Fiillerde Çatı

Fiiller, Fiillerde çatı, fiil türleri, öznelerine göre fiil,

Fiiller iş,hareket,oluş,durum bildiren sözcüklerdirÇekimli bir fiilde,iş,hareket,oluş ve du-

rumun hangi varlık tarafından gerçekleştirildiği ya açıkça bellidir ya da bu varlık belirtilme-

miştir,bilinmemektedir

“Ali tahtayı sildi” Cümlesinde,fiilin bildirdiği ‘silme’ işini yapan varlık (özne) Ali’dirÖy-

leyse bu cümlede özne yapıcıdır,bellidir

Cümlede yüklem görevini üstlenen fiilin özne ile kurduğu bu ilişkiye özne-yüklem ilişkisi

denir

Fiiller varlığın yaptığı işin başka bir varlığı etkileyip etkilemediğine göre de ayrılırlar:

“ Ali camı kırdı” Cümlesinde özne olan varlık,kırma işlemini bir varlık üzerinde gerçekleştir-

miş,bu varlık işten etkilenmiştir

Cümlede yüklem görevini üstlenen fiilin,özne dışındaki etkilenen varlık ile kurduğu iliş-

kiye nesne-yüklem ilişkisi denir

Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özellikler,fiil çatılarını oluşturur

Fiiller çatı yönünden iki grupta incelenir:

ÖZNELERİNE GÖRE FİİLER

1-Etken Fiiller:Bildirdikleri iş,oluş ya da durum belli bir özne tarafından gerçekleştiri-

len;kısaca özneleri bilinen fiillerdir:

Tren saat dokuzda istasyona geldi

Okulun bahçesinde toplandık

İlk cümlede gelme işini yapan(tren),ikinci cümlede toplanma işini gerçekleştiren(biz)özne gö-

revindedirBu cümlelerin gerçek öznesi belli olduğu için gelmek ve toplanmak fiilleri etken ça

tılıdır
2-Edilgen Fiiller:Cümlede gerçek öznesi bilinmeyen fiillerdirBu fiillerle kurulan cümle-

lerde işi yapan varlığın kim olduğu belirtilmemiştir:

Duvarlar boyandı

Bu cümlede boyama işinin yapıldığı belirtilmektedirAncak bu işin kimin yaptığı belli değildir

Cümlede özne gibi görünen “duvar”sözcüğü sözde öznedirGerçek özne yerine sözde özneyi alan fiil edilgen çatılıdır

Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle edilgen yapılır

3-Dönüşlü Fiiller:Öznenin hem işi yaptığı hem de işten etkilendiği bildiren fiillerdir

Bu fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan ve işten etkilenen aynı varlıktır:

Babam çabucacık giyindi

Bu cümlede özne olan”baba”,giyinme işini yapmıştırBu iş yalnızca özneyi etkilememiş,baş-ka bir varlık üzerine geçmemiştirDönüşlü fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne bulunur,nesne bulunmaz

Çocuk biraz geriye çekildi

Bu cümlede özne olan “çocuk”,çekilme işini gerçekleştirmiş ve bu işten yalnız kendisi

Etkilenmiştirİş başka bir varlığın üzerinde yapılmamış öznede kalmiştır

Fiiller –(i)n ve –(i)l ekleriyle dönüşlü yapılır

4-İşteş Fiiller:Eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını bil-

diren fiilllerdir:

Saatlerce kapının önünde bekleştik

Bu cümlede “bekleme”işi birden çok özne tarafından yapılmıştırFiil birlikte yapma anlamı ta-

şımaktadır

Arkadaşımla okulda buluştuk

Bu cümlede ise “buluşma”işi birden çok özne tarafından karşılıklı yapılmıştır

Fiiller –(i)ş ekiyle işteş yapılır



1-1993 FL: Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır?

A)Semtimizde bu yıl yeni parklar yaptırılıyor

B)Otomobilimiz on gündür boyanıyor

C)Hırsızlar her gün birer ikişer yakalanıyor

D)Çocuklar,oyun sahasının yokluğundan yakınıyor

Çözüm: Cümlede gerçek öznesi bulunan fiiller etken çatılıdır D seçeneği oyun

sahasının yokluğundan yakınanlar “çocuklar” dırÇocuklar sözcüğü cümlenin gerçek öznesidir”Yakınmak”fiili etken çatılıdır



2-1988 EML: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “gülmek”fiili edilgen çatılıdır?

A)Ali fıkra anlatırken çok güler

B)Konferans,konser dinlerken gülünmez

C)Masalda anlatılanlara gülüverdi

D)Karagözün hareketlerine herkes güldü

Çözüm: Gerçek öznesi bilinmeyen fiiller edilgen çatılıdır B’de “gülmek” fiili –(ü)n ekini alarak edilgen olmuştur

CEVAP:B

NESNELERİNE GÖRE FİİLLER

1-Geçişli Fiiller:Öznenin yaptığı işin başka varlıklar üzerine geçtiğini bildiren,yani nesne alabilen,bir nesneyle kullanılması gereken fiillerdir:

Çocuk annesini öpüp,okşuyor

Bu cümlede öznenin yaptığı iş “öpmek,okşamak”nesne üzerinde yapılmıştırİş başka

bir varlığın üzerine geçmiştirBu fiiller geçişli fiillerdir

Fiillerin geçişli olup olmadıklarını anlamak için “Ne?,Neyi?,Kimi?” sorularından yararlanırız

Fiiller bu sorulara cevap veriyorsa geçişlidir:

Çocuk simit satıyor (Çocuklar ne satıyor?simit)

2-Geçişsiz Fiiller:Öznesinin yaptığı iş,başka bir varlığa geçmeyen fiillerdirBu fiil-

lerle kurulan cümlelerde nesne bulunmaz;eylemin etkisi yalnız özne üzerindedir:

Arkadaşlarla tatile çıkıyoruz

Geçişsiz fiiller “Ne?,Neyi?,Kimi?” sorularına cevap vermez

3-Oldurgan Fiiller: Geçişsiz iken,-dir,-t,-r ekleriyle geçişlik dereceleri artırılır

Bu tür fiillere ettirgen fiil denir

Ali parayı ödetti

Cümlede özne olan Ali işi yapmamış,başkasına yaptırmıştır



1-1988 FL: Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi geçişli bir fiilldir?

A)Üzümcü,küfeyi yavaşça yere bıraktı

B)Pencerenin önünde ona bakıyordu

C)Küfenin altında,iki büklüm gidiyordu

D)Soluklanıp derin derin,mavi denize bakıyordu

Çözüm: A’da “bırakma” işini “üzümcü” gerçekleştirmiş;bu iş “küfe”üzerinde yapılmıştır

Bu yüzden “bırakmak”fiili geçişlidir