Ölçüler Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-29-2012

ESKİ UZUNLUK ÖLÇÜLERİ

Çarşı arşını

Daha çok çarşı ve pazarda kullanılırdı

Metre hesabıyla çarşı arşını 68 cm'dir

Bina ve mimar arşını

75,8 cm'dir

Bu arşının uzunluğunda zamanla değişiklikler oldu

Üçüncü Selim Han abanoz ağacından bir mimar arşını yaptırdı

Bunun ölçü olarak kullanılmasını istedi ve kütüphaneye kaldırttı

Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat'ta bölündü

Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti

Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü

Değerli kumaşları bilhassa ipekleri ölçmede endaze kullanılırdı (endaze 65,25 cm'dir)

Türkiye'de 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanunla, arşın ölçü birimi kaldırılıp, yerine metre sistemi kabul edildi

1933'ten sonra da arşının bütün çeşitleri tamamen ortadan kaldırılıp metre sistemine geçildi

Zirai mimari, arşın ve endaze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir

ENDAZE

1 endaze = 8 rubu

1 rubu = 2 kirah

ÇARŞI ARŞINI

1 çarşı arşını = 8 rubu

ZİRAİ

1 merhale = 2 berid

1 berid (menzil) = 4 fersah

1 fersah = 3 mil

1 mil = 2500 zirai

1 kulaç = 2,5 zirai

PARMAK

1 parmak = 12 hat

1 hat = 12 nokta

GÜNÜMÜZ ÖLÇÜSÜ METREYE GÖRE KIYASLAMA

" 1 parmak = 12 hat = 0,03157 m

" 1 hat = 12 nokta = 0,00263 m

" 1 nokta = 0,00022 m

" 1 kulaç = 2,5 zirai =1,895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb

için)

" 1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m (kara yolculuğundaki mesafeler için)

" 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m

" 1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30900 arşın = 22740 m

" 1 merhale = 2 berid = 45080 m

" 1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0,680 m (kumaş için)

" 1 rubu = 2 kirah = 0,085 m

" 1 kirah = 0,0425 m

" 1 endaze = 8 rubu (urup) = 0,650 m

(artan ipekli fiyatlarına karşılık konulan ölçü birimi)

ESKİ AĞIRLIK ÖLÇÜLERİ

Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu

Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye'ye bir örnek verilmiştir

1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir

OKKA

1 tonilato = 4 çeki

1 çeki = 4 kantar

1 kantar = 44 okka(kıyye)

1 batman = 6 okka(kıyye)

1 okka(kıyye) = 400 dirhem

DİRHEM

Osmanlı Döneminde kullanılan 1 dirhem

1 dirhem = 4 dönük

1 dönük = 4 kırat

1 kırat = 4 bakray

1 bakray = 4 fitil

1 fitil = 2 nekir

1 nekir = 2 kıtmir

1 kıtmir = 2 zerre

GÜNÜMÜZ ÖLÇÜSÜ KİLOGRAMA GÖRE KIYASLAMA

" 1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr)

" 1 batman = 6 kıyye = 7,544 kg

" 1 kantar = 44 kıyye = 100 ludre = 56,320 kg

" 1 çeki = 4 kantar = 176 kıyye = 225,798 kg

" 1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37,4 okka

" 1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem

" 1 miskal = 1,5 dirhem = 4,8 gr

" 1 dirhem = 4 dünük = 3,2 gr

" 1 dünük = 4 kırat

" 1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal

" 1 bakray = 4 fitil

" 1 fitil = 2 nekir

" 1 nekir = 2 kıtmir

" 1 kıtmir = 2 zerre

ESKİ ALAN ÖLÇÜLERİ

" 1 arşın (zirai) ²= 0,57417 m²= 4 ayak²

" 1 dönüm (yeni) = 2500 m²

" 1 dönüm (büyük) = 2720 m²

" 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai² = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)

" 1 atik evlek = 400 arşın²= 229,668 m²

" 1 yeni evlek = 100 m²

" 1 cerip = 3600 zirai²= 2067,012 m²

" 1 ayak² = 144 parmak²= 0,14354 m²

" 1 parmak² = 144 hat²= 0,00099751 m²

" 1 hat² = 144 nokta²= 0,000006927 m² " 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²

" 1 urup² = 0,007225 m²

" 1 kirah² = 0,0018062 m²

" 1 endaze² = 0,422500 m²

" 1 urup² = 0,0066015 m²

ESKİ ZAMAN ÖLÇÜLERİ

Alaturka Saat

Hicri Takvim

Cumhuriyetten önce, yurdumuzda kullanılan ölçüler uygar ülkelerin kullandığı ölçülerden farklıydı

Metre yerine, arşın denilen bir uzunluk aleti kullanıyordu ve ayrıca alaturka saat kullanıyordu

Bu saate göre 6'da öğle 12'de akşam oluyordu

Dünya ülkelerinin çoğu miladi takvim kullanırken, biz hicri takvim kullanıyorduk

Bu yüzden takvim birliği sağlanamıyordu

Ağırlık ölçüsü olarak okka, batman, dirhem denilen ölçü birimi kullanıyordu

Bütün bunlar dünyaya ayak uydurmamızı engelliyordu

TBMM hazırladığı bir kanunla eski ölçü birimleri değiştirirdi

Bugün kullandığımız metre, kilogram, takvim, saat gibi ölçü araçları kabul edildi

ESKİ SIVI ÖLÇÜLERİ

Su kaynağının debisinin ölçülmesinde birim olarak "lüle" kullanılmıştır

1 lüle yaklaşık olarak 26 mm çapında bir borudur ve dakikada 36 litre su akıtır

Günlük yaklaşık 52 m3 su olarak kabul edilir

Şehir içinde yer alan su taksim istasyonlarında bulunan dağıtım sandıklarında kullanılan boruların günlük debisi ise dağıtım yapılan bölgenin ihtiyacına göre ayarlanmıştır ve aşağıdaki gibidir

1 Hilal 0,5625 lt/Dak

(Günde-0,81 m3)

1 Çuvaldız 1,125 lt/Dak

(Günde-1,62 m3)

1 Masura 4,5 lt/Dak

(Günde-6,48 m3)

1 Kamış 9 lt/Dak

(Günde-12,96 m3)

1 Lüle 36 lt/Dak

(Günde- 51,84 m3 ~ 52 m3)

10-29-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Ölçüler Nelerdir? ESKİ UZUNLUK ÖLÇÜLERİ Çarşı arşını Daha çok çarşı ve pazarda kullanılırdı Metre hesabıyla çarşı arşını 68 cm'dir Bina ve mimar arşını 75,8 cm'dir Bu arşının uzunluğunda zamanla değişiklikler oldu Üçüncü Selim Han abanoz ağacından bir mimar arşını yaptırdı Bunun ölçü olarak kullanılmasını istedi ve kütüphaneye kaldırttı Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat'ta bölündü Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü Değerli kumaşları bilhassa ipekleri ölçmede endaze kullanılırdı (endaze 65,25 cm'dir) Türkiye'de 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanunla, arşın ölçü birimi kaldırılıp, yerine metre sistemi kabul edildi 1933'ten sonra da arşının bütün çeşitleri tamamen ortadan kaldırılıp metre sistemine geçildi Zirai mimari, arşın ve endaze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir ENDAZE 1 endaze = 8 rubu 1 rubu = 2 kirah ÇARŞI ARŞINI 1 çarşı arşını = 8 rubu ZİRAİ 1 merhale = 2 berid 1 berid (menzil) = 4 fersah 1 fersah = 3 mil 1 mil = 2500 zirai 1 kulaç = 2,5 zirai PARMAK 1 parmak = 12 hat 1 hat = 12 nokta GÜNÜMÜZ ÖLÇÜSÜ METREYE GÖRE KIYASLAMA " 1 parmak = 12 hat = 0,03157 m " 1 hat = 12 nokta = 0,00263 m " 1 nokta = 0,00022 m " 1 kulaç = 2,5 zirai =1,895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb için) " 1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m (kara yolculuğundaki mesafeler için) " 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m " 1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30900 arşın = 22740 m " 1 merhale = 2 berid = 45080 m " 1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0,680 m (kumaş için) " 1 rubu = 2 kirah = 0,085 m " 1 kirah = 0,0425 m " 1 endaze = 8 rubu (urup) = 0,650 m (artan ipekli fiyatlarına karşılık konulan ölçü birimi) ESKİ AĞIRLIK ÖLÇÜLERİ Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye'ye bir örnek verilmiştir1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir OKKA 1 tonilato = 4 çeki 1 çeki = 4 kantar 1 kantar = 44 okka(kıyye) 1 batman = 6 okka(kıyye) 1 okka(kıyye) = 400 dirhem DİRHEM Osmanlı Döneminde kullanılan 1 dirhem 1 dirhem = 4 dönük 1 dönük = 4 kırat 1 kırat = 4 bakray 1 bakray = 4 fitil 1 fitil = 2 nekir 1 nekir = 2 kıtmir 1 kıtmir = 2 zerre GÜNÜMÜZ ÖLÇÜSÜ KİLOGRAMA GÖRE KIYASLAMA " 1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr) " 1 batman = 6 kıyye = 7,544 kg " 1 kantar = 44 kıyye = 100 ludre = 56,320 kg " 1 çeki = 4 kantar = 176 kıyye = 225,798 kg " 1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37,4 okka " 1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem " 1 miskal = 1,5 dirhem = 4,8 gr " 1 dirhem = 4 dünük = 3,2 gr " 1 dünük = 4 kırat " 1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal " 1 bakray = 4 fitil " 1 fitil = 2 nekir " 1 nekir = 2 kıtmir " 1 kıtmir = 2 zerre ESKİ ALAN ÖLÇÜLERİ " 1 arşın (zirai) ²= 0,57417 m²= 4 ayak² " 1 dönüm (yeni) = 2500 m² " 1 dönüm (büyük) = 2720 m² " 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai² = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare) " 1 atik evlek = 400 arşın²= 229,668 m² " 1 yeni evlek = 100 m² " 1 cerip = 3600 zirai²= 2067,012 m² " 1 ayak² = 144 parmak²= 0,14354 m² " 1 parmak² = 144 hat²= 0,00099751 m² " 1 hat² = 144 nokta²= 0,000006927 m² " 1 çarşı arşın² = 0,46240 m² " 1 urup² = 0,007225 m² " 1 kirah² = 0,0018062 m² " 1 endaze² = 0,422500 m² " 1 urup² = 0,0066015 m² ESKİ ZAMAN ÖLÇÜLERİ Alaturka Saat Hicri Takvim Cumhuriyetten önce, yurdumuzda kullanılan ölçüler uygar ülkelerin kullandığı ölçülerden farklıydı Metre yerine, arşın denilen bir uzunluk aleti kullanıyordu ve ayrıca alaturka saat kullanıyordu Bu saate göre 6'da öğle 12'de akşam oluyordu Dünya ülkelerinin çoğu miladi takvim kullanırken, biz hicri takvim kullanıyorduk Bu yüzden takvim birliği sağlanamıyordu Ağırlık ölçüsü olarak okka, batman, dirhem denilen ölçü birimi kullanıyordu Bütün bunlar dünyaya ayak uydurmamızı engelliyordu TBMM hazırladığı bir kanunla eski ölçü birimleri değiştirirdi Bugün kullandığımız metre, kilogram, takvim, saat gibi ölçü araçları kabul edildi ESKİ SIVI ÖLÇÜLERİ Su kaynağının debisinin ölçülmesinde birim olarak "lüle" kullanılmıştır 1 lüle yaklaşık olarak 26 mm çapında bir borudur ve dakikada 36 litre su akıtır Günlük yaklaşık 52 m3 su olarak kabul edilir Şehir içinde yer alan su taksim istasyonlarında bulunan dağıtım sandıklarında kullanılan boruların günlük debisi ise dağıtım yapılan bölgenin ihtiyacına göre ayarlanmıştır ve aşağıdaki gibidir 1 Hilal 0,5625 lt/Dak (Günde-0,81 m3) 1 Çuvaldız 1,125 lt/Dak (Günde-1,62 m3) 1 Masura 4,5 lt/Dak (Günde-6,48 m3) 1 Kamış 9 lt/Dak (Günde-12,96 m3) 1 Lüle 36 lt/Dak (Günde- 51,84 m3 ~ 52 m3)