Afrika

SÖMÜRGE YÖNETİMİ

Afrika tarihinin 20 yüzyılın ilk yarısındaki en belirgin özelliği, Avrupalı sömürgeci devletlerin çizdiği sınırlar içinde Afrika uluslarının doğmasıydıİki büyük savaş arasındaki dönemde Avrupa devletlerinin çabası, yönetimleri altındaki alanları genişletmek ve ekonomik gelişmeyi sağlamaktıAma tüm kademelerini Avrupalıların doldurduğu bir bürokrasi çok pahalıya mal olacaktıBöylece Avrupalıların üst kademelerde kalarak öteki kademelerde yerli siyasal güçleri kullanacağı bir karma sistem geliştirildiİngiliz bölgelerinde bu sisteme "dolaylı yönetim" adı verildiSistemin en gelişmiş uygulaması Nijerya'nın kuzeyinde görüldüÖteki devletler de başka adlar altında gene aynı yola gittilerDevlet giderlerini kısma gereksinimi fiili yetkinin Afrikalı yerel önderlere devredilmesini zorunlu kıldı

Dört Fransız sömürgesi 1895'te Fransız Batı Afrikası adıyla federal bir çatı altında birleşmişti1902'de federasyonun merkezi Dakar'a taşındıFransız Ekvator Afrikası da 1910'da federatif devlet biçimini aldı2Dünya Savaşı sırasında Batı Afrika Vichy hükümetine sadık kalırken, Ekvator Afrikası General de Gaulle'ü izlediEkvator Afrikası, de Gaulle'ün askeri hazırlıkları için bir üs görevi gördü; burada kurulan havaalanları Kuzey Afrika ve Hindistan cepheleri ile ABD arasında ikmal noktaları olduVichy hükümetinin denetiminde bulunan ve stratejik önemi nedeniyle "Atlas Okyanusunun Cebelitarığı" diye adlandırılan Dakar'a yönelik İngiliz harekâtı başarısız kaldıKıtanın doğu yakasında, Madagaskar'ın kuzeyinde gene Vichy denetiminde bir üs olan Diego-Suarez ise 1942'de İngilizlerce ele geçirildi, daha sonra Fransızlara devredildi

Fransa, Rusya, İngiltere ve İtalya arasında 1915'te Londra'da imzalanan bir antlaşma, İngiltere'yle Fransa'nın savaş sonunda Afrika'daki sömürge topraklarını Almanya aleyhine genişletmesi halinde, İtalya'nın hak ve taleplerinin gözetileceği güvencesini içeriyorduBu güvence Eritre, Somali ve Libya sınırlarında İtalya lehine yapılabilecek düzeltmeleri de kapsıyordu1919'da Fransa bu antlaşma doğrultusunda Tunus sınırındaki bir toprak parçasını İtalyan denetimindeki Libya'ya bırakırken, Tunus'ta yerleşmiş İtalyanlara da özel ayrıcalıklar tanıdıAynı çerçevede İngiltere de Libya'ya Mısır sınırından toprak bıraktı1925'te bir başka antlaşmayla stratejik Cegbub Vahası İtalyanlara bırakıldıAfrika'nın doğusunda da İtalyan topraklarına ekler yapıldıAma İtalya bunlarla yetinmedi1922'den sonra faşist hükümet Libya'nın sulanabilir tüm topraklarını İtalya'dan getirdiği köylülerle sömürgeleştirmeye giriştiİtalya ayrıca Etiyopya karşısında 1896'da uğradığı yenilginin öcünü almayı da tasarlıyorduİngilizlerle Fransızların Eritre ve Tibesti bölgelerinden İtalyan Somalisi'ne ve Libya'ya toprak aktarması da İtalya'yı durduramadıİtalya 1935'te Etiyopya'ya saldırdı, Milletler Cemiyeti'nin ekonomik yaptırımlarına karşın işgal sonuna kadar götürüldüYeni kazanılan topraklar Eritre ve Somali'yle birlikte İtalyan Doğu Afrikası'nı oluşturdu

