensuptur Başlıca şehirleri Uralsk, Ahtubinsk, Guryev, Bişkek, Karaganda, Aralskdır

Kazakistanda büyük yerleşim bölgeleri dışında hâlâ eski göçebe özelliği sürdürülmektedir Halkın çoğu geçimini hayvancılıkla sağladığı için yazın “çaylav” dedikleri yaylalara gitmek, kışın da “kıştav” dedikleri kışlaklarında barınmaktadırlar Böylece göçebe hayatlarını devam ettirirler

Eğitim: Halkın çoğu 1917 komünist ihtilâlinden önce göçebe hayâtı yaşadığından, Kazaklarda eğitim faaliyetleri fazla gelişmemişti Yerleşme merkezlerinde çok sayıda medrese vardı İhtilâlden sonra bölgede Rus eğitim sistemi uygulanmaya başlandı İlk ve orta öğretim Kazakça yapılmasına rağmen, anaokullarında ve yüksek okullarda Rusça eğitim yapılması Kazak gençlerini Rusça öğrenmeye mecbur bıraktı

Kazakistanda eğitim 7-17 yaş arasında mecbûrî ve parasızdır Okullarda Rusça ve Kazakça eğitim yapılır Ayrıca azınlık dillerinde de öğretim yapan okullar vardır Nüfûsun az olduğu bölgelerde ortaokul çocukları için yatılı okullar bulunur Meslekî eğitim veren okulların sayısı oldukça fazladır Ülke çapında 8689 ortaokul, 243 teknik lise, vardır

Kazakistanda ilk üniversite 1934te Kirovda kuruldu 1948de Kazak İlimler Akademisi teşkil edildi Bu akademiye bağlı 35ten fazla enstitü vardır Ayrıca 40 civârında yüksek okul mevcuttur

Siyasi Hayat

Rus hükûmeti, Kazakların millî şuurunu kaybetmesi için çeşitli çalışmalar yaptı Stalin döneminde Kazakçadan Arapça ve Farsça kelimeler çıkarılarak bunların yerine Rusça kelimeler konuldu Günümüzde Kazakçada bulunan bâzı kelimeler için Rusça kelimeler kullanılmaktadır Böylece Kazakça kısa zamanda Rusçanın tesiri altında kalmıştır Buna sebep, kendi dilini iyi bir şekilde öğrenmeyen Kazak aydınlarının şuurlu veya şuursuzca yazılarında Rusça kullanmaları olmuştur

Büyük kısmı Müslüman olan Kazaklarda dindarlık derecesi bölgelere göre değişmektedir Kazakların çoğunlukta bulunduğu bölgelerde dînî inanç daha güçlü olup, Kazakların azınlık durumuna düştüğü bölgelerde ise dînî inanç zayıftır Müslümanların çoğunlukta bulunduğu bölgelerde İslâmî ve millî âdet ve örfler hâlâ canlı olarak muhâfaza edilmektedir Bağımsızlığını kazanmadan önce din aleyhtarı propaganda çok güçlü yürütülmekteydi Kazakistanda 1948den bu yana Kazakça 150ye yakın din aleyhtarı kitap yayınlanmıştır Kazaklar, Müslüman topluluklar arasında, dillerinde din aleyhtarı kitaplar neşredilen üçüncü ülke durumundadır

Ekonomi

Ülke ekonomisi tarım, hayvancılık ve mâdenciliğe dayalıdır Toprakların büyük bölümü çöl ve dağlarla kaplı olduğu için tarıma elverişli arâzi azdır Bu arâzinin büyük kısmı meradır Kazakistanda tarım dört bölgede mütâlaa edilebilir: 1)Yerleşik zirâî bölge: Bölgede özellikle buğday, darı, ayçiçeği ve büyükbaş hayvanlar yetiştirilir 2) Geçiş bölgesi: Bu bölgede darı yetiştirilir ve koyun beslenir 3)Hayvan besleme bölgesi:Buralarda koyun beslenir Aktübede ayrıca at ve deve de yetiştirilir 4)Sunî sulama yapılan bölge: Bu bölgede ise sanâyide kullanılan pamuk, pancar, tütün, kendir, yağlı tohumlar ve pirinç yetiştirilir

Kazakistan sanâyii mâdenciliğe bağlı olarak gelişmiştir Sovyetler Birliğinden ayrılmadan önce, bu ülkenin hammadde ihtiyacının büyük kısmını karşılıyordu Başlıca sanâyi kuruluşları demir, çelik, çimento, gübre, şeker, un, konserve, ilâç, sentetik iplik, röntgen âletleri fabrikalarıdır Sanâyide çalışan işgücünün büyük kısmı kömür mâdenleri, petrol tesislerinde çalışmaktadır

Ulaşım: Kazakistanda ulaşım kara, demir ve hava yoluyla sağlanır Demiryolu ağı 21400000 km uzunlukta olup, ülkeyi ağ gibi örmüştür Karayollarının uzunluğu ise 189000 kmdir Birçok şehirde hava alanı vardır