Saatleri Ayarlama Enstitüsü - Ahmet Hamdi Tanpinar

Batı kültürünün bir edebiyat ürünü olan roman için genellikle Batıda oluşan sınıf kavgalarının ve özellikle bujuva sınıfının kaynaklık ettiği söylenir Olaylara bakarken onları meydana getiren insan veya toplumun psikolojik ve sosyolojik boyutlarını kavrayan, tarihten, mitolojiden, destanlardan, felsefe ve hikâyeden faydalanan bu edebiyat türü, Türkiyeye de bunalımlı bir devirde girdi Geçmişimizde sınıf kavgaları ile ferdiyetçilikten meydana gelen, ferdi kendi aramını yaşamaya sevkedecek bir düzen yerine cemaatçı bir mazi bırkamıştık İslâm düşüncesinin yönlendirdiği türk fikir ve sanat hayatı edebiyatı , bir silah olarak kullanmaktan ziyade bir hünes, en nihaye bir irşat vasıtası olarak değerlnedirmişti Tanzimattan sonra fikir ve yaşayışta görülen taklitçi batılılaşma hareketleri, sanat hayatına da etki ederek paralelinde Batının edebiyat türlerini de beraberinde getirdi İlk roman örneklerimiz yine geleneksel düşünce şeklimizin tesiri ile kıssadan hisse veren, bazı faydalı bilgileri aktarani, adeta Batı romanına fatihçi bir tavırla yaklaşan eserlerdir Türk romanının batılı çizgi ile kesişmesinde Halit Ziya, bir merhale sayılabilir Romancılarımızın en büyük meselesi, bir tür olarak romanı Türkiye ve Türk insanına mazisinden getirdiği, halen yaşayan düzen ve değerler çerçevesi içinde uygulamaktı İkiyüz yıldır sürdürülen batılılaşma hareketleri içinde vuku bulan iktisadî, içtimaî ve kültürel değişmelerin insanımıza getirdiği yeni boyutlar bir bakıma Batı romanı çizgisini kovalayan Türk romancıların işlerini kolaylaştırmıştır Ancak bu arada Türk romanı kavramı ortaya atılarak, buna birtakım temellendirmeler getirmek yolu da denenmiştir Bir asra yaklaşan Türk roman geleneği, büyük bir zaman dilimi içinde kendi insanının yapısına ters düşen bir edebiyat türü içinde oluşturulmaya çalışırken olumsuz örneklerin yanında sıçramalar yapan eserler de ortaya çıkmıştır
Roman “Büyük Ümitler, Küçük Hakikatler, Sabaha Doğru ve Her Mevsimin Bir Sonu Vardır” adlı 4 bölümden oluşmaktadır
Ahmet Hamdi Tanpınarın sembolist anlatım tarzı romanlarına zaman zaman sirayet eder Ancak muhteva açısından metafizik eğilimleri ile estetik endişelerini şiire ayırdığı halde, sosyal temalar için nesri seçmiştir Romanları zengin hayatları hikâyesinden taşarak Türkiye meselelerine kendine has yorumlar getirir Medeniyet değiştirme girişimlerinin insanımızı soktuğu çıkmazları araştırırken yaptığı tahliller, insanımız ve toplum yapımız açısından dükkate değer hükümler taşır Saatleri Ayarlama Enstitüsü toplumumuzun bu değişme süresi içindeki durumunu, fertten yola çıkarak topluma varan teknikle anlatıyor
BERNA MORANA GÖRE SAATLERİ AYARLAMA ENSTİTÜSÜ
Saatleri Ayarlama Enstitüsü iki uygarlık arasında bocalayan toplumumuzun yanlış tutumların, davranışlarını, saçmalıklarını alaya alan, eleştiren bir romandır Eser çocukluğu Abdülhamit döneminde geçen, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerini de yaşayan Hayri İrdalın anıları şeklinde verildiğine göre söz konusu hicvin son elli yıllık Türk toplumuna yöneltilmiş olması gerekir Birinci bölüm Büyük Ümitler tanzimat öncesini, ikinci bölüm Küçük Hakikatler Tanzimat dönemini, üç ve dördüncü bölümler ise cumhuriyet döneminin başlarını ve devamını ele almaktadır Yazar söz konusu dönemleri gerçekçi bir yöntemle yansıtıyor demek istemiyor tabiî, toplumumuzun o dönemlerdeki bazı özelliklerini dolaylı bir yoldan dile getirip hicvettiğini söylemek istemektedir
