Dünya Tarihindeki Harikalar Artemis Tapinaği

ARTEMİS TAPINAĞI





Bizanslı Philon "Babil'in asma bahçelerini, Olimpos'taki Zeus Heykelini, Rodos Kolossusu'nu, yüksek piramitlerin kudretli işçiliğini ve Mausoleus'in mezarını gördüm Ama bulutlara doğru yükselen Efes'teki tapınağı gördüğümde, diğerlerinin tümünün gölgede kaldığını hissettim" diye yazmıştı
Tanrıça Artemis adına ilk türbe MÖ800'lü yıllarda Efes'teki nehrin yakınındaki bataklık kıyıya yapılmıştı Bazen Diana da denen Efes tanrıçası Artemis, Yunan Artemis'iyle aynı değildi Yunan Artemis'i av tanrıçasıydı Efes Artemis'i ise belinden omuzlarına kadar birçok göğüsle resmedildiği gibi verimlilik, bereket ve doğurganlık tanrıçasıydı

Bu eski tapınakta muhtemelen Jüpiterden düşen bir meteorit olduğu düşünülen kutsal birtaş vardı Tapınak, sonraki yüzyıllarda birkaç kez tahrip olmuş ve yeniden inşaa edilmiştir MÖ600'lerde Efes şehri büyük bir ticaret limanı haline geldi ve Chersiphron adlı bir mimar yüksek taş kolonları olan yeni ve büyük bir tapınak inşaa etti

Lidya kralı Croesus, MÖ550'de Efes'i ve Anadolu'daki diğer Yunan şehirlerini fethetti Bu savaş sırasında mabet tahrip oldu Croesus, mimar Theodorus'a daha öncekilerin hepsini gölgede bırakan yeni bir mabet yaptırdı Yeni tapınak öncekinin 4 katı büyüklükte 90 metre yükseklikte ve 45 metre genişlikteydi Masif bir çatı, yüzden fazla taş sütunla destekleniyordu

MÖ 356'da Herostratus adlı biri tarafından çıkarılan bir yangında yanarak tahrip oldu Bundan kısa bir süre sonra o günün en ünlü heykeltraşı olan Scopas'lı Paros tarafından yeni bir mabet yapıldı Romalı tarihçi Pliny'ye göre yeni tapınak, 130 metre uzunlukta ve 68 metre genişlikteydi Tavanı, yükseklikleri 18 metre olan 127 adet sütun destekliyordu İnşaat 120 yıl sürmüştü Büyük İskender MÖ333'de Efes'e geldiğinde tapınağın inşaası hala devam ediyordu

MS 57'de St Paul hristiyanlığı yaymak için Efes'e geldi O kadar başarılı oldu ki bundan, şehrin demircisi ve tapınaktaki heykellerin sahiplerinden birisi olan Demetrius büyük bir korkuya kapıldı Çünkü Demetrius tapınaktaki heykellerin bir kısmının sahibiydi ve her yıl tapınağa hacca gelenlerden iyi bir geliri vardı ve insanların dinini değiştirmesi demek onun geçimini kaybetmesi anlamına geliyordu Birlikte ticaret yaptığı diğer kişileri de yanına alan Demetrius heyecan verici ve "Yaşasın Efesliler'in Artemisi" diye biten bir söylev yaptı ve halkı galeyana getirdi Hemen sonra St Paul'un yardımcılarından ikisini tutukladılar Bunu bir isyan takip etti Sonuçta St Paul, tutuklanan yardımcılarıyla şehri terketti ve Makedonya'ya geri döndü

262'de Gotların bir akını sırasında büyük Artemis tapınağı yakılıp yıkıldı Bir yüzyıl sonra Roma İmparatoru Constantine şehri yeniden inşaa ettirdi Fakat hristiyan olduğu için tapınağı restore ettirmediConstantin'in çabalarına rağmen Efes eski günlerine dönemedi Çünkü gemilerin demirlediği liman yokolmuştu Nehrin taşıdığı alüvyonlar tarafından deniz şehirden uzaklaşmıştı Zamanla şehir sakinleri kenti terkettiler Mabetin kalıntıları başka yapıların ve heykellerin yapılmasında kullanıldı

British Museum'dan John Turtle Wood 1863'de tapınağı araştırmaya başladı 1869'da 6 metre derinlikte, çamurların içinde tapınağın temellerini buldu Bulduğu heykelleri ve bazı kalıntıları British Museum'a götürdü