2Dünya Savaşı durumu değiştirdiMihver'in Süveyş Kanalını ele geçirememesi İtalyan Doğu Afrikası'nın soyutlanmasına yol açtı ve sonunda bölge İngilizlerin eline geçtiAlman birliklerinin 1942'de Kuzey Afrika'dan çıkartılmasından sonra İtalya da Libya'yı kaybettiİtalya'nın Afrika toprakları savaştan sonra BM sorumluluğuna verildi1951'de Libya bağımsız devlet oldu1952'de Eritre Etiyopya'ya katıldıSomaliland ise 1950'de somali adıyla bağımsız devlet konumunu kazandı





Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

1Dünya Savaşı'nı izleyen dönemde ülkelerin kendi kaderlerini belirleme hakkının giderek daha çok yandaş kazanması, İngiltere'yi 1922'de Mısır'ın bağımsızlığını tanımaya zorladıAma Süveyş Kanalının güvenliğini, Mısır'ın kanalı tek başına savunamayacağı gerekçesiyle, gene İngiltere üstleniyorduİngiltere'nin Kanal'daki ayrıcalığı, 1956'da Süveyş Bunalımı sonunda bölgeden uzaklaştırılmasına değin sürdüSudan 1899'dan beri İngiliz-Mısır Sudan'ı adıyla bu iki devletin kondominyumu olarak yönetilmekteydi2Dünya Savaşı'ndan sonra İngiliz-Mısır ilişkilerinin gerginleşmesi, Sudan'ın tam bağımsızlığı sürecini hızlandırdı ve ülke 1956'da bağımsızlığa kavuştu

İngiltere'nin batıdaki topraklarında, İngiliz Kraliyet Nijer Kumpanyası'nın başına geçen General Lugard'ın geliştirdiği yönetim biçimi uygulandıNijerya'nın kuzeyindeki Fulaniler ve Altın Kıyısı'nda yaşayan Asantiler, İngiltere'nin uzaktan denetimi altında ve "dolaylı yönetim" çerçevesinde geleneksel siyasal yapılarını korudular 20 yüzyıl ortalarına gelindiğinde, yerel toplumsal yapının Avrupalıların uzun süreli doğrudan yönetimi altında zayıfladığı kimi kıyı yöreleriyle kıta içlerindeki birkaç topluluk dışında dolaylı yönetim uygulaması olağanlaşmıştı

Kıtanın doğusunda yaylaların Avrupalıların yerleşmesine olanak tanıdığı yörelerdeyse karma bir yapı oluştuUganda 1899'da dolaylı yönetime geçti1Dünya Savaşı'ndan önce bölgedeki yaylaların çoğunda Avrupalılar temelli yerleşmiştiBu Avrupalılar, dominyon statüsüyle İngiliz Uluslar Topluluğu'na katılmak istiyorlardı1920'de protektoranın Kenya "Kolonisi" olarak yeniden adlandırılmasını sağladılarNyasaland (bugün Malavi) 1891'de protektora statüsüne alınarak Kuzey Rodezya (bugün Zambia) ile birleştirildi1924'te İngiltere'nin yönetimi üstlenmesine değin bu büyük bölge kumpanya yönetiminde kaldıGüney Rodezya (sonradan Rodezya, bugün Zimbabve) 1923'te özerk koloni konumuna geldiAncak, kendi yasama organını korumakla birlikte, Britanya dışındaki devletlerle doğrudan ilişki kurma yetkisi yoktu

Doğudaki İngiliz topraklarının bir bölümünün ya da tümünün federatif çatı altında toplanması, özellikle Tanganika'nın da İngiliz topraklarına katılmasıyla gündeme geldiama bu konuda ilk girişim ancak 1948'de gerçekleşebildiUganda, Tanganika ve Kenya'nın ortak sorunlarını düzenleyecek bir Doğu Afrika Yüksek Komisyonu kurulduDaha güneydeki Nyasaland, Kuzey Rodezya ve Güney Rodezya ise 1953'te Rodezya ve Nyasaland Federasyonu adı altında bir araya geldiFedere devletler kendi içişlerinde serbestti