Yazarlar romanda hiciv için çeşitli yöntemlere başvurmuşlardır Paradi yöntemi (Cervantes), Utopia yöntemi (Huxley), hayvanlar dünyasını alegorik olarak kullanma yöntemi (G Orwell), topluma bir yabancının gözüyle bakma yöntemi (Montesquieu)… vb
Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsünde bu sonuncuyu biraz değiştirerek ve daha karmaşık bir biçime sokarak kullanır Yöntemi de toplumu bir gözlemci kullanarak eleştirmektedir Başka romanlarda yazar kullandığı yabancı kişiyi o toplumun çeşitli kesitlerine ya da kurumlarına sokar ve toplumun o günkü durumunu eleştirir Saatleri Ayarlama Enstitüsünde ise İrdalın çevresindekiler fazla değişmez, aynı kişilerdir
Hiciv, geleneksel, toplumsal ve âhlaki değerlerle, hayatta bunlara ters düşün davranışların yarattığı uyumsuzluktan kaynaklandığına göre, etkili olması için yazarın okurla paylaştığı rasyonel bir normlar sisteminin bulunması gerekir Yazar bu normların dışına çıkanları kendisine hedef alır, çünkü amacı bu bozuklukları, aksayan yönleri gülünç düşürerek düzeltmelerine yardımcı olmaktır Bozukluklar da çeşitlidir Gurur, iki yüzlülük, aptallık, bencillik, para hırsı sömürü, zulüm, haksızlık vb
Tanpınar, en etkin mizahı elde etmek için İrdalın bir gereç gibi kullandığından kişiliğinin tutarlı olmamasına aldırış etmez Bu tutarsızlık, okurun eseri anlamasına güçleştirecek duruma gelir Fakat romanın büyük bir kısmında İrdal, saf, iyi kalpli, sağduyu ve mantık sahibi, kendisi de dahil dürüstlükten ayrılanları eleştiren, geleneksel değeri savunana bir adamdır
MUSTAFA KUTLU İLE TANPINARIN YALAN DÜNYASI
Söz marifet tâcıdır
Sanma gayrı tâc ola
Taklit ile tok olan
Hakikatte aç ola
Saatleri Ayarlama Enstitüsü genellikle “iki uygarlık arasında bocalayan toplumumuzun yanlış tutumlarını, davranışlarını, alaya alan eleştiren” veya “Türk cemiyetinin son elli yıl zarfında nasıl donmuş bir hayat şekli ile onu gülünç şekilde aşmak isteyişini anlatmaktadır” Şeklinde değerlendirmiştir
Öncelikle bu romanın sadece Türk toplumunun elli yılını veya bununla beraber iki medeniyet arasında kalışımızın doğurduğu meseleleri ele almayı, görünen gerçeği bir takım semboller vasıtası ile gülünçleştirip hicvetmeyi, tenkit etmeyi gaye edindiğini sanmıyoruz Eserin anlatımında son derece girift ifadeler ile ironik yaklaşım teknikleri bulunmaktadır Bu ve beraberinde ele alınan meseleler, Tanpınarın eserine bir dış kabuk teşkil etmiştir Önemi asla küçümsenmeyecek olan bu roman kabuğu, bu mizahî doku, bu sembolik anlatım okuyucuyu çoğu yerde öze inmekten alı koyan bir mahiyet arzetmektedir
Sonuç : Saatleri Ayarlama Enstitüsü, sonunda, lüzumsuz bir müessese olduğu anlaşıldığı için lağvedilmiştir Bununla beraber, Ayarcı, Ankaraya giderek bir Daimi Tasfiye Komisyonu kurulmasını sağlar Böylece çark aynı şekilde dönmeye devam edecektir Roman Ayarcının şüpheli bir trafik kazası ile ölmesi ile biter
Tanpınar, bu romanıyla aynı zamanda bir mizah ustası olduğunu ispat etmiştir Fakat bu mizah, güldürmekten çok acı acı düşündüren bir mizahtır Üç yüzyıllık maceramızı bütün yönleriyle ele alarak çok sıkı bir tenkide taî tutmuş, içinde çırpındığımız abes bataklığını bütün sefaletiyle gözler önüne sermiştir
Abes çarkı aynı şekilde dönmekte ve hâlâ kolektif yalanlar içinde oyalanmaktayız Saatleri Ayarlama Enstitüsü, değişik adlarla faaliyetini sürdürüyor Hayatımıza Halit Ayarcıların mantığı hâkim İrdallar hep mütereddit, beceriksiz, tembel ve işin şakasında Kitlelere gelince onlar her zaman hayatlarında emniyetli ve sağlam olmayı tercih etmişlerdir
Bölüm 1 : Büyük Ümitler