1904'de yine aynı müzeden DG Hograth'ın liderliğindeki bir ekip kazılara devam ettiler ve sitede birbirinin üzerine inşaa edilen 5 tapınak olduğunu keşfettiler Bugün gelen ziyaretçilere tapınağın yerini belli etmek için, bataklık halinde olan bölgeye sadece bir tek sütun dikilmiştir

Efesli Artemis
Artemis, Ay tanrıçası olarak Titan Selene in yerini alan Apollon un kardeşi bakire avcı Yunan tanrıçasıdır Efes li Artemis ise oldukça farklıdır Efesli Artemis in (Efesya) bir Anadolu tanrıçası olan Kibele nin bir kültü olduğu sanılmaktadır Anadolu nun ana tanrıçası Kibele Efes e nasıl geldiği ve orada Artemis adıyla kültünün nasıl başladığı bilinmemekle beraber Kibele nin çeşitli evreler geçirerek Artemis haline geldiği kabul ediliyor



Yunan tanrılarının aksine daha çok yakın doğu ve Mısır tanrıları gibi vücudu altından ayaklarının çıktığı ve bacaklara doğru gittikçe incelen sütun benzeri bir bölümle kaplıdır Çok göğüslü Tanrıça (37 adet) Efes te basılmış paraların üzerinde başında Kibele nin bir özelliği olan duvar gibi bir taç ile resmedilmiştir Paraların üzerindeki resminde, kolları birbirine geçmiş yılan ya da Ouroboros yığınlarından oluşan bir asaya dayalı durmaktadır Aynı Kibele gibi Efes te ki tanrıçaya da megabyzae adı verilen hierodüller ve koreler hizmet etmekteydi
Ayrıca Bennett in bahsettiği muhtemelen milattan önce üçüncü yüzyıldan kalma bir adak yazıtı Efesli Artemis i Girit ile ilişkilendirmektedir:
Yunanlılar ın birleştirme adetleri, tüm yabancı tanrıları kendi anlayabilecekleri bir şekilde Olimpus panteonunun bir biçimi halinde asimile etmiştir Efes te İyonya lı yerleşimcilerin “Efesin Hanımı” için yaptıkları Artemis özdeleşleşmesinin cılız olduğu çok açıktır
Artemis Tapınağı Tarihi
Efes te ki kutsal alan Atremisium dan çok daha eskidir Pausanias, Artemis ibadet yerinin İyon göçünden çok eski olduğunu hatta Didyma daki muğlak Apollo tapınağından bile eski olduğunu kesin bir ifade ile belirtmiştir Söylediğine göre İyonya öncesi şehirliler Lidyalılar ve Lelegeslerden oluşmaktadır

Artemis Tapınağı MÖ 550 yılları civarında Girit li mimar Chersiphron ve oğlu Metagenes tarafından tasarlanmış ve inşa edilmiştir Bu inşaat Lidya nın zengin kralı Kroisos tarafından finanse edilmiştir Yaşlı Pliny ye göre inşaat yeri olarak bataksal alanın seçilmesinin sebebi gelecekteki depremlere önlem amacı taşımaktadır Tapınak pek çoğu Artemis e çeşitli mallar ve mücevherlerle hürmet eden tüccarlar, krallar, turistler ve tapanlar tarafından ziyaret edilen bir yer haline geldi
Hem Herakles hem de Dionysus tarafından bahsedilen bir mite göre orada sığınan Amazonlar ile ilişkilendirilen bir gelenek sonucu tapınak aynı zamanda çok saygı gören bir sığınaktı da