Güney Afrika 1900'den sonra kıtadaki İngiliz topraklarının hiçbirinde görülmedik ölçüde federasyon, toprak ve ırk sorunlarına sahne olduAvrupalı ve Afrikalı nüfus burada milyonlarla ölçülüyor, Asyalılar ve melezler de büyük gruplar oluşturuyordu1902'de Güney Afrika Savaşı'nın bitmesinden sonra dört koloniyle üç protektora birleşerek Güney Afrika'yı oluşturduBoer kolonileri olan Oranj Bağımsız Devleti ve Transvaal ile İngiliz kolonileri olan Kap ve Natal 1910'da birleştilerBöylece tam dominyon özerkliğine sahip olan Güney Afrika Birliği doğduBritanya Parlamentosu Basutoland, Svaziland ve Bechuanaland protektoralarını yüksek kurullar ayrıcalığıyla yönetme yetkisini korudu1915'te Almanya'dan alınan çöllük ve yarı kıraç bir bölge olan Güney Batı Afrika, önce manda konumuna girdi, daha sonra Güney Afrika Birliği'nin bir parçası sayıldı




Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Bugün Güney Afrika'da süren ırk ayrımı nedeniyle Siyah Afrikalıların siyasal hakları yokturHükümet, Siyahlar için önce "Bantu Yurtları" , sonra "Siyah Devletler" adını alan belirli bölgeler saptamış ve her Syah Afrikalıyı bunlardan birinin "yurttaşı" yapmıştırBu yörelerin dışında, Afrikalıların seyahat etmesi de büyük ölçüde kısıtlanmıştırAvrupalılar, biri var olan düzenin aşamalarla düzeltilmesini savunan, ötekiyse ırk ayrımının bütünüyle sürmesinden yana olan iki siyasal kampa ayrılmıştır1948'de iktidara gelen ırk ayrımı yanlısı parti, gerek karşıt siyasal partinin muhalefetiyle, gerekse tüm ırk gruplarının direnişiyle karşılaşmaktadır

Portekiz sömürgeleri Mozambik,Angola,ve Portekiz Ginesi doğrudan Lizbon"dan yönetildiMozambik 1951"de ,Angola 1963"te Portekiz"in denizaşırı illeri olduPortekiz Ginesi de ( sonradan Gine -Bissau) Portekiz"in bir başka denizaşırı iliydi

Belçika kongosu önce orman ürünleri,sonra da yeraltı zenginlikleri dolayısıyla Orta Afrika"nın en önemli sömürgelerinden biri oldu1908"de Belçika hükümeti Kongo"nun yönetimini üstlendiIDünya Savaşından sonra da Afrika"nın doğu yaylalarına komşu olan Ruanda ile Burundiyi mandası altına aldıIIDünya Savaşı sırasında Kongo"yla ilişkişi kesilen Belçika savaştan sonra kabile farklılıklarının dikkate alan bir doğrudan yönetim kurduAfrika"lıların Avrupa kültürünü benimsemesi ve işgücünün Avrupa Standartlarına ulaşması özendirildiAma yönetim tümüyle Belçika"lıların elindeydiAvrupalıların yalnız doğu sınırındaki yaylalara temelli yerleşmesine izin verildi




Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

MİLLİYETÇİLİK VE BAĞIMSIZLIK

20Yüzyılın ikinci yarısında doğan yeni Afrika ulusları,artık sömürgecilik dönemi öncesinin geleneksel siyasal birimlerine dayanmıyorduSömürge Afrikasında ekonomik kalkınma,öncelikle taşımacılık ağının geliştirilmesini gerektiyorduMadencilik ve yeni ticaret merkezleri,değişik dillerden değişik kültürlerden insanları bir araya getiriyor ve onları kentsel yaşamla karşı karşıya bırakıyorduKentli Afrika"lıların bakış açısı köyü ve geleneksel toplumu aşıyorduÖnceleri etnik ve yerel özellikler taşıyan kentlerdeki toplumsal ve siyasal örgütlenmeler zamanla ulusal bir kapsam kazandıİki savaş arasında eğitimde ulusallaşma sürecini hızlandırdıİlköğretim bile Afrikalıları daha geniş bir dünyayla yüz yüze getiriyorduÇoğu yatılı olan ve eğitimin sömürgeci ülke dilinde yürütüldüğü ortaöğretim kuruluşlarında Afrika"nın gelecekteki önderleri yetiştiMilliyetçi hareketlerin kadroları,geleneksel yöneticelerin değil,bu genç öğrencilerin arasında çıktı