Yazar hayatını kendince iki döneme ayırır Bunlardan ilki Halit Ayarcıyı tanımadan önceki yaşamıdır Ama yaşamın bu dönemiyle yaşamak kelimesinin bağdaşmadığını anlatır Ama hayatının ikinci dönemi onun için ikinci baharıdır Adeta İnsanlara yardımcı olmaktan büyük zevk alır Kurdukları Saatleri Ayarlama Enstitüsüyle eşe dosta hatta kalbini kıranlara bile iş bulur Onları huzura kavuşturur Kurdukları bu müessese (Vidolu ?), zamlı, ikramlı, ikramiyeli ve kolektif ceza sistemine dayalı bir müessesedir Şehre ait yaygın saatler başta olmak üzere açıkta bulunan saatlerden biriyle uymayan her saatten beş kuruş alınır Fakat bu saat ile bir başka saat arasında da ayar farkı varsa bu ceza iki kazına çıkarılır Ayrıca bu hesaba bir de ilerilik - gerilik farkı ilave ederler Saati geri olandan iki kuruş daha fazla alınır Yazar bu uygulamayla hem geriliğe layık olduğu cezayı veriyor, hem de ileri düşünüşün hakkını teslim ediyordu Müessesede tekrarlanan cezalarda %10dan %30a kadar varan bir artış uygulanır Bu işe İstanbul ahalisi ile birlikte çevre köyler de merak salar Şöyle ki Saat Ayar İstasyonlarında eleman sıkıntısı çekilir Ayar ekiplerine personel almaya başlarlar
Yazar fakir bir ailede doğmuştur Arkadaşları okula uşaklarla giderken onun ne su geçirmez ayakkabısı ne de sıkı tembihle öpen kimsesi vardır Buna rağmen mesut içinde geçer çocukluğu
Yazarın dedesi başının çok sıkıştığı bir zamanda, kurtulursam bir cami yaptıracağım der Caminin içinin eşyalarını alır ama bir türlü bu camiyi yaptıramaz Oğluna “bu camiyi ben yaptıramadım bu sana borçtur Onu yaptırmalısın” der Bu yüzden yazar ve ailesi cami eşyası ile döşeli bir evde yaşarlar Hatta bu sebeple camilerde çalışan kahramanımızın babasına (Numan Bey) camiden eşya getiriyor diye iftira ederler Bu yüzden Numan Beyin canı sıkkındır Bu da yetmezmiş gibi kardeşinin tuhaf davranışları sıkıntıya bir sıkıntı daha katar Hayri İrdalın halası somurtkan, neşesiz, kibirli, alıngan, kindar, zayıf, içine kapanıktır Babası ise dindar olduğu halde neşeli, saza söze meraklı bir insandır Bu iki insan yalnız bir noktada birleşirler İkisi de sıkıntı içinde yaşarOlmayacak ümitler içinde olan babası parasızlığı yüzünden sıkıntıdadır, halası ise zengin olmasına karşılık para canlılığı yüzünden yarı aç, yarı tok, kıt kanaat geçinir Paramı yerler korkusuyla tekrar evlenmek istemez Hayrinin babası hastalandığı için kardeşine doktor götürdüğünde halası babasını ve doktoru kapıdan kovar
- “Acele etme, nasıl olsa hepsi sana kalacak” der
Bir gün halasının vefat ettiği haberi gelir Numan Bey miras ve mal kaygısına düşer Halası tam toprağa verileceği sırada tabutun kapağını açar Etraftaki insanlar korkudan koşuşurlar “Beni eve götürün” diyerek etraftakilere bağırır Bunun üzerine insanlar tabuta koydukları Hayrinin halasını tekrar eve götürürler Hayri ve babasını konağında bulan kadın “Evimden defolun” diyerek onları kovar Babası zengin olma ümidini konağa bırakarak oğlu ile birlikte ayrılırlar
2 Bölüm : Küçük Hakikatler
Hayri İrdal terhis olup İstanbula döndüğünde insanları değişmiş bulur Her şey dağınık, altüsttür Askerdeyken babası ölmüş, üvey annesi evde tek başına yaşamaktadır Üvey annesi Hayriye çok şevkâtle yaklaşmış ve yalnızlığını Hayri ile gidermeye karar vermiştir
O dönemde uzunca bir süre iş arayan Hayri İrdal bir türlü iş bulamıyordu Tekrar mâzinin ağına düşmemek için eski tanıdıklarından hiçbirini görmemeye özen gösteriyordu Zaten Abdüsselâm Beyden başka tanıdığı kalmamıştı Ama Abdüsselâm Bey onu buldu Ona derdini anlatan Hayriye iş bulma sözü verdi Birkaç gün sonra Hayrinin tahsilinin tamamlamasına karar verildi ve Posta Telgraf mektebine girdi
Daha sonra Abdüsselâm Bey yalnızlığını paylaşması için Hayri İrdalın ısrarla Emine ile evlenmesini istiyordu Bu her iki tarafında işine geliyordu Zaten evden çıkmayan Hayri İrdalın Abdüsselâm Beye yakınlığı bu evlilik ile bir kat daha artacaktı
Evliliğin ilk yılları çok mesut geçti Hayri İrdal mektebi bitirdikten sonra Abdüsselâm bey vasıtası ile Tünel idaresinde işe girdi Hayri İrdal her şeyden çok mutluydu Fakat hür ve kendi başlarına olamamalarından yakınıyordu Yaşlı adam evli çiftin üzerine çok düşüyordu
Artık evden ayrılmayı düşünüyorlardı Ayrılmak istemelerinin sebebi sadece ihtiyar adamın aşırı insan sevgisi değil, içerisinde bulunduğu maddi sıkıntıdan da ileri geliyordu Adamın elinde avucunda olanların hepsi satılmış, kalanlar da rehine idi
Koskoca köşkte ihtiyar adamla, bir karı – koca dan başka kimse yaşamıyordu Bu arada evli çiftin kızı Zehranın doğumu, Abdüsselâm Beyin hısım akrabası tarafından unutulmuş olmasından duyduğu ıstırapları hafifletti Yaşlı adam ilk günden itibaren çocoğun başının ucundan ayrılmadı Yaşlı adam küçük kıza Hayri İrdalın annesinin adı olan Zahideyi vereceği yerde yanlışlıkla kendi annesinin adı olan Zehrayı verdi İşte birbirinin peşini bırakmayan felâketler dizisi bu yanlışlıkla başladı
Bu yanlışlıktan sonra ihtiyar adam çocuğu “Valide” diye çağırmaya başladı Bütün servetini bu çocuğa bıraktığını belirten vasiyetnameler yazan ihtiyar, evin her tarafını vasiyetname ile doldurdu
İhtiyarın ölümü üzerine evden bir kucak dolusu vasiyetname çıktı Abdüsselâm Beyin ölümü üzerine akrabalar eve doluştu Hemen hepsinin elinde bu vasiyetnamelerden biri bulunuyordu Bunun üzerine hemen hemen herkes evli çifti, ortada miras denecek bir şey olmamasına rağmen ihtiyar adamı kandırmakla suçluyorlardı
Evli çifti mahkemeye veren akrabalar olayların daha farklı gelişmesini sağlamışlardı Hakimlerin çoğu evvela koskoca adamın küçük kızı “kendi annesi” zannetmesine önce gülüyorlar sonra bir kandırma olacağını düşünmeye başlıyorlardı
Hayri İrdal anlatmaya çalışıyordu ;
- Efendim, merhum şakacıydı Evladı gibi sevdiği kızımla bu tarzda lâtife ederdi
- Üç yaşındaki çocukla latife edilir mi ? Hem evladı diyorsunuz ! Hem de anne diye şaka ettiğini söylüyorsunuz Birinden birini seçin !
- Ama rahmetli ikisini birden seçmişti, ben ne yapabilirdim
- Vasiyetnamelerin bazıları altı aylıkken başlıyor… Bu nasıl iştir Altı aylık çocuk latifden ne anlar ?
- Anlamaz ama herkes yapar Çocuklarla konuşurken hangimiz dilimizi sesimizi değiştirmeyiz ?… Sade çocukla değil, kedi veya köpekle oynarken bile ya kendimizi onun seviyesine indirir, yahut onu kendi seviyemize çıkarırız
Fakat başka bir durum daha vardı İhtiyar adam Zehrayı da kendisine “oğlum!” demeye alıştırmıştı Kız iki gözü iki çeşme, oğlunu arayarak ağlıyordum
Mahkeme sonucunda vasiyetnamelerin iptaline karar verildi Herkes Hayri İrdalın büyük bir mirastan men edildiğini sanıyor ve ona acıyorlardı Hatta patronu bile durup dururken maaşına beş lira teselli zammı yaptı
Hayri İrdal çevresindekileri bir türlü mirasın olmadığına ikna edemiyordu Çalışma arkadaşlarından Sabri Bey ;
- Son dönemde borçlu olduğunu söylüyorsun İyi ama ona bu vaziyette nasıl borç veriyorlardı ?
- Canım, bir yığın tanıdığı vardı Yahut beklediği bir miras… Tunusta, Cezayirde, bir yerde arazi filân
Hayri İrdalın aklına birden Seyit Lütfullahın bahsettiği “Şerbetçibaşı” elması aklına geldi Kendisinden etrafı dolandırmak için metod öğrenmeye kalkan bu adamla dalga geçmek istedi
- Farz etki, şerbetçibaşı elması kendisinde olsun “Satmıyorum, ali yadigârı Çocuklarım satınca size borcunu öderler” gibi bir şey söylemiş olabilir pekâlâ !
Sabri Bey buna inandı Fakat Hayri İrdal birdenbire yaptığı hatayı anladı ama iş işten geçimişti
Ertesi gün korktuğu başına gelmişti İş yerinde herkes bunu duymuş ve dahası inanmışlardı Bütün tanıdıklar ;
- Yahu hiç de bahsetmezsin ! Böyle meraklı hikâye anlatılmaz mı ?… diyoarlardı
Yavaş yavaş semtteki kahvelerin önünden geçemez duruma gelmişti Elinde tavla pulu, zar, iskambil kâğıdı, domino taşı, bir yığın insan yoldan çevirerek şerbetçibaşı elmasının hikâyesini dinlemek istiyorlardı
Bunu duyan Abdüsselâm Beyin alacaklıları Hayri İrdalı mahkemeye verdiler Hayri İrdal evde seneler boyu yalnız başına adamla kaldığı için elmasın yerini bildiğini düşünüyorlardı Kaldı ki Abdüsselam Bey vasiyetnamesinde “Borçlarımın edasından sonra kalan servetimi”,”bakiye-i servetimi” gibi tabirler kullanmıştı Hayri İrdalda bu elmastan yanlışlıkla bahsettiği için zor durumda kalıyordu
İnkarlar neticesinde Hayri İrdalın Adli Tıbba gönderilmesine karar verildi Doktor Ramizle de burada tanıştı
Doktor Ramiz psikanalize merak salmış, bir müessesede yurt dılında iki sene çalışmıştı Tatbik edecek hasta henüz çıkmadığından Hayri İrdalla çok ilgileniyordu Önce başından geçenleri dinledi Daha sonra hayatını anlatmasını istedi Çocukluğu üzerinde fazla duruyordu Hemen her söylediğini birkaç defa tekrarlatıyordu
Uzun süreler boyunca Doktor Ramiz sürekli Hayri İrdal ile meşgul olmuştu Doktor Ramiz rüyalarını anlatmasını istiyordu Hayri İrdal hatırladığı rüyalarını anlatıyordu Hayri İrdal boş kalan zamanlarında başta müdürün saati olmak üzere pek çok kişinin saatini tamir ediyordu Bazılarını tamir ediyor, bazısının da alet yokluğundan sadece hastalığını teşhis ederek gönderiyordu
Psikanalizin onuncu gününde Doktor Ramiz, Hayri İrdalın babasını beğenmediğini ve başka bir baba arayışı içinde olduğu kanısına vardı Eski saati babasının yerine koyduğunu düşünüyordu
Doktor Ramiz tekrar Hayri İrdalın rüyalarını anlatmasını istedi Fakat galiba anlattığı rüyaları beğenmiyor, onu babasını beğenmeyen, her rastgeldiği yerde kendine baba arayan adamların görmesi icap eden rüyaları görmemekle itham ediyordu
- Nasıl olur ? Sizin gibi bir adam, hastalığına uygun tek bir rüya görmüş olmasın ! Bari bundan sonra biraz gayret etseniz…
Daha sonra Hayri İrdala bir kağıt uzattı ;
- Size bu hafta görmeniz gereken rüyaların listesini veriyorum
- Doktor, isteyerek rüya görülür mü hiç ? Reçeteyle rüya… İmkânsız
- Bu müsbet ilimdir, dostum !Burada itiraz olmaz
Hayri İrdal bir gece rüyalarında bir aslanı üzerine saldırırken görüyor ama aslan onu yemeden uzaklaşıyor Bu rüyayı anlatırken Doktor Ramiz :
- Yazık ! Büyük fırsat kaybetmişsiniz… Çok yazık !
Biraz düşündükten sonra ilave etti
- O aslana kendinizi yedirtecektiniz
Hayri İrdal korkudan titriyordu ama Doktor Ramiz :
- Evet böyle… Yahut öldürüp postuna girmeliydiniz O zaman her şey hâl olurdu Fakat yapmadınız… Yapamadınız… Bu fırsatı kaçırdınız !
Hayri İrdal elinden geldiği kadar teselliye çalışıyor ;
- Üzülmeyin doktor, bu gece gayret ederim Zaten doğru dürüst gitmemişti, belki bu akşam yine gelir
- Azizim, birbirimizi beyhude yere aldatmayalım! Sen iyi olmak istemiyorsun… Hiç gelir mi bir daha ? Giden gelir mi hiç ?
Daha sonra Doktor Ramiz Hayri İrdala acıyarak raporunu yazdı ve bunun üzerine Hayri İrdal mahkemeden beraat etti
Hastaneden çıktıktan sonra Hayri İrdal ile Doktor Ramiz iyi arkadaş oldular Doktor Ramiz Hayri İrdalın boş zamanlarında vakit geçirdiği kıraathaneye götürdü Burası gerçekten garip bir yerdi Burası gerçekten garip bir yerdi Burada insan, olduğu gibi, bütün hususiyetleriyle, kabahatleriyle, sakatlıklarıyla kabul ediliyordu
Kahveye her cins ve meşrepten insan geliyordu Zengin mirasyedi, müfis veya tutunmuş tüccar, şöhretsiz şair, gazeteci, ressam, yüksek memur, satranç ve dama ustaları, eski pehlivanlar, bir iki Darülfünun hocası, bir yığın talebe, aktörler, musikişinaslar, hülasa her meslekten adam… Herkes bir defa rastgeldiğiyle ikince gün senli benli olurdu
Başta kahve sahibi olmak üzere burada herkesin takma adları ve kendileri görülür görülmez hatırlanan ve hatırlatılan bir iki hikâyesi vardı Hayri İrdalın bu kahveye geldikten sonra pek çok yeni insanla tanıştı Yangeldi Asaf Bey, Cemal Bey, Nevzat Hanım, Selma Hanım, Semih Bey, Sabriye Hanım, Zeynep Hanım, bunlardan bazılarıydı Bu kişiler bir araya gelerek İspritizma Cemiyeti adı altında bir cemiyet kurdular
Daha sonra ise Hayri İrdalın hayatında bir dönüm noktasına sahip olan Halit Ayarcı ile yine burada tanışacaktı Bu dönemde Hayri İrdalın bir oğlu oldu Daha sonra ise eşi Emine vefat etti
Hayri İrdal bu dönemlerde Cemal Beyle beraber onun şirketinde bir süre çalıştı Bu işten ayrıldıktan sonra çok sıkıntı çekti Halit Ayarcı o güne kadar hiç kimsenin göstermediği şekilde Hayri İrdalla ilgelenecek ve onunla ileride dönemin en önemli müessesesini kuracaklardı
Üçüncü Bölüm : Sabaha Doğru
Saatleri ayarlama enstitüsü adlı hikaye kitabının üçüncü bölümünde Hayri İrdalın işsizken çektiği sıkıntıları ve yapmak istemeyip te yapmak zorunda kaldığı şeylerden bahsedilmiştir Hayri İrdalın arkadaşı olan Doktor Ramiz sayesinde tanıştığı Halit Ayarcı adlı kişiyle tanışıp, hayatına bu kişinin getirdiği bakış açıları ve mutluluk konu alınmıştır
Hayri İrdal çok yoksulluk ve sefalet çekmiştir Kızını Topal İsmail adlı biri istemiştir Hayri Bey kızını bu kişiye vermek istemez Ama yoksul olması ve kızına bakamayacak olması istemeyerekte olsa kızını Topal İsmaile vermeyi kabul etmesine sebep olur Hayri İrdal karısındanda şikayetçiydi Karısı başkalarıyla kavga eder ve Hayri İrdala karşı tavır alırdı ve Hayri İrdala karşı tavır alırdı Hayri Beyi odasından atardı Pakize Hanım yanılıyordu Hayri Beyi odadan atmak ona karşı verilen bir ceza değil aksine Hayri Beyi sevindiren bir durumdu Halbuki Hayri Bey onun yayında rahatsızdı Bu rahatsızlığını şu sözleriyle belirtiyor ;
Gündüz hayatında, kavga zamanları, eğlence ve sinema hariç, o kadar sakin, tatlı surette tembelliğe müsait olan karım uykuya dalar dalmaz bir nevi cambaz kesilir, kolları, elleri bacakları birdenbire çoğalır, imkanları genişler, bir örümcek gibi yüzü koyun yattığı yerden her nevi plastik danstan zenci ibadetlerine kadar perde perde yükselip alçalan bir hareket sarasına tutulur Hayri Bey iyice bunalıma girmişti, kendini içkiye vermişti Yine düşünürken arkasından bir el uzandı Bu el Doktor Ramizden başkası değildi Doktor Ramizin yanında Hayri Beyin hayatını değiştirecek olan Halit Ayarcı vardı Doktor Ramiz Halit Ayarcıyı Hayri İrdal ile tanıştırdı Sohbet ederlerken Doktor Ramiz Hayri İrdalın iyi bir saatçı olduğundan bahsetti Bunun üzerine Halit Ayarcı cebindeki bozuk saati çıkararak Hayri Beyden tamir etmesini istedi Hayri Beyde saatin mıknatıslandığını bununda ancak saatçilerde bulunan bir aletle yapılabileceğini söyledi Halit Ayarcı Hayri İrdaldan çok etkilenmişti Bunu şu sözleriyle ifade ediyor
- Olur şey değil… diyordu Böyle bir adam, asrımızda bulunsun… Monşer, bu tam filozof, hem de muhtaç olduğumuz filozof Zaman felsefesi … Anladınız mı ? Zaman yani çalışma felsefesi… Siz de filozofsunuz Hayri Bey, hem hakiki bir filozofsunuz ! diyordu
Hayri İrdalında Halit Ayarcıdan öğreneceği çok şey vardı Hayri Bey hayata karamsar bakıyordu Hayri Bey doğdu doğalı hayata dürbünün ters tarafından bakıyordu Halit Ayarcı ona dürbünün bakılacak yerini göstermişti Hayri Bey Halit Ayarcıya minettardı Artık hayata inanıyordu Gerçekten de Halit Ayarcı Hayri İrdalın hayatını değiştirecekti Halit Ayarcı Saatleri Ayarlama Enstitüsü adlı küçük bir daire açtı Hayri İrdalı da bu dairede görevlendirmişti Bu enstitünün belli amaçları vardı Eski saat ustalarını tanıtmak …Ve bu enstitüye bağlı ayar istasyonları açarak saatleri durmuş hanımların ve beylerin saatlerinin ayarlarını düzeltmek için yol üstüne uğrayacakları küçük yerlerdi Burada genç hanımlar, beylerin, genç ve güzel delikanlılar da hanımların saatlerini küçük makbuz mukabili bir ücretle kurup ayarlıyacaklardı
Hayri Bey bu enstitünün ayakta durabileceğine inanmıyordu Kendisine yeni iş bakmaya bile başlamıştı Ama Halit Ayarcının şu sözleri onu yine ikna etmişti Bu istasyonlara öyle zarif bir şekil vereceği, o kadar güzel elemanlar bulacağız ki, en işlek mağazaları geçecek… Siz bana inanın ! diyordu
Halit Bey rahat insandı Bu para meselesi, filan değildi Alelade kendine güvenme hissi de değildi Daha başka bir şeydi Hayatla herhangi bir şeyle oynar gibi oynuyordu Onu tanıdığımdan beri ister istemez hep onun verdiği çerçeveler içinde düşündüğümü, hatta onu taklit ederek yaşadığımı bir defa daha anladım
Yine de Hayri Bey bu işten anlamadığını Halit Ayarcıya yanlış kişiyi seçtiğini söylüyordu Halit Ayarcı bakın dedi, bu işlerde tek güçlük varsa oda insanı seçmektir Burada haklısınız Daima takımı iyi seçerim
- Hayır hiç olmazsa bende aldandınız Ben bu işe inanmıyorum Bunu sizde biliyorsunuz Azap çekiyorum
- Daha iyi ya ! Onun için her adımda, her harekette muvaffak oluyorsunuz Başkalarının otomat gibi hareket edecekleri yerde canlı insan olarak yaşıyorsunuz ! sözleriyle Hayri İrdalı cesaretlendirmeye ve işine sıkı sıkı sarılmasına uğraşıyordu Çünkü biliyordu ki Hayri İrdalda müthiş bir yetenek ve kabiliyet olduğunu Bu yüzden ona çok toleranslı davranıyordu Yapılan bir işle bilmenin önemli olmadığını, bilgi bizi geciktirir, bilginin ne sonucunun ne de gayesinin olduğu, meselenin yapmak veya yaratmak olduğunu Hayri İrdala kabul ettirmeye çalışıyordu Bütün bunları Halit Ayarcı neden yapıyordu ? Aralarındaki şu diyaloğu ile her şey açığa çıkıyordu
- Söyleyeyim; Aynı yollardan geçtiğimiz için Sizi çok seviyorum ve size düşmanım Bana kendimi çok hatırlatıyorsunuz Hiçbir zaman sizin gibi olmadım Hiçbir zaman şaşırmadım ve ezilmedim… Fakat bir tarafınız var ki …
- Siz bana hayatı sevdirdiniz ! dedi Şehzade başında o kahvede haliniz, o gülünç meusiyetiniz, biçare kederleriniz, silkinip altından bir türlü çıkamadığınız yükler Siz benim en güzel aynamsınız ! sözleriyle onu neden bu işi sevdirmeye ve ayrılmasına engel olmak istediğini belirtiyordu
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM : Her mevsimin bir sonu vardır
Bu bölüm roman içerisinde kahramanımızın yaşadığı olayların bağlanarak kitabın tamamlandığı bölümdür Bu bölümde enstitü içerisindeki gelişmeler tüm ayrıntıları anlatılmakta Önceki bölümlerde olduğu gibi kişilerin ve toplulukların hareketleri ve durumlara karşı tepkileri ayrıntılı bir şekilde ve diyaloglara bağlanarak anlatılmaktadır
Bölümü genel olarak ele aldığımızda ensitünün gelişmesini kahramanımızın halasının verdiği büyük koktey ile bağlamaktadır Ardından çeşitli ülkelerinde bu enstitüye benzer kuruluşlar açtığı dile getirilmektedir Bu enstitüye yurt dışından karşı çıkanların ise tepkilerini genel olarak ; “Sanayi hayatı kâfi derecede gelişmiş olduğu için böyle bir müesseseye gerek yoktur” Şeklinde ifade etmiştir
Yeni enstitübinası için Halit Ayarcı tarafından açılan yarışma şartnamesinde : “Müessesenin modern mahiyetine ve adına uygun bir şekilde orijinal ve yeni üslûpta” kısmını kahramanımız “Ve adına dıştan ve içeriden uygun şekilde” şeklide değiştirmiştir Kahramanımız tarafından yeterince gereksiz ve sadece Halit Ayarcıya tepki olarak eklenen bu kısım kendi başına iş açmıştır Halit Ayarcı enstitü binası için gelen bütün teklifleri saat zaman kavramlarını yansıtmadığı gerekçesiyle geri çevirmiştir Ardından kahramanımız Hayri İrdalı görevlendirmiştir
Bölümün bu kısmında yapılması lüzumsuz görülen birçok şeyin sadece Halit Ayarcının “Fonksiyonun kendi üretecek” sözüne bağlı kalarak gerçekleştirildiğini görmekteyizözellike romanın ilerleyen kısımlarında tüm yapılanlar yenilikçi ve yaratıcı olarak görülüp tebrik edilmiştir Öyle ki kahramanımız yaptığı işlerden dolayı yurt dışında 2 nişan almış ve Mimarlar Cemiyetinin Fahrî âzası seçilmiştir
- 2 -
Halit Ayarcı, kahramanımızın başarılı görünmesi üzerine, Saat Evlerinin yapımı ile ilgilenmesini istemiştir Fakat onları destekleyen, tebrik eden tüm akrabaları, tüm personel herkes buna karşı çıkmıştır Hatta ilk defa Hayri İrdalın karısı, kızı ve damadı aynı fikirdeydiler Hepsi de kahramanımızın modern ve yenilikçi bir şekilde evleri tasarlamasına karşı çıkıyorlardı
İnsanların kendi çıkarlarını etkileyecek bir olayda, o zamana kadar desteklemelerine rağmen karşı tavır aldıkları gözlenmektedir Bu yüzden Hayri İrdalın çevresini ve hatta akrabalarının ona düşmanca tavır takındıklarını görmekteyiz
Bütün olanları ve herkesin bu şekilde davranmasını kahramanımız doğru görmesine rağmen Halit Ayarcı kabul etmek istemiyordu ;
- Nasıl olur ? diyordu, nasıl olur ? Dünyanın en modern müessesinde, en mükemmel ve yeni şartlar altında ve bu kadar yenilik içinde çalışan bu insanlar bu işi nasıl anlamazlar ? O halde enstitüde ne işleri var ? Niçin yeni binayı alkışladılar ? Niçin bizi tebrik ettiler ? Demek yalan söylüyorlar !…
Ben Halit Ayarcıya vaziyeti anlatmaya çalışıyordum :
- Hayır, yalan söylemiyorlar, diyordum İkisinde de samimî idiler Yeniliği kendilerine ucu dokunmamak şartıyla seviyorlardı Hâlâ da o şartla severler Fakat hayatlarında emniyetli ve sağlam olmayı tercih ediyorlar
- Böyle şey olur mu ? Bir insan iki türlü düşünür mü ? İki türlü mantık bir kafada bulunur mu ?
Halit Ayarcı hakikaten meyustu
- Tabiî bulunur Daha doğrusu menfaatler istikametini değiştirirse mantık da değişir
- Ben anlamıyorum doğrusu bunu !… Bütün eserim yıkıldı Bu müessese artık benim değil!
Halit Ayarcı gerçekten bu durumdan şaşırmış ve yaptığı her şeyin kurumun açılmasının ve yaptıkları işlerin yersiz yere gerçekleştiğini düşünmeye başlamıştır Artık enstitüyü bırakmıştır Ona göre enstitü onu - inkâr - etmiştir
Halit Ayarcının enstitüye gelmemesi üzerine Hayri İrdal işleri tek başına yürütmeye çalışır fakat yurt dışından gelen bir heyet ile başa çıkamaz Heyeti Halit Ayarcının yaptığı gibi karşılamaya çalışır ancak heyet kayıtsızca ayrılır
Tekrar odama döndüğüm zaman heyetin reisi kendisine ikram ettiğim içkiyi kabul edeceği yerde doğruca telefona koştu ve 0135i arayarak saatin kaç olduğunu sordu Aldığı cevap üzerine evvelâ duvardaki saate, sonra yüzüme baktı
- Böyle bir kolaylık varken bu müesseseye ne lüzum var ?
Saatleri Ayarlama Enstitüsünün kapanma haberi gelince o güne kadar çok iyi geçinen tüm akrabalar ve personel birbirlerine özellikle de Halit Ayarcı ile Hayri İrdala düşman olmuşlardır
Bu kısım Halit Ayarcının yersiz olarak açtığı bir enstitünün kapanışını anlatmaktadır Kapanışı sırasında birbiriyle dost görünen herkesin birbirine özellikle de Halit Ayarcı ile Hayri İrdala düşman kesilmesi anlatılmaktadır
Kitabın son kısmında ise; Pakizenin hazırladığı davet anlatılmıştır Davette herkes düşmanca bir tutum sergilemektedir Ancak Halit Ayarcının davete gelerek Enstitünün kapanışı sırasında herkesin görevli olduğunu bildirmesi ile birlikte, herkes eskisi gibi ve hatta daha fazla dost görünmektedirler
Sofrada Halit Ayarcıya yavaşça sordum :
- Peki ötekiler ? Küçükler ?
Birdenbire yüzü karardı :
- Zaten onlar için yaptım, bu işi… dedi Fakat ayar istasyonlarında çalışanlar için bir şey yapamayız! Ona da siz çalışın
- Siz dedim, siz niye çalışmıyorsunuz ?
Yüzüme hayretle baktı :
- Ben dedi, aldandığımı anladım…