Efes teki Artemis Tapınağı MÖ 356 yılının 21 Temmuz unda Herostratus adında biri tarafından kundaklanması sonucunda yıkıldı Hikayeye göre Herostratus un güdüsü, her şeye rağmen ünlü olmaktı Dolayısı ile “herostratik ün” terimi buradan gelir
“Bu muhteşem güzellikteki yapının yok olması sayesinde ismi tüm dünya tarafından duyulabilsin diye Efesli Diana nın tapınağını yakmayı planlayan bir adam bulundu”
Bugün Artemis Tapınağı nın yerinde yıkılmış kolonlardan oluşturulmuş bir sütun haricinde hiçbir şey yoktur Çok öfkelenen Efesli ler Herostratus un adının hiçbir zaman kaydedilmeyeceğini duyurdular Daha sonra Strabo ismi not etti Bu yüzden nasıl olduğunu bugün bilebiliyoruz
Aynı gece Büyük İskender doğdu Plutarch Tanrıça Artemis in Büyük İskender in doğumu ile çok meşgul olduğu için tapınağını kurtaramadığını söylemiştir Daha sonraları İskender tapınağın yapılması için para ve yardım önerdi fakat Efeslişer kabul etmedi Nihayetinde tapınak İskenderin ölümünden sonra MÖ 323 yılında restore edildi
Bu yeniden inşa ise 263 yılında İmparator Gallienus zamanında Gotlar ın bir akını sırasında yıkıldı “Respa, Veduc and Thuruar, Gotlar ın liderleri, gemiye bindiler Hellespont boğazını geçtiler Orada çok nüfuslu bir çok şehri yok ettiler ve Efes te Diana nın ünlü tapınağını ateşe verdiler” diye rapor etti
Daha sonra Roma İmparatoru Konstantin şehri yeniden yaptırdıysa Hıristiyan oldukları için tapınak tekrar inşa edilmedi Geçen 200 sene de Efesliler in çoğu Hıristiyanlığa geçti ve tapınak dinsel çekiciliğini kaybetti Kalıntılarının çoğu Hıristiyanlar tarafından parçalanarak başka yapıların inşasında kullanıldı
British Museum un sponsorluğunda John Turtle Wood 1863′ de tapınağı araştırmaya başladı 1869′ da 6 metre derinlikte, çamurların içinde tapınağın temellerini buldu Bulduğu heykelleri ve bazı kalıntıları British Museum a götürdü Tapınaktan çıkarılan yapılar ve heykeller orada görülebilir Bugün bataklık halinde olan Tapınağın asıl yerinde ise tek bir sütun haricinde hiçbir şey bulunmamaktadır
1904′ de yine aynı müzeden DG Hograth ın liderliğindeki bir ekip kazılara devam ettiler ve sitede birbirinin üzerine inşaa edilen 5 tapınak olduğunu keşfettiler
Artemis Tapınağı nın Mimarisi



Tapınağın üç evreden oluştuğu sanılmaktadır A evresin Artemisium olarak adlandırılan tapınaktan önce orada yaklaşık MÖ 7 yüzyılda yapılmış bir sunaktır B evresi daha sonra bunun üzerine yapılmış olan tapınak, C evresi ise yangından sonra yapılan restorasyondur
Artemis Tapınağı nın içi ve içindeki sanat hakkındaki tanımlamaların ve hemen hepsi tarihçi Plynus un anlattıklarına dayanmaktadır Pliny tapınağı 115 meters uzunluğunda ve 55 metre eninde neredeyse tamamen mermerden olarak tanımlamıştır Tapınak her biri 18 metre olan 127 İyonik stilde kolondan oluşmaktadır
Artemis Tapınağı içinde birçok sanat eseri vardı Ünlü Yunan hekeltraşlar Polyclitus, Pheidias, Cresilas, ve Phradmon tarafından yapılmış heykellerle, tablolarla ve altın ve gümüşle bezenmiş kolonlarla donatılmıştı Sanatçılar en güzel heykeli yaratmak için birbirleri ile yarışırlardı Bu heykellerin büyük bir çoğunluğu Efes şehrini kurduğu söylenen Amazonlar ın heykelleridir
Pliny ayrıca, Mausolos un mozolesi üzerinde de çalışan Scopas ın tapınağın kolonlarındaki kabartmaları oyduğunu söyler
Atinalı Athenagoras, Efes teki baş Artemis heykelinin yaratıcı olarak Daedalus un öğrencisi Endoeus un ismini vermiştir
Artemis Tapınağı, Anadolu nun ekonomik olarak güçlü bir bölgesinde yer almaktaydı ve tüccarlar ve Anadolu nun her yerinden yolcular tarafından ziyaret edilmekteydi Tapınak birçok inanıştan etkilenmiştir ve birçok farklı dinden insan için bir inanç sembolü olmuştur Efesliler Kibele ye taparlardı ve inançlarının büyük bir kısmını Artemis e de dahil ettiler Artemis Kibele, Romalı karşıtı Diana dan çok farklı bir şekil aldı Artemis kültü uzak diyarlardan binlerce tapanı çekti Hepsi bu yerde bir araya gelip ona taparlardı