Tıbbın Gelişiminde Savaşların Rolü

Savaşlar, ülkelerin insan kaynaklarını, yılların üretimi ile sağlanan ekonomik zenginliklerini ve kültürel birikimlerini yok eden yapay afetlerdir

4000 yıllık yazılı tarih boyunca savaşsız geçen süre 100 yıldan daha azdır Nedeni ne olursa olsun bir savaşta askerleri yönlendiren temel duygu, yaşama içgüdüsü ve ölmemek için öldürme zorunluluğudur Bu nedenle toplu yaralanmalar ve ölümler, savaşların kaçınılmaz bir sonucudur Hekimlik mesleği, insan hayatını koruma, kurtarma ve tedavi etme sanatıdır Savaş gibi böylesine zıt bir duygu, düşünce ve olaylar dizisinin, modern tıbbın gelişimine bu kadar büyük katkısının olabileceğini görmek gerçekten şaşırtıcıdır

İlk düzenli sıhhiye birlikleri

Savaşların tıbba ilk katkısı, toplu yaralanmalarda kademeli sağlık hizmetinin öneminin anlaşılmasıdır

Napoléon'un ordusunda, ilk kez düzenli sıhhiye birlikleri ve atlı arabalarla taşınan seyyar hastaneler oluşturulmuştur Ordunun başcerrahı Dominique Jean Larrey (1766-1842) seyyar cerrahi ekipleri cephe hattına kadar yaklaştırarak ve öncelikle en ağır yaralıların taşınmasını sağlayarak, modern ambulans sistemine ve sahada ilk yardım kavramına öncülük etmiştir

Kırım Savaşı - İstanbul - Florence Nightingale

Ondan 50 yıl sonra Kırım Savaşı'nda, ilk tedavileri yapılmış yaralı İngiliz askerleri hastane gemileri ile İstanbul'a taşınmış ve burada İtalyan hastabakıcı Florence Nightingale'in öncülük ettiği ve kısa sürede bütün dünyaya yayılan modern hemşirelik bakımı ile tanışmışlardır

Atlı ambulanslar ve küçük sahra hastanelerinden

Şehir-Kasaba-Köy sağlık teşkilatına

19 yüzyılın ikinci yarısında meydana gelen Amerikan İç Savaşı'nda, Almanya-Fransa ve Osmanlı-Rus savaşlarında yaralıların tahliyesi için atlı ambulans birlikleri, ilk yardım için küçük sahra hastaneleri kurulmuştur

Bu hastaneler, tümenlerin, kolorduların, orduların olduğu ve cephe gerisindeki kentlerde kurulu, kapasitesi ve kadrosu daha büyük genel hastanelere bağlanmıştır Bu sistem sonraki yıllarda köy, kasaba, şehir ve büyük şehir sağlık teşkilatlarının kuruluşuna öncülük edecektir

Hızlı tahliye için motorlu taşıtların ambulans olarak kullanımı

I Dünya Savaşı'nda hızlı tahliye için motorlu ambulanslar devreye girmiştir Bununla birlikte, kanama kontrolü uygulanan küçük cerrahi üniteler mümkün olduğu ölçüde ön hatlardaki siperlerin içine yerleştirilmiştir

Sağlık alanında tren gemi ve uçak helikopter kullanımı

Ambulans uçaklar, içinde ameliyat yapılabilen hastane trenler ve gemiler ilk kez II Dünya Savaşı'nda kullanılmıştır

Kore Savaşı'nda (1950-1953) ilk defa yaralılar ambulans helikopterler ile seyyar hastanelere ulaştırılmış ve karın yaralanmalarından ölüm oranı %8,8'e düşmüştür Vietnam Savaşı'ndaysa (1962-1974) helikopterlerin kullanılmasının yanı sıra sahada ilk yardım ve seyyar hastane konularındaki güncel gelişmeler de uygulanmış, ölüm oranı % 4,5'lara indirilmiştir

Acil cerrahi tedavilerde tutum belirleme ve zamanlama

Irak ve Afganistan savaşlarının tıp ve cerrahiye getirdiği en son kazanç ise acil cerrahi tedavilerde tutum belirleme ve zamanlamadır

Son 50 yılın savaş istatistiklerine bakıldığında ölümlerin % 80'den fazlasının yaralanma yerinde, ilk yarım saat içinde meydana geldiği görülür Güncel tedavide yeni yaklaşım, hayat kurtarıcı acil cerrahi girişimlerin (hasar kontrol, kanama kontrol cerrahisi) olabildiğince kısa süre içinde ve alanda yapılmasıdır Bu amaçla, içlerinde bu tür girişimlerin yapılabileceği zırhlı araçlar geliştirilmiş ve ileri hat cerrahi timleri oluşturularak genel ölüm oranları % 15'lere indirilmiştir

Savaşların modern tıbba en büyük katkılarından biri de yara tedavisinde olmuştur

Savaş yaralanmalarında ölüm nedenleri genellikle erken dönemde kanama, geç dönemde ise bakterilere bağlı enfeksiyondur İyonyalı ozan Homeros (MÖ 8 yüzyıl), İlyada destanında her 4 yaralı askerden 3'ünün öldüğünü belirtir Bu oran 2000 yıl sonraki Orta ve Yeniçağ savaşlarında da değişmemiş, ölüm oranları İlkçağ savaşlarından kanama ve enfeksiyona karşı modern tıbbi uygulamaların başladığı 20 yüzyıl savaşlarına kadar, belirgin olarak azaltılamamıştır

1300'lü yıllarda silahlarda barut kullanılmaya başlanmasıyla birlikte oluşan yara enfeksiyonlarının barut zehrine bağlı olduğu düşünülmüş ve yara iyileşmesinde kaynar yağ, kızgın demir kullanılmıştır Modern cerrahinin babası olarak kabul edilen Fransız Doktor Ambroise Pare (1510-1590) ise yara tedavisinde yumurta sarısı, gül yağı ve terebentin (çam ağacı reçinesi) pansumanıyla iyi neticeler elde ederek 200 senelik süreçte etkili olmuştur

"Antiseptik" ve "geniş yara temizliği" öneminin anlaşılması

İngiliz doktor Joseph Lister'in (1827-1912) 1867'de ortaya attığı antiseptik (mikrop karşıtı maddeler) kavramı büyük bir devrim niteliğindedir

Rus-Osmanlı Savaşı'nda Rus ordu cerrahı Carl Reyher (1846-1890) antiseptiklerle birlikte geniş yara temizliği, yani debridman kavramını ortaya atmıştır

İspanyol-Amerikan Savaşı'nda (1898-1899) cerrahi maske ve steril (mikroplardan arındırılmış) eldiven kullanılmamasına karşın steril aletler ve antiseptik solüsyonlarla enfeksiyona bağlı ölümler azalmıştır

I Dünya Savaşı'nda ise yüksek hızlı mermiler, makineli silahlar, patlayıcıların neden olduğu kirli yaralanmalar nedeniyle ölüm oranları yeniden % 35'lere yükselmiştir Penisilin, 1929'da Fleming tarafından keşfedilmesine karşın, aktif madde izolasyonu ve seri üretim sorunları nedeni ile yoğunluklu olarak ancak 1944 Normandiya Çıkarması'nda kullanılmıştır

Amputasyonlar (bir uzvun ameliyatla vücuttan kesilerek alınması)

Amputasyonlar ölümcül döngüyü durduran en önemli girişim olarak Eski Mısır'dan beri bilinmektedir Hipokrat da gangrenöz uzuvlarda amputasyon önermiştir

Pare, amputasyonlarda damar bağlama yöntemlerini kullanmış, Jean Petit (1674-1750) ise turnike ile amputasyon girişimi esnasında kanamayı azaltarak büyük teknik kolaylık sağlamıştır

Larrey, Borodino Savaşı'nda bir günde 200 amputasyon yapmıştır I ve II Dünya savaşlarında kullanılan tahrip gücü yüksek silahlar nedeniyle amputasyonlar tekrar artmıştır

II Dünya Savaşı'nda 18000 Amerikan askerine amputasyon uygulanması, özel rehabilitasyon merkezlerinin kurulmasına neden olmuştur

II Dünya Savaşı'nda el cerrahisi-mikrocerrahi özgün bir bilim dalı olmuştur

II Dünya Savaşı'nda 592000 yaralı Amerikan askerinden 89000'inde el yaralanması tespit edilmiş ve savaş sonrası Dr Sterling Bunnell'in (1882-1957) çabalarıyla el cerrahisi-mikrocerrahi özgün bir bilim dalı olmuştur II Dünya Savaşı'nda uzuv amputasyonu tüm yaralıların % 48,9'unu oluştururken, Kore Savaşı'nda bu oran % 13'lere düşmüştür

Mikrocerrahi yöntemi ile damar tamir yöntemlerinin en yoğun olarak kullanıldığı Vietnam Savaşı'ndaysa patlama sonucu oluşan yaralanmaların çokluğuna karşın amputasyon oranı % 12,7'lere düşmüştür

Şok kavramının anlaşılması IDünya savaşında olmuştur

Savaş cerrahisinde önlenebilir ölümlerin yarıdan fazlasında neden, kanamadır IDünya Savaşı'nın en büyük tıbbi kazançlarından biri de, şok kavramının anlaşılması olmuştur

Anestezi cihazı ve anestezi tekniklerindeki gelişmeler

Anestezi uygulamalarında hayati öneme sahip olan "hava yolu yönetimi" ve "anestezi derinliği" konularında önemli gelişmeler, ilk kez I Dünya Savaşı sırasında Artur Buedel tarafından ortaya koyulmuştur

İngiliz Geoffer Marshall, fizyoloji eğitimini anestezi bilgisiyle birleştirerek farklı anestezi yöntemlerinin şok üzerindeki etkisini araştırmıştır O tarihlerde eter, kloroform ve damar yolundan verilen alkol ile spinal anestezi uygulamaları karşılaştırılmış ve farklı ilaçların birlikte uygulanabildiği ilk anestezi cihazı geliştirilmiştir

Damar yolundan sıvıların verilmesi, anestezi cihazı ve anestezi tekniklerindeki gelişmeler ve kan transfüzyonu konusundaki gelişmelerle şok daha iyi anlaşılmıştır

İspanya İç Savaşı'nda ilk kan bankası kuruldu

Kanadalı göğüs cerrahı Norman Bethune (1890-1939), İspanya İç Savaşı'nda ilk kan bankasını kurmuştur Buna karşın kan transfüzyonunun ve kan bankalarının önemi, ancak II Dünya Savaşı'nda anlaşılmıştır Kore Savaşı'nda kan transfüzyonu ilk kez cam şişeler yerine kolay taşınma sağlayan, kırılmayı önleyen, daha iyi karışımın sağlandığı plastik torbalarla yapılmıştır

Kemik kırıkları teşhisinde, merminin çıkarılmasında X-ışınları

Savaş yaralanmalarının % 75'ini uzuv yaralanmaları oluşturur Bunların 1/3'ünde kemik kırıkları vardır Kemik kırıklarının teşhisinde, merminin vücuttan çıkarılmasında Alman asıllı Nobel ödüllü fizikçi Wilhem Conrad Roentgen'in (1845-1923) 1895'te X-ışınlarını keşfi çok etkili olmuştur X-ışınları, İtalya-Etyopya Savaşı'nda ve 1897 Osmanlı-Yunan savaşında kullanılmıştır

Kırıkları alçılama Kırım Savaşı'da kullanıldı

Kemik kırıklarında halen kullandığımız alçılama yöntemi modern anlamda ilk kez Kırım Savaşı'nda kullanılmaya başlanmıştır

I Dünya Savaşı'nda İngiliz ortopedist Robert Jones (1857-1933) yine Britanyalı ortopedist Hugh Owen Thomas'ın (1834-1891) geliştirdiği splintlerle (uzuv destekleri) uyluk kemiği kırıklarında ölüm oranını % 80'lerden % 20'lere düşürmüştür

Kemik kırıklarında kanal içi çivi kullanımı

Alman cerrah Gerhard Küntcher'in (1900-1972) 1940'larda uzun kemik kırıklarında uyguladığı kanal içi çiviler, esir Alman askerlerde ABD'li ve Avrupalı doktorlar tarafından görülmesine karşın bu mükemmel teknik Kore Savaşı'na kadar ABD'de hemen hemen hiç kullanılmamıştır

Kanal içi tespit yöntemleri çeşitli modifikasyonlarla günümüzde halen en sık kullanılan uzun kemik cerrahi tespit yöntemlerindendir

Paul Brown, elde oluşan kırıklarda, günümüzde halen sık kullanılan ve Alman cerrah Martin Kirschner'in adıyla anılan Kirschner çivilerini kullanmıştır

II Dünya Savaşı sonrası komplike uzuv yaralanmalı Rus askerlerinin tedavisi için, Sovyet doktor Gavriil Abramovich İlizarov (1921-1992) kendi adıyla anılan İlizarov tespit cihazını geliştirmiştir Günümüzde komplike uzuv yaralanmalarında ve uzatma girişimlerinde bu sistem en önemli yöntemdir

20 yüzyıl savaşlarında ölüm oranının azalmasında,

-alanda sağlık organizasyonu,

-erken yaralı taşınması,

-acil cerrahi girişimler,

-kan transfüzyonu,

-enfeksiyonla mücadele ve antibiyotikler,

-amputasyonlar ve şok kavramlarının anlaşılması,

-mikrocerrahi ve kemik stabilizasyonu

alanlarındaki gelişmeler önemli rol oynamıştır

Bu gelişmeleri sağlayan en büyük neden ise savaşların kendisidir

Yani iyi cerrahi kötü savaşlardan, günlük hayatın modern cihazları savaşların yıkıcı silahlarından ve barışın aydınlığı savaşın kızıllığından doğmuştur

Ali İhsan Uzar-

Gülhane Askeri Tıp Akademisi Harp Cerrahisi Anabilim dalı

Ahmet Yılmaz Şarlak-

Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Ortopedi ve Travmatoloji Anabilim dalı