Avrupa türüF milliyetçilik hareketler,IDünyü Savaşı öncesinde de bazı yörelerde özellikle Mısır"da ,Fransanın Kuzey Afrika"daki topraklarında Senegal"de ve İngiliz Batı Afrika"sında bir ölçüde gelişme göstermişti Başka yerlerde sömürge yönetimine karşı protesto hareketleri geleneksel örgütlere dayanıyor,modern bir ulusal devlet yaratma hedefinin gerisinde kalıyorduKimi yörelerde Avrupa"nın kültürel etkinliğine karşı Hıristiyanlıkta geleneksel dinler bağdaştırılmaya çalışıldı1950"lerde Kenya"daki Mau Mau ayaklanmasında izlendiği gibi,tüm bu tepkilerin etnik bağnazlıkla bütünleştiği hareketler de olduAma uzun dönemde ancak sömürgeciliğin yarattığı yönetsel örgütlenmeyi devralıp işletebilecek düzeyde,Batılı eğitim görmüş önderlerin yönettiği hareketler başarılı olduBu aşamaya IIDünya Savaşı sonrasına değin ulaşılamadıİngiltere ve Fransa sömürgelerin yönetiminde Afrikalıların daha çok söz hakkı isteyeceğini düşünürek daha savaş bitmeden bu doğrultuda yeni adımlara hazırlandılarBelçika ve Portekiz ise,yerli Afrikalıların yönetiminde temsilini dışlayan eski sistemi sürdürdülerGüney Afrika hükümeti 1950"lerde ve 60"larda ülkenin Afrikalı çoğunluğunu daha da baskı altına alan önlemlere yöneldi

Çok sayıda Avrupa"lının yerleşik bulunduğu Magrip"te bağımsızlık süreci yavaş geliştiFransa ile varılan bir anlaşma sonucunda Tunus ve Fas 1956"da bağımsızlıklarını kazandıİspanyol denetimindeki bölge de aynı yıl Fas"a katıldıCezayir milliyetçileri,1945"teki ilk ayaklanmadan sonra 1954"te yeniden ayaklandılarFransa 1962"de Cezayir"in bağımsızlığını tanıdı

Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Kongo ve Ubangi ırmaklarının kuzey ve batısına düşen bölgelerde çok az Avrupalı yerleşmişken aynı çizginin güneyve doğusunda yerleşik Avrupalıların sayısı önemli düzeye ulaşıyorduIIDünya Savaşından hemen sonra İngiltere ve Fransa,yerleşmiş Avrupalıların az olduğu sömürgelerin yönetiminde yerel temsil sistemini getirdiAma bu ülkelerin tam bağımsızlığa kavuşması için,milliyetçi hareketlerin iyi örgütlenmiş siyasal yapılara dönüşmesi ve Avrupalıların yerel temsil,sisteminin sonunda bağımsızlığa dönüşeceğini kavraması gerekiyorduBu iki koşulun gerçekleşmesiyle 1957"de Gana,1960"da Nijerya,1961"de Sierra Leone,1965"te de Gambi bağımsızlığa kavuştuFransa politikasında da 1956"da aynı yönde bir değişiklik gerçekleşti1958"de kurulan Fransız Uluslararası Topluluğunda Fransız sömürgelerine referandum yoluyla bağımsızlığı seçme olanağı tanındıO yıl Gine Bağımsızlığını ilan etti1960"ta Fransız Uluslararası Topluluğu çerçevesinde yeni bir bağımsızlık statüsü tanınınca başka ülkelerde Gine"yi izledi1962"den sonra Afrikada Fransız denetimindeki tek yer Fransız Somalisi idiBu ülkede 1977"de Cubiti Cumhuriyeti adıyla bağımsızlığını kazandı

1960"ların başında bağımsızlık hareketleri doğuya ve güneye Avrupalıların yerleşik olduğu bölgelere yayılmaktaydıBelçika"nın 1960"ta Kongo"nun bağımsızlığını tanımasından sonra kıtanın ortasında ve doğusunda İngiliz politikası da değişime uğradı1962"de Uganda,,1963"te Kenya,1964"te Nyasaland (bugün Malavi) ve Kuzey Rodesya (bugün zambia) bağımsızlıklarını kazandılarGüney Rodezya 1965"te İngiltereden bağımsızlığını elde ettive Güney Afrika modelini izleyerek azınlıkçı bir yönetim kurduArdından çıkan iç savaş 1979-80"e ,Siyahlar üstünlüğü sağlayarak ülkenin adını Zimbabve olarak değiştirinceye değin sürdüPortekiz de önce savaş yolunu denediama,1974-75 "te Mozambik ,Angola ve Gine"nin (Gine -Bissau) bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı




Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Bu arada bağımsız Afrika"da da gelişme değişik düzeylerde olduEkonomik büyüme hızı hemen her ülkede yüksekti,ama 20yüzyılın son döneminde ticaret hadlerindeki bozulma,gelişmiş ülkelerden gelen yardımları silip süpürecek düzeye ulaşmıştıBağımsızlıktan hemen önce Avrupalılarca kurulan çok partili sistemler hemen her ülkede çöktü ve yerlerini tek parti rejimleri aldıÖteki ülkelerde de seçimle işbaşına gelmiş hükümetler genellikle askeri darbelerle yıkıldıGana (1966),Mali (1968) ,ve Liberya (1980) örneklerinde olduğu gibi bazen tek parti rejimlerinin de darbelerle devrildiği görüldü

Darbeler ve karşı darbeler,,bağımsızlık sürecinde gelişen ulusal dayanışma duygusunuda
zayıflattıBağımsızlığın nimetlerinden hangi grubun ne ölçüde yararlanacağı sorusu ortaya çıkmıştıHemen her ülkede grup dayanışmasını eski kaynakları yeniden güç kazanıyorsömürgecilik öncesine uzanan ortak dil ,kültür,ve tarih geleneği canlanıyorduBazen "kabilecilik"olarak nitelenen bu gelişmeler genellikle sömürge öncesi,siyasal bağlılıklara dönüş yönünde değildiOrtak dil ve kültür gibi olgulara ilk kez tanıyan insanlar arasında yeni bağlar oluşuyordu

Örneğin ,Nijerya "da sömürgecilik öncesinde belli başlı etnik toplulukların ( İbolar,Hausalar,Yorubalar) hiç biri örgütlü değildiAma bağımsızlık sonrası Nijerya Devletindeki ekonomik ve siyasal çekişmeler sırasında ortak dil ve yaşam biçimi bu toplulukları birer dayanışma grubu haline getirdiNijerya"da Hausa dili konuşulan yörelerdeki ibo Pomgomları bunun bir sonucuyduİbo ağırlıklı doğu bölgesi bağımsız Biafra Devleti olarak 1967"de Nijerya"dan ayrıldıama kanlı bir iç savaş sonunda 1970"te teslim olduBu düzeyde olmasa da benzer gerilimler Afrika"nın pek çok kesiminde çağdaşlaşmanın bedeli olduAyrıca bakBatı Afrika ,Doğu Afrika,Güney Afrika ,Kuzey Afrika





Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Kıtanın büyük bölümünde siyasal bağımsızlık ekonomik bağımsızlıkla tamamlanamadıAfrika IIDünya Savaşı"ndan bu yana en kötü ekonomik koşulları 1985-86"da yaşadıToprakların yaklaşık yarısında beş yıl süren kuraklık,gitgide hızlanan çölleşme,dünya çapındaki ekonomik durgunluk,dış borçların ağırlaşması,hızlı nüfus artışı ve siyasal istikrarsızlık gibi etmenler birleşerek birçok ülkeyi ekonomik çöküşün eşiğine getirdi150 yıldır yaşanan en büyük kuraklık 200 milyon kadar insanı açlıkla karşı karşıya bıraktıKuraklık ve kıtlık mülteci sayısını da artırdıKıtada mülteci sayısının 5 milyon dolayında olduğu tahmin ediliyordu

1980"lerin sonlarında ekonomik sorunlar ile Afrika Boynuzu ve Güney Afrika"daki çatışmalar gündemdeki en önemli konulardıKuraklığın görece azalması ve alınan ekonomik önlemler gıda darlığı sorununu hafiflettiama ağır dış borç yükü önemini koruduAngola ve Mozambik"te iç savaşı durdurma yolunda gelişmeler sağlanırken,Sudan,Etiyopya,ve Somali"de iç çatışmalar sürüyorduSon yılların en önemli gelişmesi Güney Afrika Cumhuriyetinde apartheid politikasını sona erdirme yolunda atılan adımlar oldu



Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir